Tairgim:—
Go ndeonfar suim nach mó ná £221,680 chun slánuithe na suime is gá chun íoctha an Mhuirir a thiocfas chun bheith iníoctha i rith na bliana dar críoch an 31ú lá deMhárta, 1954, chun Tuarastal ague Costas Oifig an Aire Oideachais agus chun Costas a bhaineas leis an gComhairle Oideachais.
I gcaitheamh na bliana atá imithe tharainn do léas gach ceann a tháinig fém láimh de na léirmheasta a deineadh ar an gcóras Bun-Oideachais seo againne. Gach rud a luadh ina locht, do dheineas é d'iniúchadh; gach rud a moladh chun feabhsaíthe, do dheineas é mheá. Chítear go maith dom féin go bhféadfaí feabhas do chur ar ghnéithe áirithe den chóras agus go bhféadfaí obair níos éifeachtúla a dhéanamh fiú gan aon athrú, ach sé rud a chuaigh ina luí orm i gcoitinne ná nach raibh an cháinseoireacht ná na moltaí chun feabhsaithe bunaithe ar an eolas cruinn ceart atá le fáil de bharr fíricí an scéil go léir d'iniúchadh.
Tá iniúchadh mar sin ar siúl le tamall anuas ag an gComhairle Oideachais. Is áil liom mo mheas ar na daoine go bhfuil an tromchúram san orthu a chur in iúl, agus a rá nach mian liom go dtuigfí go bhfuilim ag teacht rómpu in aon rud dob áil leo a lua ins an dtuairisc a chuirfidh siad ar fáil. Idir seo agus Meastachán Coitianta mo Roinne-se a chur i láthair na Dála don chéad turas eile, tá súil agam caoi a chur ar fáil do Theachtaí an Tí a meas agus a dtuairim a thabhairt ar a mbeidh sa tuairisc atá dá hullmhú fé láthair ag an gComhairle Oideachais.
Is geal le croí gach glas-eolaí oideachais an clár scoile mar ábhar tuairimíochta. Do réir mar a bhíonn luí aige féin éilíonn gach glas-dhuine acu go soláthrófaí am chun obair adhmaid, nó chun talmhaíochta, nó chun tuaitheolaíochta, nó chun eolaílchta, nó breis a chur lena bhfuil d'am chun Staire. Is mian lion a rá arís go dtuigtear domhsa gur fearr d'ullmhú ar leanbh, i gcóir a bhfuil roimhe sa tsaol agus sa ghnó a thógfadh sé air féin, go mbeadh buneolas maith diongbhálta aige ar bheagán d'ábhair bhunúsacha in ionad maoleolas spréite, bearnach a bheith aige ar mhórchuid ábhar. Ní mór a chur san áireamh, leís, gur fíorthábhachtach an rud é, ar mhaithe le diongbháltacht meoin do mhúnlú sa leanbh, go leanfaí go ríalta d'iarracht treortha, agus isfíor go milltear aon tairbhe dá leithéid sin tré bheith ag iarraidh daltaí dochur ar aghaidh ó ábhar amaháin atá ar leath-eolas acu go dtí ceann eile go bhfuilíd dall ar fad air.
Sé is príomhaidhm don Bhum-Oideachas, dar liomsa, ná meon aná leinbh a mhúnlú, an duine óg a oilíúint chun rudaí áirthe a dhéanamh go ceart, slachtmhar, a shuím a mhúscailt—pé slí inar féidir leis an oide é sin a dhéanamh—ins an obair atá ar láimh, agus an bhaint atá ag an obair sín lena thímpeallacht agus leis an saol atá roimhe a chur ar a shúilibh dó.
Ní hionann agus cáineadh ar na hábhair éagsúla úd gur moladh iad a chur ar an gelár, a rá nach bhfuil ró-thábhacht iontu muna mbíonn bunobair na scoile déanta go maith éifeachtach ar dtúis. Gan an scéal a bheith amhlaidh, ní thiocfaidh an tairbhe is cuí de bharr ábhair bhreise a theagasc.
Le déanaí do dheineas tairiscint go ndéa nfaí leathlá sa tseachtain do chur ar leataoibh le caitheamh ag teagasc aon ábhar nó ábhair ar leith nó ag cleachtadh rud ar bith a dhéanfadh leathú ar réim aigne agus eolais a chuid daltaí, dar leis an oide áirthe a bheadh i gceist. Tá a gclaonadh agus a mbuadhanna féin ag gaháil le hoidí seachas a chéile. Dá gcuirtí roinnt uair an chloig sa tseachtain ar fáil dóidh chun go bhféadfaidís na tréithe sin a thabhairt i bplé, agus saoirse iomlán acu ó ghnáthrialacha, ba chóir go mba chaoi é chun tréithiúlacht ar leith a thaispeáint agus b'fhéidir, sa thlí sin, go mba shásamh é ar an éileamh ar scoilchlár níos leithne. Ba mhaith liom go dtuigfí ná gabhfadh éigeantacht ar bith lena bhfuil i gceist sa tairiscint sin; bheadh saoírse iomlán ag bainisteoirí agus ag oidí glacadh leis nó gan a dhéanamh, do réir mar be mhian leo féin, agus do réir mar d'oirfeadh dá scoileanna áirthe féin ar leith. Fanfad go gcloisfead na tuairimí agus na léirmheasta a thiocfaidh chugam i dtaobh na taíriscínte sin.
Rud a dhein mórchúram dom is ea an riocht atá ar a lán de na foirgrintí scoile, mar tá uímhir mhór díobh nach bhfuíl oirúnach agus is follas go bhfuil an bhaínt ag na coinníollacha féna ndeintear an obair scoile leis an dtoradh a bhíonn dá barr. Do réira chéile táthar ag tógaint nua-scoil-eanna in ionad na sean-cheann a bhí neamhoiriúnach, agus táthar ag deisiú agus ag cur leis an gcuid is mó de na cinn eile díobh atá creat-slán sa tslí go mbeidh nua-chruth orthu agus iad níos oíriúnaí chun an ghnótha. I ráiteas na Meastachán anuiridh do chuireas in iúl go raibh an £900,000 a cuireadh ar fáil ar an suím ba mhó do tugadh riamh chun na hoibre sin. I gcaitheamh na bliana dar chríoch Márta 31, do dáileadh suim £1,500,000 ina dheontaisí fé thuairim 58 nua-scoileanna a thógáil agus chun cur le 15 agus chun mórdheisiú a dhéanamh ar 317 eile, sin 390 scoileanna san íomlán—cuid acu nua ar fad agus an chuid eile chomh maith le bheith nua de bharr na hoibre a deineadh. Is mían liom a ndícheall a thraoslú do na hailtirí a bhí i mbun na hoibre. Ina leagan amach agus ó thaobh oiriúnachta, tá na scoileanna san chomh maith le haon scoileanna atá dá gcur ar fáil in aon tír sa domhan.
Ach ní dul chun cinn a bheidh déanta i ndáirire muna gcoimeádtar a bhfuil déanta ar dea-staid. Tógáil ar bith dá fheabhas, tiocfaidh droch-bhail uirthi i gcionn aimsire muna bhféachtar chuige go gcoímeádfar i gcaoi cheart í. Do thugas cuaírt ar scoil le déanaí agus bhí sí go geal cóirithe agus go slán iomlán cé gur chomh fada síar leis an mbliain 1847 a tógadh í. Do chonac scoileanna eile agus fíor-dhrochbhail orthu cé ná raibh aon cheann acu dathad bliain ina sheasamh. Ag labhairt dó i láthair chomhdháil de mhúinteoirí le déanaí, dúirt cainteoir go rabh titim mhór sa chéadchodán den chaiteachas a dháileann an Stát ar Oideachas. Níl fuaimint ar bith leis sín mar ráiteas. Tá méadaithe thar na beartaibh ar chaiteachas an Stáit ar mhaithe le hoideachas. Tuigtear domhsa nach rud inmholta é iomlán an chostais chun scoileanna a thógáil agus a choimeád ar dea-staid do thitim ar an Stát. Mura fonn leis na daoine ins na ceantair éagsúla aon chúnamh a thabhairt chun costas na scol, is comhartha san gur beag acu an t-oideachas agus gur lú ná san acu beatha an náisiúin. Ná tuigtear gur cúrsaí áitimh é sinagam chun laghdú a dhéanamh ar chaiteachas an Stáit ar an oideachais. Sé tá á áiteamh agam ná go nglacfaí rannpháirteacht phearsanta sa rud so, rud gur mór é a thionchar ar bheatha an náisiúin agus chun leasa an oideachais, agus gur ceart go bhféadfaí a thabhairt í gcrích—caithfear é thabhairt i gcrích—más áil linn toradh fónta a bheith ar ár n-iarrachtaí.
Is minic a deineadh tagairt do théacsleabhair anso le linn díospóireachta ar na Meastacháin so agus do tháinig gearánta ó áiteanna eile leis i dtaobh cuid acu atá in úsáid. Do scrúdaíos go speisialta an chuid sin díobh a úsáidtear chun léamh na Gaeilge agus léamh an Bhéarla a theagasc uathu. Táid go léir go maith. Tá cuid acu ar fheabhas. Bhí ceann amháin a mheasas a bheith ródheachair le haghaidh teagaisc i mbun-scoileanna. Ach taobh amuigh den cheann san amháin, ba léir dom gur lucht dea-eolais ar ghnóthaí oideachais, agus ar a raibh ag teastáil, a chuir na leabhair sin le chéile. Bhí mórchuid eolais i mbeagán spáis ins na leabhair. Dalta ar bith a ghabhfadh chuige féin an t-eolas san, ní fhéadfaí a rá go raibh sé gan oideachas. Na scéalta, na haltanna agus na dánta a bhí ins na leabhair sin, bhí dea-chaoi iontu don oide chun suim an dalta do mhúscailt ionas gurbh fhonn leis-sin dul ar thóir breis eolais.
Sé mo thuairim gur mór ab'fhiú an t-eolas breíse sin a chur ar fáil go saoráideach do na daltaí. Dá bhrí sin, táim go mór i bhfábhar leabharlanna a bheith ins na scoileanna. Do thiocfadh dá bharr san, in áit an téacsleabhar a shamhlú ina cheann de na scoil-dualgaisí nach féidir a sheachaint, gur ina eochair a bheadh sé a osclódh doras amach go dtí tír mhór na n-íontas. Daltaí a bheadh mall agus trom go leor iontu féin, b'fhéidir go mbíogfadh a n-intinn fé bhrí a mbeadh le fáil sa leabharlainn acu ach deathreoir chuige a thabhairt orthu, agus b'éadtroime de san ualach na foghlama ins gach slí. Tré chomhoibriú leis an údarás áitiúil, go bhfuil gach cóir cheana féin acu chun an ghnótha, ní fheicim bac ar bith ar leabharlainn a chur ar fáil ins gach scoil. Ní hé is áil liomsa baothaithrisa dhéanamh ar modhanna oideachais atá i réim i dtíortha eile ach, chomh fada agus a bhaineann le soláthar leabharlann, táimíd go mór chun deiridh ar an gcuid is mó de na tíortha agus táimse den dtuairim gur mhór an tairbhe d'ár gcóras oideachais na leabharlanna san a sholáthar.
Is trom agus is tuirsiúil í obair an mhúinteora sa ghnáth-bhunscoil, ach tá de bhuntáiste ag an oide ná bíonn air bheith ag plé le lucht éislinne. Fadhb de shaghas eile ar fad a bhíonn le réiteach ag an oide a bhíonn ag teagasc lucht daille, nó lucht daille's bodhaire, nó lucht díth mheabhrach. Obair í sin gur gá tréithe mórcharthannachta agus íbirte ann. Ní mór foidhne fhada agus cómhbháidh gan teora chuige. Is do-chreidte agus is iontach leis an ngnáthchuairteoir a fheabhas de thoradh a bhíonn ar an obair theagaísc a deintear i scoileanna ar a mbíonn daltaí dá leithéid sin. Ba chóir go mbeadh an obair a deintear ins na scoileanna sin ina shampla agus ina rabhadh do na daoine sin a bhíonn ag gearán go glórach ar leathnú riarachas an Stáit, agus ins an am gcéanna ag éileamh seirbhíse ar an Stát gurb éigean don stát réim a riarachaís a leathnú chun freastal ar an éileamh. Tá daoine ann a mheasann gur ceart don Stát freagarthacht níos leithne i gcúrsaí airgeadais a ghlacadh chuige féin, agus ní smaoineann siad ar an dochar a dhéanann sé an fhreagarthacht a bhaint de na daoine coitianta i leith rudaí a bhaineann le múnladh meoin agus beatha an náisiúin. Daoine atá ar an intinn sin, tá easbaidh tuisciona agus críonnachta ortha.
Tá fadhbanna agus constaicí á réiteach agus á sarú ag lucht na scol san i slí níos éifeachtúla ná mar a fhéadfaí a dhéanamh choíche de bharr reachta dlí agus riarachais oífigiúil. Iocann an Stát tuarastal na n-oidí agus deontas beag éigin chun fearas speisialta do cheannach. Tugann an Stát agus an tUdarás Aitiúil araon allúntas maireachtála i leith na leanbh. Ní hé amháin go ndeineann obair na scol so maolú mór ar mhí-ádhmharacht, ach cothaíonn sé solas dóchais agus misnigh i gcroí an leinbh. De bharr íbirte agus dílse an lucht stiúrtha tugtar gach cóir agus compord ar naleanaí gan trácht in aon chor ar na buntáistí eile thar míniú a gheibhíd uathu. Deintear an tseirbhís seo go léir i slí ná titeann ach beagán dá chostas ar phobal díolta na gcánach.
I bhfianaise shampla mar sin ba chóir gan aon mhí-fhonn a bheith ar an bpobal an bheagchuid de fhreagarthacht chostais a iarrtar orthu a sheasamh chun cúram glanta agus cóirithe na scol náisiúnta. Go bhfios dom féin níor theip an fhéile ná an fhlaithiúlacht riamh ar ár muintirne agus measaim go mba bheart nár chuí é gan cleachtadh na féile sin a iarraidh orthu, nó diúltadh dá dhéanamh san.
Ceist eile is ea cás na leanbh atá mall, maol-intinneach. Tá a líon súd chomh beag san ins na scoileanna beaga tuaithe nach dtagann a gcás chun práinne ansúd. Ach ins na cathracha, agus i mBaile Átha Cliath go speisialta, tá géarghá le réiteach a dhéanamh a laghdódh ar dheacrachtaí a thagann i gceist de dharr nithe nár tugadh áird go dtí seo orthu. I scoil amháin de chuid na cathrach tá rang do leanaí dá leithéid sin. Is geal liom a rá go bhfuil ag éirí thar barr leis an rang úd—chomh maith san go n-éiríonn le cuid mhaith de na leanaí dul chun cinn, isteach ins na ranga leis na ngnáth-scoláirí, agus déanamh rómpa ann chomh maith le daltaí na rang san féin. De bharr an teagaisc speisialta so, tagann do na daltaí sin go léir misneach agus meamna nach raibh acu roimhe. Im thuairimse, is rí-thábhachtach an obair í sin. Do cuireadh an rang ar bun de bharr dúthracht roinnt bheag d'oidí ard-thréithe gurbh áil leo freastal ar dhroch-chás na leanaí. Ba mhaith liom a ndúthracht a thraoslú dóibh siúd a thóg an gnó trom san orthu agus atá á fhreastal chomh éifeachtúil sin. Toisc an dea-thoradh atá ar an iarracht, táim ar aigne iniúchadh a chur á dhéanamh i scoileanna Cathrach Átha Cliath d'fhonn teacht ar an méid den chineál sin oibre atá ag teastáil ionas go bhféadfaí fóirthint choitianta a dhéanamh.
Is fada é mo chaidreamh leis na múinteoirí. Le dhá bhliain anuas táim ag obair i gcomhar agus i gcomhaon leo. Táim sásta go bhfuil ár modh oiliúna oide tar éis ár riachtanaisía sheasamh go maith agus trid is tríd le chéile go bhfuil idir fhearaibh agus mhnáibh de na múinteoirí ina ndaoine deathréithe, cultúrtha. Ceist mhór atá ar láimh ag lucht mo Roinne-se ná an ganntanas de mhúinteoirí oilte atá orainn—ceist go gcaithfear réiteach sásúil a thabhairt uirthi. Nuair a thagann oide go húrnua as an gColáiste Oiliúna is intuigthe go mbeadh díth na coda sin d'ealaín a chéirde air a thagann de bharr cleachtadh múinteoireachta agus maoirseoireacht daltaí. Caithfidh sé a chuid teoirice a chur ag obair i láthair nithe gur beag a thaithí orthu, nó b'fhéidir gan aon taithí in aon chor aige orthu; caithfidh sé a mhodhanna a chur in oiriúint dá riachtanaisí, agus beartú a dhéanamh a sháróidh constaicí. Is de bharr taithí dá leithéid sin a thagann sé chun tuisceana agus chun cothroma ina chéird. Toisc go dtagann san chun criche i gcás gach duine díobh, beagnach dealraíonn sé domhsa go bhfuil ár modh oiliúna oidí go héifeachtúil oiriúnach.
Féadaim a rá go bhfuil comhoibriú dlúth i leith gnóthaí oideachais idir an Roinn seo agamsa agus an pobal múinteoireachta, ach is ábhar díomá dom é bheith le rá agam nár éirigh leis an Rialtas—de bharr cúrsaí nach raibh máistreacht ag an Rialtas orthu —Scéim Idiréitigh agus Eadráin do na múinteoirí a chur ag obair in áit na bunscéime sealadaí a chuaigh as feidhm um Mhárta, 1952. Ba mhaith liom a rá, áfach, go bhfuil comhráite ar siúl agam le Cumann na Múinteoirí Náisiúnta fé théarmaí nua-scéime a bhféadfaí a thabhairt isteach nuair a réiteofar bealach chuige sin. Idir an dá linn, mar do léirigh an tAire Airgeadais ina óráid ar an gCáinfhaisnéis, is rún don Rialtas díolaíocht na múinteoirí do mhéadú, ar an mbonn chéanna leis an méadú a tabharfar do na Stát-Sheirbhísigh de bhárr Eadráin, ón gcéad lá de mhí Aibreáin na bliana so.
Leanbh ar bith a ghabhann tré chlár na Scoile Náisiúnta, tá rud curtha ar a chumas dó gur mór is fiú é, bíodh agus ná beadh aon oideachas foirmiúil thairis sin le fáil aige. Ach ba chóir go mba rud indéanta againn é caoi níos fairsinge a sholáthar dó chun tuilleadh a chur leis an mbunoideachassan. Bíonn na h-úirlisí agus an bhunoiliúint ag an leanbh a chuireann ar a chumas tuilleadh eolais a ghabháil chuige féin: ba chóir gur d'ár gcúramna an fonn chun tuilleadh eolais a chothú ann. Leanbh ar bith a chaitheann seal de bhlianta gan treoir gan cuspóir tar éis dó an bhunscoil a fhágaint, is measa de mheon an linbh sin é. I rith na mblian san is cuí agus is tuisceanach an rud é an leanbh a dhíriú ar bhealach a leasa, mar is iadsan na blianta is mó a fhágann rian agus treo ar a aigne. Ullmhúchán chun cúrsa saoil an duine is ea an t-oideachas agus, dá bhrí sin, caithfidh sé freastal ar an riachtanas atá leis an duine a oiliúint chun obair thairbheach a dhéanamh—agus iarraim gurb í an bhrí is leithne a bainfear as an gcaint sin.
Dá mbeadh barr foirfeachta ar chóras oideachais do threoródh sé gach duine fé dhéin an chuspóra is dual dó, ach ní saol gan locht é seo againne agus is beag de na daoine a chuireann ina bhun go n-éiríonn leo ionad a fháil dóibh féin ann a thugann caoi dhóibh lán-úsáid a bhaint as na tréithe agus as an acmhainn atá iontu. Dá bhrí sin, ní mór daoine a oiliúint ionas ná cuirfeadh deacrachtaí ná díomuaidh dá dtreoir ná dá n-aidhm iad. Is téarma neamhchruinn é ‘oibrí gan ceard.' I measc lucht oibre níl éinne gan ceard éigin aige ar a chuid oibre. Níl aon obair ná gabhann a ceirdiúlacht agus a deasláimhe féin léi. I saol síor-athraitheach na linne seo is rud riachtanach é go mbeadh sé ina chuid d'ár gcóras oideachais oiliúint a thabhairt sa cheirdiúlacht agus sa deasláimhe.
Anuas go dtí gearrthamall ó shoin, do réir mar a tharla, ní raibh ach bealach amháin ann ina bhféadfaí cur le hoideachas an linbh—b'shin bealach an mheán-oideachais. Maidir leis an meán-oideachas féin, cé go bhfuil ag méadú in aghaidh na bliana ar an líon a bhíonn á shaothrú, ní leor é mar sin féin chun ár riachtanaisí náisiúnta a shásamh. Tá an t-easnamh á líonadh ag an gcóras gairm-oideachais agus tá ag leathnú air sin in aghaidh na bliana agus caighdeán níos airde á shroisint ann. I mbliana tá 211 gairm-scoileanna ann agus líon 90,000 de scoláirí iontu. Sin an líon is airdede scoláirí a sroiseadh riamh anall agus d'fhéadfaí cur leis sin féin dá mbeadh ár ndóthain slí againn chuige agus breis mhúinteoirí. Tá gach dícheall á dhéanamh againn chun cur le líon na múinteoirí agus is mian liom buíochas a ghabháil le lucht ceannais Choláiste Ollscoile Chorcaí agus le Coiste Gairm-Oideachais Chathair Átha Cliath agus le Coiste Gairm-Oideachais Chathair Chorcaí as ucht a dtugadar de chabhair agus de chúnamh go fonnmhar dúinn chun cúrsaí do chur ar bun d'fhonn na múinteoirí atá ag teastáil uainn a oiliúint.
Ní fada ó shoin ó chonac féin i mBaile Átha Cliath anso dhá thaispeántas de shaothar daltaí na nGairm-scol agus bhí fairsinge go leor de cheird-réim ina raibh dá thaispeáint chun saothar gach déantúsóra sa tír, beagnach, a léiriú iontu. Ní hé amháin gur theaspáin an obair sin feabhas an teagaisc agus dúthracht na ndaltaí, ach ba chreidiúint í do na fostaitheoirí go léir sin go raibh sé de thuiscint iontu a gcuid príntíseach a chur go dtí na scoileanna, agus níor lú ná san de chreidiúint, leis, í do na Ceard-Chumainn a chomhoibrigh go feídhmiúil san iarracht agus a chuir mórshuim in obair na scol.
Tá eagraíocht an ghairm-oideachais ins na cathracha anois fén am so sa riocht gur féidir freastal ar a mbeadh eile ag teastáil ach cur lena bhfuil déanta cheana féin. Ní mór leanúint do réiteach a dhéanamh le haghaidh na gcathrach, gan amhras, ach as so amach caithfimíd gabháil níos treise i mbun na boibre ins na tuathcheantair agus cúram ar leith a dhéanamh de lucht feirmeoireachta a oiliúint chun ceirdiúlachta ina ngnó féin. Tá cúnamh tugtha chuige sin cheana féin ag lucht Mhacra na Feirme agus is áil liom buíochas a ghabháil leo as ucht an dea-shampla a thugadar dá gcuid ball i gcoitinne. Sampla amháin den dea-thoradh a tháinigh dá bharr san ná an scoil aon-tseomra ghairm-oideachais a dhein lucht Mhacra na Feirme a thógaint as a stuaim féin amháin i mBaile an Mhíola i gContae Phortláirge. Sampla eile de thoradh dea-spioraid an phobail isea an ghairmscoil dhá sheomra a thóg muintir na háite as a gconlán féin, leis, ar an gClochán Liath i dTír Chonaill. Séan machnamh agus an díospóireacht agus an grinn-scrúdú a deineadh roimhré a réitigh bealach chun go dtíocfadh borradh mar sin fén gcóras, agus samhlaítear domhsa gur follas uaid sin go bhfuil an beartas atá á dhéanamh againn go ciallmhar, tairbheach. Níl áireamh ar a thairbhí atá sé don leanbh, faid a chur le tréimhse a chuid oideachais fhoirmiúil agus, ins an soláthar atá á dhéanamh againn chun réim an ghairm-oideachais a fhairsingiú, tá córas á chur ar fáil againn a dhéanfaidh freastal ar gach gné de shaol eacnamaíochta an phobail seo againne.
Rud iontach é, agus rud nar mhiste don náisiún seo bheith bródúil as, an t-éileamh atá i ngach ceard den tír ar thuilleadh oideachais, ar oideachas gairmiúil. Creidim gurb é an t-éileamh sin ar oideachas agus ar léann an t-ábhar dóchais is fearr dá bhfuil againn. Ba mhór an peaca náisiúnta é gan freastal ar an éileamh sin, agus gan an dúil sin in oideachas agus in oilíúint do chothú i muintir na hÉireann. Tá rún daingean agam an freastal agus an cothú san a dhéanamh.
Is fada siar a théann stair an mheán-oideachais in Éirinn. Suas le dhá chéad blíain ó shoin, do réir mar bhí ag maolú ar dhéine na bPéindlithe, do cuireadh síol an chóraís a tháinig chun blátha ó shoin, sé sin, córas de scoileanna neamhspleácha, príobháideacha. Níl ach timpeall seachtó bliain ó thosnaigh an Stát ag cabhrú leis na meán-scoileanna.
Dá bhrí sin, ní beifí ag súil le mórathruithe do theacht ar chóras ná ar chlár na scol ó bhliain go bliain agus, tríd is tríd, is maith is ceart do phobal na tíre a bheith lán-tsásta le dílse an díchíll atá á dhéanamh acu súd go bhfuil cúram soláthar meánoideachais ag titim orthu. Le blianta beaga anuas sé is mó a dhein cúram don Stát ná feabhas do chur ar choinníollacha tuarastail agus pinsin na meán-mhúinteoirí.
Is ní inspéise é, áfach, go bhfuil ag méadú go leanúnach ríalta ar an líon de mheán-scoileanna, agus ar an líon na scoláirí iontu, agus ar an líon de ranga as a ndíoltar deontaisí speisialta chun Eolaíochta, chun Eolaíocht Talmhaíochta, chun Eolaíocht Tís aguschun Adhmadóireachta. Tá ag méadú amhlaidh, freisin, ar an líon de mheánmhúinteoírí atá ag fáil breiseanna tuarastail agus ar líon na n-íarrthóirí chun na scrúdaithe.
As an 439 scoileanna atá ann, tá an teagasc go híomlán nó cuid de á thabhairt tré Ghaeilge i 224 díobh. I 98 díobhsan, deintear an teagasc go léir tré Ghaeilge ach amháin a ndeintear de theagasc na nuatheangan tré mheán na dteangan san féin.
Ag deireadh na bliana airgeadais seo caite do thugas Scéim i bhfeidhm mar leasú ar na Scéimeanna Aosliúntais do Mheán-Mhúinteoirí. De bharr na Scéime leasúcháin sin do laghdaíodh óna haon go leith (1½%) go dtí a haon fén gcéad (1%) ar a mbeidh le díol ag baill na Scéime ionas go bhféadfaí seirbhís inphinsin a tugadh ón gcéad lá Lúnasa, 1929, i leith a áireamh ina seirbhís chun aisce a thuilleamh. Ina theannta san, bhí forála eile sa Scéim a bhí chun maitheasa na múinteoirí.
Tá ar aigne agam Scéim eile leasúcháin a thabhairt os cóir an Tí go luath chun feidhm a chur ins an mbreith a thug an Rialtas le déanaí go n-íocfaí cnapshuim le meán-mhúinteoirí a bhí ar phinsean ar chéad lá d'Eanair, 1950. Measfar méid na cnapshuime sin mórán ar aon dul leis an gcnapshuim atá leagtha amach cheana féin do na sean-mhúinteoirí bun-scol a bhí sa chás céanna.
An Scéim sin atá luaite agam, beidh dhá fhoráil eile inti, leis, agus ní beag é a dtábhacht do mheánmhúinteoirí, mar atá den chéad rud, ón dóú lá déag de Mhárta, 1952, amach, sé tuarastal ar a mbunófar idir phinsean agus aisce ná tuarastal an oide ar dháta a scuir agus ní hé, mar a bhí go dtí seo, meán an tuarastail a tuilleadh i gcaítheamh na dtrí mblian roimh dháta a scuir: agus, den dara rud, íocfar aisce scuir do réir ráta aon chéadú (1/100) den dtuarastal ínphinsin le gach ball den Scéím Aosliúntais i leith gach bliain de sheirbhís dea-mheasta teagaisc a tugadh roimh an chéad lá Lúnasa, 1929.
Is áil liom é bheith le lua agam leis an dTigh go bhfuil nuascéim Idirréitigh agus Eadrána do MheánMhúinteoirítar éis a shínithe le déanaí ag ionadaithe na Múinteoírí óna dtaobh san de agus ag an Aire Airgeadais agus agam féin ó thaobh an Rialtais de.
Dealraíonn sé domhsa go bhfuil faillí throm á thabhairt againn i ngnéithe áirithe oideachais go bhfuilimid freagarthach iontu agus muna dtagaidh malairt aigne orainn i dtaobh na nithe sin tiocfaidh damáiste mhór dá bharr. De bharr ceal spáis ins an Leabharlainn Náisíúnta, tá leabhair agus croinicí á gcur ar coimeád sa riocht agus gur ró-dhócha gurb é a n-aimhleas a thiocfaidh de. Ins an Ard-Mhúsaem Náisiúnta ní féidir nithe a chur ar taispeánadh i gceart ná cúram mar is cóir a dhéanamh dhíobh gan leorchuid spás. Dálta mar atá déanta i dtíortha eile cheana féin, ní mór dúinne, leis, Músaem Dúchais, sé sin, Folk Museum, a chur ar bun.
Ins an Dánlainn Náisiúnta táthar tar éis nua-chóiriú a chur ar shoilsiú, ar mhaisiú agus ar chrochadh na bpictiúirí, agus do cuireadh ath-eagar ar an dealbhra i dtreo go bhfuil nua-chruth ar an Dánlainn anois agus í i bhfad níos inspéise. Do tugadh sreath de léachtaí san Dánlainn agus bhí an slua éisteachta i bhfad níos mó ná mar a ceapadh a bheadh.
Ar cheann de na nithe luachmhara a fuairtheas le déanaí tá an "Teaghlach Naofa" de shaothar Fra Bartolomeo a mhair sa chúigiú nó sa tséú haois déag. Sileann lucht eolais gurb é an saothar is áille de chuid an ealaíonaí sin é.
Sa chuid sin den ghnó leis tá an easpa spáis ina cheataí do éifeacht na Dánlainne. Is ins na soiléir atá coimeád ar a lán de na pictiúirí áille, luachmhara, agus cé go ndeintear an cúram is mó is féidir díobh, ní hionann san agus a rá go bhfuil coimeád mar is cóir orthu.
Níor deineadh clár-liosta riamh fós dá bhfuil de oibreacha ealaíon san Dánlainn agus, in éamais mórán dua agus cuardaigh a dhéanamh, ní féidir freagra a thabhairt ar an iomad de cheisteanna a chuireann lucht Dánlann ó thíortha iasachta orainn ina dtaobh. Ba cheart an clár-liosta san a dhéanamh chomh luath agus is féidir.
Dalta gach Dánlainne eile dá chómhéid agus dá thábhacht ba chóirgo mbeadh glantóir oilte i mbun na bpictiúirí san Dánlainn Náisiúnta so againne. Tá súil agam go mbeidh ar mo chumas tairiscintí a dhéanamh gan ró-mhoill fé thuaírím na leasuithe sin a dhéanamh agus táim ag coinne le dea-mhéin agus comhoibriú na Dála sa ghnó san dom.
De bharr faillí na mblian tá géarghá anois le creat-dheisiú mór a dhéanamh ar Réadlainn Dhún Sionca. Is maith liom é bheith le lua agam gur deineadh gléasadh agus ath-eagrú na Réadlainne i slí tuisceanach, sásúil. Sé fáth a bhfuilim ag tagairt go speisialta don Réadlainn sa Dáil ná toise a laghad eolas agus tuiscint atá í gcoitinne ar a mbíonn á dhéanamh inti, agus ba mhaith liom a shocrú go raghadh Teachtaí as gach Páirtí ín aon-ghrúpa ar cuairt go dtí an Réadlainn. Táim ar intinn dul i gcomhairle leis na Páirtithe éagsúla i dtaobh an scéil sin.
Is gnáthach go ndeineann an Dáil ócáid den díospóireacht ar Mheastacháin an Oideachais chun léarscrúdú a dhéanamh ar an toradh atá tagtha ar iarrachtaí an náisiúín chun an Ghaeilge do thabhairt in athréim sa tír.
Ba mhaith liom a rá annseo go bhfuil obair mhaith, obair fhíor-mhaith déanta cheana féin, agus dá déanamh fós, ins na scoileanna i leith na teangan. Agus ba mhaith liom a rá, leis, go bhfuil dúthracht agus dícheall an Rialtais dá chaitheamh leis an gceist seo. An té adéarfaidh nach amhlaidh atá, níl taithí na tuíscínt aige ar an gceist.
Ach tar éis an mhéid sin a bheith ráite agam, ní mór dom a admháil nach bhfuil an toradh in aon ghar do bheith ag freagairt don síolrú atá déanta ins na scoileanna agus don chothú atá tugtha ag an Stát. Dá mbeadh, ní bheadh aon ábhar imní ná drochmhisnigh againn i dtaoibh na Gaeilge.
Ní le hairgead, ná le hobair, ná le hintleacht a thabharfar an Ghaeilge ar ais—ná fós leis na trí rudaí sin i dteannta a chéile. Is fíor-thábhachtach na nithe sin, cinnte, ach tá rud amháin eile atá riachtanach chun bláth a chur orthu, sé sin, an bharrshamhlaíocht— idealism. Agus ní hé cúram na múínteoirí amháin, ná cúram na Roinne Oideachais amháin é, an bharrshamhlaíoeht sin a chothú. Tá an dualgas sinorraínn go léir: ar an gcléir, ar mhuintir an Oireachtaís, ar lucht gaírme agus ceírde, ar gach saoránach den Stát seo. Muna n-aithnímíd go bhfuil aidhm éigin uasal romhainn in obair seo na Gaeilge, is deacair dúinn aon chiall a a fheiscint ins an obair ná ins an chaiteachas. Tá go leor teangacha ar domhan a dhéanfadh ríar ár gcáis dúinn i gcúrsaí gnótha agus tráchtála, i gcúrsaí caidrimh, agus fiú amháin i gcúrsaí litríochta. Ach níl ann ach an t-aon teanga amháin gur linn féin í, go bhfuíl ár ndúchas agus ár n-oidhreacht fite intí, a múnlaíodh ar intinn mhuintir na hÉireann agus gurb í fealsúnacht ár sinsir is anál anama di: sí sin an Ghaeilge. Agus muna bhfuilimíd sásta íobairt agus obair a dhéanamh le grá don teangain sin, ní fiú dhúinn bheith ag fógairt don tsaol gur náisiún sinn.
Sula gcuirfead críoch leis an gcaínt seo is mian liom a rá gurb é brí a mheasaim a bheíth leis an bhfreagarthacht atá ormsa, ná léargas níos leithne agus níos tuisceanaí a thabhairt í réim í leíth an oideachais. Sé modh a ghlacfad chun é sin a dhéanamh ná gach gné oideachais go bhfuil lámh ag an Roinn seo agamsa ann a thabhairt chun breís léire, de bharr a ríachtanaisí agus a lochtaí a lua, mar a chítear dom féin íad, agus díospóireacht agus léirmheas a iarraidh go coitianta. Na torthaí dob áil linne go léír do theacht de bharr an oideachais, ní féidir iad a thabhaírt i gcrích gan costas. Is mian liom aigne an phobail a thabhairt cleachtach ar an smaoineamh sin agus tacaíocht gach Teachta a iarraidh ionas go nglacfaí léargas níos saoíthíúla i leíth ceisteanna oideachais na tíre.
