Tá áthas orm go bhfuil seans agam cupla focal a rá ar an ábhar tábhachtach seo a bhaineann linn go léir. Gabhaim mo bhuíochas leis an Aire as ucht an méid a dúirt sé faoin tábhacht a bhaineann le bunú Theilifís na Gaeilge.
Aontaím go bhfuil sé tábhachtach go mbeadh téacsleabhair ar fáil ins na scoileanna ionas go mbeadh na hábhair go léir ar fáil go rialta gan stró acu san a dteastaíonn uathu ábhair a dhéanamh trí mheán na Gaeilge. Tá sé tábhachtach chomh maith go gcuirfear feabhas suntasach ar oiliúint mhúinteoirí agus ar chaighdeán na Gaeilge atá ar fáil ins na scoileanna.
Agus mé ag ullmhú dos na ráitis seo bhí mé ag léamh píosa taighde a rinne Micheál Ó Ruairc, An Inquiry into the experience of Language Shift in an Irish Context. Bhí an t-Uasal Ó Ruairc ina scoláire iar-chéime in ollscoil i Londain nuair a rinne sé agallaimh le seachtar gcainteoir a raibh Gaeilge acu. Léirigh siad an taithí a bhí acu ar an saol mór tar éis na Gaeltachtaí a bhfágáil agus a bheith ina gcónaí i Londain. Is cuimhin liom an frithfheachtas i gcoinne Theilifís na Gaeilge. Léirigh an feachtas sin nithe áirithe dom féin agus bhí sé an-chonspóideach nuair a labhair mé faoi ag oscailt oifigiúil an stáisiúin, is é sin an self loathing a bhí i gceist.
Is íontach an rud nár cailleadh an teanga go hiomlán mar brúdh an athrú teanga orainn. Achtaíodh an chéad acht in gcoinne úsáid na Gaeilge i gCill Choinnigh i 1366 agus lean an polasaí uaidh sin. Sa 19ú a cailleadh an chuid is mó den teanga.
Is é seo a dúirt Frantz Fanon i 1977:
Every colonised people — in other words every people in whose soul an inferiority complex has been created by the death and burial of its local cultural originality — finds itself face to face with the language of the civilising nation: that is, with the culture of the mother country. The colonized is elevated above his jungle status in proportion to his adoption of the mother country's cultural standards. He becomes whiter as he renounces his blackness, his jungle.
Scríodh i 1996 faoin féin-ghráin a thagann as sin:
In the Irish case differences in language and expression became equated not only with the comic but with the inept.
Tá sin an-thábhachtach. Is é an rud a bhí ag cur as dona lán des na daoine a bhí i gcoinne, mar shampla, bhunú Theilifís na Gaeilge ná go raibh an teanga ann fós agus nach raibh sí marbh. Dá mba rud é nach raibh sí tábhachtach dóibh ba chóir go mbeadh sí marbh. Bhí an Ghaeilge mar sórt paradox den phearsantacht a cheap siad a ba chóir a bheith acu.
Tugann an file Nuala Ní Dhomhnaill "teanga na Mórmháthar" ar an nGaeilge. Ceann des na mothúcháin nua atá agam féin i leith na Gaeilge ná go dtugann sí seans dom teagmháil a dhéanamh leis an samhlaíocht a bhí ag mo shinsir, is é sin, an ceangal idir na glúine atá imithe a neartú agus teagmháil a dhéanamh leis an oidhreacht sin.
Scríobhann an staraí, Joe Lee, faoin nGaeilge agus faoi gcaoi inar bheag nár chailleamar í. Scríobh sé i 1989:
It may be that there is an Irish emotional reality which is silenced in English. It may be too that many Irish no longer experience that emotional reality, that it has been parched out of them, that a particular stream of Irish consciousness has dried up with the decay of the language.
Muna bhfuil do theanga agat ní féidir an scéal iomlán a bheith agat agus ní féidir an stair iomlán a bhailiú. Caithfidh tú a bheith ag obair an t-am go léir trí theanga eile. Inár gcás is é sin an Béarla. Deir Joe Lee chomh maith:
[Irish] fell into bad company again with the founding of the State. The ethos of the official revival, despite the commitment of genuine revivalists, fostered precisely those qualities of the national character that were accentuated by colonial experience, ambiguity, evasiveness, furtiveness, mendacity.....
The blind frenzy that can still be provoked by the defiant refusal of a conquered language to lie down and die exposes the destructive passions smouldering behind the facade of metropolitan rationality.
B'fhéidir go raibh an cóilíneachas agus an chaoi inar brúdh an Béarla orainn mar údar ar an chéad ionsaí ar an dteanga féin agus ar laghdú na teanga ins an 19ú aois. Caithfimid an cheist a cur orainn féin, cad atá taobh thiar den doicheall atá ann an Ghaeilge a bheith againn? Sin an rud a bhí i gceist ag Joe Lee i 1989 agus a bhí taobh thiar dóibh san a bhí chomh dearg sin i gcoinne Theilifís na Gaeilge.
Scríobh Joe Lee:
It is more unusual for descendants of a destroyed culture to join in the disparagement of a lost language. It smacks of a parricidal impulse. The failure to revive the language has to be justified on the grounds that the discarded language was not worth reviving anyway. The values of the destroyer can thus be legitimised and internalised.
Bhí an meon sin le sonrú san bhfrithfheachtas i gcoinne Theilifís na Gaeilge agus tá sé ann fós. D'éirigh le Teilifís na Gaeilge agus le Raidió na Gaeltachta. Aontaím go hiomlán leis an Aire faoi Ros na Rún. Tá sé i bhfad níos úra mar scéal ná a lán des na soaps eile.
Tá taighde Mhíchil Uí Ruairc an-shuimiúil. Deir na daoine a labhair leis go bhfuil dhá phearsantacht acu, ceann amháin a léiríonn siad trí Bhéarla nuair atá siad ag déanamh teagmháil le daoine i Londain agus ceann eile nuair atá siad ag úsáid na Gaeilge agus ag caint faoi nithe níos doimhne, faoi mhothúcháin agus faoi rudaí a bhaineann leis an gcroí agus leis an bpearsantacht. Mar shampla, labhrann duine acu mar seo:
Níl sé bliain ó shin bhí mé fhéin agus mo dheirfiúr i mBaile Átha Cliath agus bhí muid ag caint agus, [bhí] bean ina suí le na rudaí agus d'fhiafraigh sí dinn ar Íoslainnis a bhí muid a' labhairt nó ceann dhe na teangacha Lochlannacha. Agus cuireann an cineál ruda sin gráin orm... agus ansin, ’Oh, Irish!’ [le drochmheas]
Deir bean eile a labhair le Mícheál Ó Ruairc gur cheap a máthair gur teanga an bhochtanais a bhí sa Ghaeilge agus níor labhair sí. Ach lean a hathair ag labhairt Gaeilge lei agus deir sí:
.....bhí an neamhspleáchas ionamsa — tagann sé sin ó muintir m'athar — bhíodar sin lán dó sin i gcónaí, so bhí an dúchas ann. Ach ina theannta sin bhí saol eile feicthe agamsa chomh maith. So cheapas go raibh an áit seo ceart go leor ach bhí saol eile lasmuigh, 'bhfuil fhios agat. Mura raibh aon eolas acu sin air ní ormsa a bhí an lucht! Thuigeas riamh go raibh dhá shaol difriúil ann. Bhain sé an-mhór le teanga, cúrsaí teangan. Ach ar ndóigh níor thuigeas go coinsiasach é — d'athraíos ó theanga go teanga gan cuimhneamh.
Tá sé tábhachtach go mbeadh an Ghaeilge againn mar uirlis san nua-aois. Phlé muid an tseachtain seo caite an tábhachtach atá ag baint le haitheantas ar an Ghaeilge mar theanga oifigiúil san Aontas Eorpach, cé nach bhfuil muid ar aonfhocal ar an gcaoi sin a dhéanamh sa ngar-thréimhse. Tá sé níos tábhachtaí fós mar chuid dár n-aitheantas féin, dár gcultúr agus mar uirlis teangbhála, ní amháin leis an litríocht, ach leis an saol agus na scéalta a bhí ag na daoine nach maireann.
Bhí sé suimiúil an dearcadh a bhí ag duine de na buachaillí, Cathal, sa suirbhé"An Inquiry into the experience of Language Shift in an Irish Context", tráchtas ME ag Micheál Ó Ruairc, agus é ag caint faoin gcaoi a cuireadh brú dul isteach i bhfaoistin agus í a dhéanamh tré Bhéarla. Níor thuig sé coincheap na bpeacaí tré Bhéarla, he did not have English sins, agus bhí air iad a chumadh sa dóigh is go mbeadh sé in ann labhairt leis an sagart. Dúirt sé:
Bhuel, is beag peacaí a bhí againin sa mbunscoil, pé scéal é. Ní raibh an iomarca aird ag na múinteoirí ar pheacaí sa mbunscoil. Is nuair a thagann tú in aois an inmhe agus in aois fir, a tháinig na rudaí sin chun cinn, go háirid sna meánscoltacha an dtuigeann tú, agus.....Bhí teagasc Críostaí ionta agus ag na heaspaig agus mar sin de ann.....agus bhí go leor stuif ann faoi peacaí'gus smaointe peacaí agus chuile shórt eile. Ba ag a stáit sin a tháinig an fhoclaíocht Bhéarla isteach — céard is peaca ann agus mar sin. Bheadh sé deacair ag leaid a rugadh agus a tógadh i gConamara, nach raibh aon eolas aige ar pheacaí ach amháin ar thaobh na n-ainmhithe, dul ar a bhus nó traein, dul go meán-scoil Béarla agus ansin dhul ag inseacht peacaí as Béarla! Ca bhfaca sé na peacaí seo? Ní raibh aon bhaint acu leis.
Cuireadh i gcoinne na Gaeilge i 1336, agus sa 19ú haois tháinig an bata scoir dá labharfadh gasúr Gaeilge. Bhí an coilíneachas mar údar ar a lán a cailleadh ach ó bunaíodh an Stát bhí institiúidí eile ann ag deireadh an 19ú aois, an eaglais san áireamh, a chuir i bhfabhar an teanga a bhí ag brú ar an teanga eile. Bhí cogadh i gcónaí idir an dha theanga. Ceapann daoine áirithe nach bhfuil ach dá theanga ar an domhan, an ceann atá aige agus an ceann atá á bhrú air. Ceann de na deacrachtaí sa nua aois ná an doigh nár éirigh leis an Ghaeilge éigeantach mar cheap daoine go raibh sé á bru orthu.
Dá mba rud nach raibh méadú ag teacht orthusan atá ag baint úsáide as an teanga ar bhúnus laethúil go mbeimis ag cabhrú le húsáid na Gaeilge. Tá sé scanallach an tseachtain seo caite gur phlé muid cúrsaí Gaeilge sa Teach seo agus in "Oireachtas Report" ní raibh focal amháin faoin díospóireacht. Tarlaíonn sin go minic agus tá sé scanallach. Ní amháin go bhfuil leisce ag baint leis ach tá daoine ann a cheapann nach bhfuil tábhacht ag baint leis. Tá tábhacht ag baint leis. An díospóireacht an tseachtain seo caite, bhí sí fíochmhar ar uaireaibh ach rinne gach duine iarracht agus d'éirigh leis an díospóireacht. Pléadh an t-ábhar ina iomlán agus ag deireadh na hoíche ní raibh focal amháin ar an chóras náisiúnta teilifíse. Tá sin scanallach.
B'fhéidir go bhfuil an t-atmaisféar i bhfad níos fearr ná a cheapann daoine i measc na daoine óga. Tá siad ag taistil ar fud na hEorpa agus ag éisteacht le teangacha eile agus feiceann siad an tábhacht atá ag baint lena bpearsantacht féin agus bhféinmheas féin agus an teanga mar bhunchloch dóibh siúd.
