Dáil Éireann debate -
Tuesday, 4 Mar 2025

Vol. 1064 No. 1

Oideachas trí Mheán na Gaeilge: Tairiscint [Comhaltaí Príobháideacha]

Deputy Aengus Ó Snodaigh

Tairgim:

Déanann Dáil Éireann:

ceiliúradh ar ár dteanga náisiúnta agus ár bpríomhtheanga oifigiúil atá lárnach i saol sóisialta, cultúir agus eacnamaíoch an náisiúin uile, an Stáit, agus na Gaeltachta ach go háirithe, mar mheán bríomhar, nua-aimseartha agus síorathraitheach sa ghnáthshaol laethúil, foghlama, cúraim, tráchtála, ceartais, riaracháin, litríochta, ceoil, drámaíochta, agus ealaíon closamhairc, mar a léirítear sa rath atá bainte amach go hidirnáisiúnta ag Kneecap agus An Cailín Ciúin, chomh maith le bheith mar sheod ár n-oidhreachta Gaelach agus an teanga oifigiúil is ársa de chuid an Aontais Eorpaigh;

tréaslú le múinteoirí, tuismitheoirí, pobail scoile, daltaí, gníomhairí agus eagraíochtaí fud fad oileán na hÉireann as obair na gcapall a dhéanamh chun bua na Gaeilge agus an Ghaeloideachais a bhronnadh ar na glúnta óga, go minic i gcomhthéacsanna deacra, agus murach a gcuid oibre ní bheadh muid in ann a mhaíomh go bhfuil breis is 2 milliún cainteoir Gaeilge fud fad na tíre inniu;

aitheantas a thabhairt don tairbhe a bhaineann leis an nGaeloideachas, go hacadúil agus i dtéarmaí forbartha cognaíche agus scileanna riachtanach do slite beatha agus deiseanna eile fadsaoil, agus cuirimid fáilte roimh an taighde leanúnach san earnáil seo, ag nótáil an staidéar de chuid Ollscoil Mhiami le déanaí a d’aithin buntáistí an ilteangachais do leanaí le huathachas agus leanaí eile;

ceart gach leanbh chun tumoideachais i scoil lán-Ghaeilge a dhearbhú;

na cuspóirí náisiúnta seo a leanas a ghlacadh dár gcóras oideachais maidir leis an teanga náisiúnta:

— rochtain a chinntiú do chách ar ár dteanga náisiúnta, agus don saibhreas litríochta, cultúir agus staire a bhaineann léi;

— úsáid na Gaeilge a mhéadú fud fad na tíre, agus go háirithe mar theanga an phobail sa Ghaeltacht, i mBailte Seirbhíse Gaeltachta, agus i Líonraí Gaeilge;

— an t-éileamh don Ghaeloideachas ó thuismitheoirí agus ó leanaí ní amháin a shásamh ach a fhás; agus

— líon agus caighdeán cainteora Gaeilge a oiliúint atá leordhóthanach ar a laghad chun spriocanna agus dualgais eile reachtúil a shásamh, lena n-áirítear, ach ní amháin, an gá le freastal ar phobail Ghaeltachta agus ar chainteoirí Gaeilge lasmuigh di ina dteanga féin, an dualgas i leith an sprioc bhaint amach go mbeidh 20% d’earcaithe státseirbhíse inniúil sa Ghaeilge ó 2030, agus an dualgas múinteoirí a sholáthar ar ardchaighdeán don oideachas Gaeilge i scoileanna lán-Ghaeilge agus Béarla;

a nótáil le himní:

— gur thit líon na ndaltaí ag freastal ar scoileanna lán-Ghaeilge sa tréimhse ina raibh sé geallta sa chlár Rialtais deireanach obair i dtreo an líon sin a dhúbailt;

— go bhfuil aon chontae déag sa Stát seo gan Gaelcholáiste ar bith;

— go bhfágtar roinnt daltaí gan an deis tairbhe iomlán a fháil as oideachas trí Ghaeilge toisc teip ar an ngeallúint iompar scoile a sholáthar don scoil lán-Ghaeilge is gaire;

— go bhfuil tionchar díréireach ag ganntanas múinteora ar an earnáil lán-Ghaeilge agus suirbhé 2023 de chuid Cumann Múinteoirí Éireann tar éis aithint nach raibh 50% de Ghaelscoileanna agus Scoileanna Ghaeltachta in ann folúntais fadtéarmach múinteora a líonadh i gcomparáid le 28% de na bunscoileanna Béarla;

— go raibh ar 80% de na hiarbhunscoileanna Gaeltachta a ghlac páirt i suirbhé Tuairisc.ie múinteoirí nach raibh líofa sa Ghaeilge a earcú agus theip ar aon trian stádas a bhaint amach mar Scoil Ghaeltachta;

— nach bhfuil foirgneamh buan ag 39% de Ghaelscoileanna;

— nach bhfuil ach teaghlach amháin as gach cúig sa Ghaeltacht ag tógáil a gclann trí Ghaeilge;

— go bhfuil líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa Ghaeltacht tar éis titim don dara daonáireamh as a chéile;

— gur léirigh tuairisc de chuid ArdChigire na Roinne Oideachais i 2022 go raibh droch-chomparáid le déanamh idir múineadh na Gaeilge agus múineadh na gcroí-ábhar eile;

— nach bhfuil ach leath de na luathbhlianta pobalmhaoinithe pobal-mhaoinithe Gaeltachta ina naíonraí; agus

— nach féidir le scoileanna a dhéanann freastal ar phobail Ghaeltachta lonnaithe lasmuigh dá teorannacha, lena n-áirítear i mBailte Seirbhíse Gaeltachta, cur isteach ar stádas mar Scoil Ghaeltachta;

aiféal a chur in iúl:

— faoi chinneadh Fhianna Fáil, Fhine Gael, agus na Neamhspleáchaigh Réigiúnacha ina gClár Rialtais 2025 fáil réidh leis na geallúintí ríthábhachtacha i gClár Rialtais 2020 maidir leis an nGaeilge sa chóras oideachais, lena n-áirítear i measc rudaí eile:

— "an bhéim ar Ghaeilge labhartha a mhéadú sa seomra ranga";

— "oibriú i dtreo líon na ndaoine óga atá i scoileanna Gaeilge a dhúbailt faoi láthair";

— "beartas cuimsitheach a sholáthar don Ghaeilge ó oideachas réamhscoile go hoideachas múinteoirí do gach scoil";

— "tacaíochtaí a mhéadú don Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta"; agus

— "an clár ina múintear Corpoideachas trí Ghaeilge a leathnú do gach bunscoil agus leanúint ar aghaidh ag méadú líon na n-iarbhunscoileanna sa chlár seo";

— maidir le teip an Rialtais deireanaigh geallúint an iar-Aire Stáit Patrick O’Donovan, mar a bhí, a chomhlíonadh chun Scéim Labhairt na Gaeilge a thabhairt ar ais do theaghlaigh Gaeltachta;

— in ainneoin go roghnódh 23% de thuismitheoirí Gaelscoil áitiúil, go gciallaíonn an easpa soláthair faoi riar Rialtais i ndiaidh a chéile nach bhfuil ach 8% de dhaltaí bunscoile agus 3% ag an iarbhunscoil ag freastal ar scoil lán-Ghaeilge, agus titim i líon na ndaltaí ag fáil oideachas trí Ghaeilge ó timpeall 50,000 sa bhunscoil go dtí thar ar 17,000 ag an iarbhunscoil, agus níos lú ná 3,000 sa tríú leibhéal ag staidéar trí Ghaeilge;

— go dtugann an próiseas reatha chun patrúin nua iarbhunscoile a roghnú cosc buan i ndáiríre do mhóramh i gceantar ar son scoil Béarla, fiú áit ina bhfuil scoileanna Béarla áitiúla ann cheana féin agus gan rogha ar bith lán-Ghaeilge;

— faoin bpléascadh ar líon na ndíolúintí do dhaltaí ó staidéar na Gaeilge ó 2.5% sa bhliain 1999 go dtí breis is 13% inniu, a lán acu ag déanamh staidéar ar theanga iasachta go dtí an Ardteistiméireacht gan fadhb, pléascadh atá imithe in olcas toisc critéir curtha i bhfeidhm ag an Aire Norma Foley atá, de réir cur síos a thug Cumann Disléicse na hÉireann, "lochtach go mór agus... nach réitíonn ar chor ar bith leis an gcuid eile den phróiseas bailiúcháin fianaise";

— faoi theip Airí Oideachais i ndiaidh a chéile Alt 9(a) d’Acht Oideachais 1998 a chinntiú ionas go gcuirfeadh scoileanna oideachas ‘ar fáil do mhic léinn ar oideachas é is cuí dá gcumais agus dá riachtanais’, agus cinneadh glactha acu ina áit chun daltaí a choimeád amach ó foghlaim na Gaeilge seachas foghlaim a chur in oiriúint dá riachtanais, agus go minic ag cur iachall ar dhaltaí roghnú idir croí-ábhar na Gaeilge agus rochtain ar shainteagasc;

— faoin easpa scrúdú cainte agus gur fuarthas réidh leis an mBonnleibhéal don Teastas Sóisearach;

— gur imigh an Polasaí don Oideachas Gaeltachta 2017-2022 in éag gan iarbheart;

— faoi chinneadh an Aire Helen McEntee le déanaí chun leasuithe cúlchéimnitheacha do Ghaeilge na hArdteiste a bhrú chun cinn tar éis drochphróiseas comhairliúcháin i gcoinne comhairle ó mhúinteoirí, agus scrúdú níos deacra á mbagairt ar dhaltaí lán-Ghaeilge gan aon bhuntáiste;

— faoin dtitim 30% i líon na mná tí ag óstú daltaí ag freastal ar choláistí samhraidh sa Ghaeltacht ó 2017, agus na costais a bhíonn iomarcach go minic ar dhaltaí;

— faoi thionchar na mblianta fada dí-infheistíochta agus na gciorruithe fógartha le déanaí ag Foras na Gaeilge ar an oideachas lán-Ghaeilge agus ar dheiseanna seach-churaclaim;

— maidir leis an dteip iomlán atá déanta chun deiseanna lán-Ghaeilge a chur chun cinn ag an tríú-leibhéal, diúltú an iar-Aire Simon Harris, mar a bhí, roimh leasuithe chun ról níos mó a thabhairt don Údarás um ArdOideachas ina leith, agus nach bhfuil an oideachas tríú-leibhéal san áireamh i bhforbairt an Pholasaí don Oideachas lán-Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht;

— gur theip an gheallúint réamh-thoghcháin maidir le Gaelcholáiste do Bhaile Átha Cliath 2, 4, 6 agus 8;

— maidir leis an iachall curtha ar dhaltaí Gaeloideachais iompú ar an mBéarla agus iad ag bogadh ar aghaidh tríd na leibhéil oideachais réamhscoile, bunscoile, iarbhunscoile agus tríú-leibhéal;

— go bhfuil sé mar thoradh ar an ngearradh siar de shíor atá déanta ar uaireanta teagaisc na Gaeilge i mbunscoileanna Béarla nach bhfuil fiú an íosmhéid 1,250 uair atá riachtanach trasna an bhunscolaíocht agus iarbhunscolaíocht chun bunchumas a bhaint amach i dteanga de réir caighdeáin idirnáisiúnta;

— gurb í an Ghaeilge an t-aon chroí-ábhar nach ndéantar dul chun cinn daltaí inti a thástáil i ngach bunscoil de réir scrúduithe Dhroim Chonrach de chuid an Fhoras Taighde ar Oideachas; agus

— faoi iarrachtaí na Roinne Oideachais chun coincheap an Aonaid Gaeilge, atá fós neamhshainithe, laistigh de scoil agus timpeallacht Béarla a chur chun cinn in áit Gaelcholáiste tumoideachais ann féin a sholáthar áit ina bhfuil éileamh; agus

éileamh ar an Rialtas:

— na geallúintí thúsluaite nár baineadh amach ó 2020 a ghlacadh ar ais sa Chlár Rialtais nua, agus cloí leis an ngeallúint maidir le Scéim Labhairt na Gaeilge a thabhairt ar ais;

— Bille a thionscnú chun an ceart dearbhaithe agus na spriocanna glactha sa rún seo a chinntiú sa dlí;

— pleanáil chun 50% den daonra a bhaint amach in ann an Ghaeilge a labhairt faoi 2050, agus spriocanna céimnitheacha a shocrú chun freastal ar scoileanna lán-Ghaeilge a mhéadú, lena n-áirítear chun soláthar a dhúbailt laistigh de deich mbliana agus aon cheathrú den soláthar bunscoile a bhaint amach faoi 2045;

— an cur chuige bunleibhéil a thugann tús áite do rogha scoile lán-Ghaeilge a sholáthar áit nach ann dó agus scoil nua á bhunú a leathnú don dara leibhéal;

— tús áite a thabhairt do Ghaelscoil a sholáthar do cheantar Bhaile Átha Cliath 10 agus 12, agus soláthar Gaelcholáistí do cheantar Bhaile Átha Cliath 2, 4, 6 agus 8, do cheantar Bhaile Átha Cliath 9; do cheantar Bhaile Átha Cliath 18 agus Choill na Silíní; do Chaisleán an Bharraigh, Co. Mhaigh Eo; do Chloch na Coillte, Co. Chorcaí; do Chill Dhéagláin, Co. na Mí; don Tulach Mhór, Co. Uíbh Fháilí; agus do Sord/Mullach Íde i gContae Bhaile Átha Cliath, agus é mar sprioc go mbeadh Gaelcholáiste amháin ar a laghad i ngach contae faoi 2045;

— a ghealltanas a chomhlíonadh chun iompar scoile a sholáthar don scoil lán-Ghaeilge is gaire;

— cur chuige iomlán nua ionchuimsitheach d’fhoghlaim an dara teanga, oiriúnaithe do riachtanais gach dalta, a chur in áit an chreat reatha do dhíolúintí, i gcomhairle le daltaí reatha agus iarscoláirí, tuismitheoirí, oidí, saineolaithe, agus grúpaí a dhéanann ionadaíocht thar cheann daoine le deacrachtaí foghlama, sainriachtanais oideachasúla, agus daltaí inimirceacha;

— obair chun a chinntiú go bhfuil áiseanna agus leabhair suas chun dáta agus tarraingteach ar fáil do scoileanna lán-Ghaeilge ar chomhchaighdeán leo siúd atá ar fáil do scoileanna Béarla;

— cinntiú go gcuimsítear riachtanais ar leith na ndaltaí lán-Ghaeilge agus Gaeltachta nárbh iad an Ghaeilge nó an Béarla an príomhtheanga acu, nó a chuir tús lena gcuid oideachas lasmuigh den Stát, i bpolasaithe an todhchaí a bhaineann le huaireanta taca teanga agus staidéar na Gaeilge;

— ról ar leith an tumoideachais luathbhlianta lán-Ghaeilge a aithint agus ciste a chruthú chun tacú le leathnú na seirbhísí luathbhlianta lán-Ghaeilge fud fad na tíre, agus é mar sprioc go mbeadh 100% den soláthar sa Ghaeltacht lán-Ghaeilge;

— ligint don freastal réamhscoile lán-Ghaeilge a bheth mar chúinse iontrála Gaelscoile;

— rannóg a bhunú sa Roinn Oideachais chun scoileanna Béarla a éascú ag aistriú isteach i scoileanna lán-Ghaeilge chun freastal ar an éileamh reatha;

— Ciste Caipitil ar leith a chruthú do Scoileanna lán-Ghaeilge chun dul i ngleic leis an gcóiríocht neamhchuí a ghoilleann go díréireach ar Ghaelscoileanna agus ae Ghaelcholáistí;

— na liúntais múinteora Gaeltachta agus lán-Ghaeilge a thabhairt ar ais;

— straitéis náisiúnta a fhorbairt chun feabhas a chur ar an gcaighdeán teagaisc agus líon na múinteoirí atá inniúil chun an Ghaeilge a mhúineadh agus chun múineadh i scoileanna lán-Ghaeilge mar chuid de thobar comónta uile-Éireann, deiseanna a mhéadú don forbairt ghairmiúil leanúnach, agus painéal ar leith a bhunú do mhúinteoirí agus múinteoirí ionaid do scoileanna lán-Ghaeilge;

— athbhreithniú cuimsitheach a chur i gcríoch ar ról na Gaeilge sna hinstitiúidí oiliúna do mhúinteoirí chun a chinntiú go bhfuil siad oiriúnach dá bhfeidhm cumas sa Ghaeilge a chothú, maoiniú cuí a sholáthar do na hinstitiúidí seo, go háirithe iad siúd a chuireann Máistir Gairmiúil san Oideachas, agus tús a chur leis an obair chun Coláiste Oideachais ar leith lán-Ghaeilge a bhunú sa Ghaeltacht;

— uaireanta teagaisc reatha a chosaint don Ghaeilge i mbunscoileanna, agus féachaint ar bhealaí na huaireanta seo a mhéadú chun oideachas leordhóthanach sa teanga a sholáthar chun cainteoirí a chruthú de réir an dea-chleachtais idirnáisiúnta, lena n-áirítear tríd an pháirt-thumoideachas;

— scrúdú Gaeilge Dhroim Chonrach a chinntiú mar thástáil caighdeánach riachtanach i ngach bunscoil;

— moltaí an Chomhchoiste Oireachtas Gaeilge a chur i bhfeidhm maidir leis an sonraíocht T1/T2 Ardteistiméireachta Gaeilge, scrúdú cainte a chinntiú de luach 40% ar a laghad agus rogha Bonnleibhéal a thabhairt ar ais do Ghaeilge an Teastas Shóisearaigh, agus scrúduithe a chaighdeánú de réir leibhéil faoin gComhchreat Tagartha Eorpach um Theangacha;

— Polasaí ar lean don Oideachas Gaeltachta a fhorbairt, agus é mar sprioc go mbeidh glacadh 100% le stádas mar Scoil Ghaeltachta sa Ghaeltacht, agus a leathnú chun scoileanna lán-Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht a chuimsiú a dhéanann freastal ar phobail Gaeltachta agus Líonraí Gaeilge;

— Pacáiste Tarrthála a sholáthar d'earnáil na gColáiste Samhraidh Gaeltachta agus sprioc fadtéarmach a shocrú faoina mbeidh deis ag gach dalta Gaeloideachais freastal;

— ranganna Gaeilge saor in aisce a chur ar fáil d’fhoghlaimeoirí ag leibhéil tosaitheora agus idirmheánach i ngach contae tríd na Boird Oideachais agus Oiliúna; and

— an tríú-leibhéal a chuimsiú mar chuid den Pholasaí don Oideachas lán-Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht, dualgas a chur ar an Údarás um ArdOideachas chun tabhairt faoin bpleanáil maidir le deiseanna an Ghaeilge a staidéar agus staidéar trí Ghaeilge ag an tríú-leibhéal a phleanáil, agus roghanna a scrúdú maidir le ollscoil lán-Ghaeilge a bhunú.

Tapóidh mé an deis seo chun labhairt faoi chearta teanga, faoi chearta oideachais agus faoin cheart atá ag gach leanbh in Éirinn an teanga náisiúnta a fhoghlaim agus a chuid nó a cuid oideachais go léir a fháil trí mheán na Gaeilge. Is ceart é seo atá fréamhaithe sa Bhunreacht, a leagann amach gurb í an Ghaeilge príomhtheanga oifigiúil an Stáit seo. Ba mhaith liom fáilte Uí Cheallaigh a chur roimh ionadaithe na n-eagras, na ngrúpaí agus na bhfeachtasóirí atá bailithe sa Ghailearaí inniu. Aithneoidh mé iad níos déanaí arís. Tá fáilte rompu. Tréaslaím leo agus guím gach rath ar a gcuid oibre amach anseo agus ar an obair atá déanta acu go dtí seo. Is mór an trua faoi láthair nach bhfuil an Rialtas seo nó na cinn roimhe seo ag cothú nó fiú ag sásamh an éilimh do Ghaeloideachas atá ann. Anuas air sin, tá cóiríocht níos measa ag foirgnimh Gaelscoileanna agus ní gá ach féachaint ar Ghaelcholáiste Reachrann sa phríomhchathair seo, mar shampla. Tá áiseanna níos measa ag daltaí Gaelscoileanna go rómhinic. Tá géarchéim ann maidir le caighdeán teagaisc sa Ghaeilge agus líon na múinteoirí cumasacha. Tá ganntanas níos measa maidir le múinteoirí sna scoileanna lánGhaeilge. Smaoinigh go raibh ar 80% de scoileanna Gaeltachta múinteoirí nach raibh líofa a earcú. Is é sin an fáth go bhfuil an rún seo á mholadh againn agus go bhfuilimid ag moladh sa rún seo go bhfuil gá le liúntas lánGhaeilge agus Gaeltachta a thabhairt ar ais agus féachaint ar an ról atá ag an nGaeilge sna coláistí oiliúna agus b'fhéidir coláiste oiliúna lánGhaeilge a athbhunú.

B'fhéidir gurb é an léiriú is fearr ar neamhshuim Rialtais sa chomhthéacs seo ná córas na ndíolúintí, atá tar éis pléascadh gan srian ionas go bhfuil dalta amháin as gach ochtar nach bhfoghlaimíonn an Ghaeilge sa mheánscoil. Is léir ó taighde saineolaithe go bhfuil buntáistí ag baint leis an ilteangachas do dhaltaí le huathachas. Tá sé ráite ag Cumann Disléicse na hÉireann go bhfuil na critéir reatha do na díolúintí "inherently flawed" agus "completely inconsistent with the rest of the evidence-gathering process". Áfach, dúirt an tAire, an Teachta McEntee, liom an tseachtain seo caite nach bhfuil aon pleananna aici faoi láthair an polasaí reatha maidir leis na díolúintí a athrú. Mo náire í.

Go bunúsach tá an Rialtas ag loiceadh ár leanaí. As an 4,023 dhalta i rang a sé inár nGaelscoileanna i mí an Mheithimh 2020, ní raibh spás i nGaelcholáistí ach do 1,688 acu, rud a chiallaíonn go raibh ar dhá thrian díobh casadh ar oideachas trí Bhéarla ag aois 12. Tá gá le cur chuige iomlán difriúil, le rannóg ar leith sa Roinn Oideachais ag díriú isteach ar Ghaelscoileanna agus Gaelcholáistí nua a bhunú nó cinn Bhéarla a aistriú go Gaeilge más gá. Féach ar an mhéid atá tarlaithe le Synge Street CBS agus leis an bhfeachtas Baile Átha Cliath 2, 4, 6 agus 8. Fógraíodh díreach roimh an toghchán go raibh céim chun tosaigh glactha le Gaelcholáiste nua a bhunú ansin trí aistriú bliana i ndiaidh bliana ón mBéarla ansin, ach níl sé le tarlú sa suíomh sin anois. Tá ar an Aire agus ar an Rialtas díriú isteach ar shuíomh nua ionas go n-osclóidh an Gaelcholáiste úr sin i mí an Mheithimh 2026.

Tá gá chomh maith le fuinneamh, le háiseanna, le suíomhanna agus le maoiniú láithreach chun Gaelcholáistí a oscailt. Tá an t-éileamh cruthaithe cheana féin i gceantair ar nós Baile Átha Cliath 9, Baile Átha Cliath 18, Coill na Silíní, Caisleán an Bharraigh, Cloich na Coillte, an Tulach Mór, Sord-Mullach Íde agus áiteanna eile nach bhfuil luaite agam. Tá gá díreach isteach orthu sin agus díriú isteach ar na ceantair eile nach bhfuil luaite agam, ina bhfuil sé léirithe cheana féin go bhfuil Gaeloideachas, Gaelcholáiste agus Gaelscoileanna de dhíth, ina measc áiteanna timpeall na tíre nach bhfuil aon cheann acu sin ar fáil. Má táimid dáiríre faoi cheist an Ghaeloideachais, caithfimid díriú isteach air sin.

Deputy Conor D. McGuinness

Tá an Ghaeilge fite fuaite lenár n-aitheantas mar náisiún agus mar phobal. Is teanga bhríomhar bheo í le stair ársa agus todhchaí geal. I mo chlann agus i mo phobal, is í an Ghaeilge ár dteanga laethúil, ár dteanga chumarsáide, ár dteanga tuisceana, ár dteanga ghrinn agus ár dteanga ghrá. Is fíor seo i ngach ceantar Gaeltachta agus, ar ndóigh, in an-chuid clann fud fad na hÉireann.

Is ceart bunúsach é an t-oideachas agus i gcomhthéacs na hÉireann, is ceart bunúsach é an t-oideachas lánGhaeilge ó luathbhlianta go dtí an ollscolaíocht. Tá an ceart bunúsach seo á shéanadh ag an Rialtas in ainneoin éilimh tuismitheoirí agus daltaí agus in ainneoin iarrachtaí múinteoirí, scoileanna agus gníomhaithe teanga. Thit líon na ndaltaí atá ag freastal ar scoileanna lánGhaeilge sa tréimhse ina raibh sé geallta sa chlár Rialtais deireanach obair i dtreo an líon sin a dhúbailt. Tá 11 chontae sa Stát seo gan Ghaelcholáiste ar bith. Tá ganntanas múinteoirí san earnáil lánGhaeilge, le 50% de Ghaelscoileanna agus scoileanna Gaeltachta gan a bheith in ann folúntais fadtéarmacha múinteoirí a líonadh i gcomparáid le 28% de bhunscoileanna Béarla.

Níl foirgneamh buan ag 39% de Ghaelscoileanna agus tá géarghá le spás sa bhreis ag mórmhór na scoileanna Gaeltachta agus scoileanna lán-Ghaeilge. Is lag an méid atá sa chlár Rialtais nua a d’aontaigh Fianna Fáil, Fine Gael agus na Neamhspleáchaí Lowry maidir leis an nGaeilge sa chóras oideachais, agus laghdú mór tagtha ar an méid a bhí geallta in 2020.

I nGaeltacht na nDéise, tá dhá bhunscoil, dhá naíonra, meánscoil amháin agus coláiste Gaeilge. Is í seo an t-aon Ghaeltacht sa tír ina raibh fás ar chainteoirí laethúla na Gaeilge le deich mbliana anuas. Tá éacht á dhéanamh ag an earnáil oideachais áitiúil i leith chur chun cinn na Gaeilge, ach tá scoileanna sa cheantar seo faoi bhrú i dtaobh mhaoiniú, spáis teoranta agus earcaíochta de. Cosúil le an-chuid scoileanna beaga agus tuaithe, tá Scoil Baile Mhic Airt sa tSean Phobal ag fulaingt de bharr polasaithe an Rialtais, go háirithe i dtaobh mhaoiniú agus an deontas caipitíochta. Tá an t-éileamh ar oideachas Gaeilge ag fás an t-am ar fad.

Tuigeann tuismitheoirí na buntáistí a bhaineann leis an nGaeloideachas agus tá brú ar naíonra, scoileanna Gaeltachta, Gaelscoileanna agus Gaelcholáistí freastal ar an éileamh seo in ainneoin spás a bheith teoranta. I bPort Láirge amháin, mar shampla, tá foirgnimh oiriúnacha de dhíth ag Naíonra Philib Barún sa Trá Mhór, agus breis spáis ag teastáil ó Scoil Gharbháin i nDún Garbhán, ó Ghaelscoil Phort Láirge sa chathair, agus ó Scoil Náisiúnta na Rinne i nGaeltacht na nDéise ach go háirithe. I nGaelcholáiste Phort Láirge, an t-aon mheánscoil Gaeilge i gcathair Phort Láirge, tá na daltaí fós i prefabs cé go bhfuil foirgnimh úrnua ag na scoileanna Béarla mórthimpeall orthu.

Bhí Pádraig Mac Piarais lárnach in athbheochan an Ghaeloideachais ón tús. Ba é sin ceann de na rudaí ba thábhachtaí, dar leis, in Éire neamhspleách agus bheadh sé maslaithe leis an méid atá tarlaithe agus atá fós le tarlú sa Stáit seo.

Deputy Shónagh Ní Raghallaigh

Cén Béarla atá ar déjà vu? Cuirim an cheist seo toisc go raibh na príomhphointí pléite sa Teach seo as Gaeilge le déanaí faoin aistriúcháin ar "bréag", agus faoin easpa Gaeilge ag an gCeann Comhairle agus ag an Leas-Cheann Chomhairle. Ní hé sin an cineál cainte gur chóir a bheidh i mbéal an phobail maidir leis an nGaeilge áfach. Mar mhúinteoir roimhe seo i scoil lán-Ghaeilge i gCill Dara Theas, tá mé tar éis an fhorbairt atá tagtha ar an teanga ar fud fad na tíre a fheiceáil, go minic in ainneoin na n-iarrachtaí atá á dhéanamh ag an Rialtas. Mar sin féin, tá níos mó ag teastáil. Agus Kneecap ag spreagadh na Gaeil óga agus na daoine óga níos faide i gcéin, ní mór dúinn an deis a thabhairt dár bpáistí anseo sa bhaile ár dteanga a choinneáil beo agus tuilleadh daoine a spreagadh. I mo cheantar féin i gCill Dara, tá ardú tagtha ar an ndaonra agus ar an suim in oideachas trí Ghaeilge. Is é Naíonra Uí Shionnaigh an t-aon naíonra Gaelainne i mbaile Chill Dara atá ag cur seirbhís riachtanach agus thábhachtach ar fáil don phobal sa cheantar. Bunaithe in 2018 le 18, tá 33 páiste ag freastal ar an naíonra faoi láthair, agus níos mó ar liosta feitheamh atá ag iarraidh freastal air. Mar gheall ar an éileamh a bhí ar áiteanna sa naíonra, bhí orthu foirgnimh sealadach a fháil ar cíos. Tá líon na ndaoine ag cur isteach ar áiteanna sa naíonra ag ardú, ach nil na soláthraí cuí ag an scoil le tacú leis an éileamh seo. Tá foirgnimh nua ag teastáil ón naíonra. Cé gur ceadaíodh maoiniú ó Chomhairle Chontae Chill Dara in 2022, dhiúltaigh an Roinn Oideachais dó. Dhá bhliain ina dhiaidh, tugadh cead an foirgneamh a thógáil ar shuíomh difriúil. Cé gur nuacht iontach é sin, tá na costais ag dul in airde an t-am ar fad. D'fhógair an Roinn leanaí tuilleadh maoiniú le déanaí le cur leis na foirgnimh a bhí ann do seirbhísí poiblí agus príobháideacha, agus chun foirgnimh nua a thógáil do sheirbhísí poiblí. Faraor, ní thiteann an naíonra faoi cheachtar de na catagóirí sin, agus tá tacaíocht ag teastáil uaidh. Tá tuismitheoirí fud fad na tíre ag éileamh tuilleadh seirbhísí i nGaeilge, ach tá ag teipeadh ar an Rialtas seo, cosúil leis na rialtais a tháinig roimhe.

Tá deis tuillte ag páistí i mbaile Chill Dara freastal ar naíonra Gaeilge agus cabhrú leis an bpobal Gaeilge sa cheantar sin. Cé atá réidh le seasamh suas agus aghaidh a thabhairt ar an éileamh seo atá ag fás bliain i ndiaidh bliana? Tá tacú de dhíth agus é tuilte acu. An dtacóidh an Rialtas leo?

Deputy Darren O'Rourke

Mo bhuíochas leis an Teachta Ó Snodaigh as an rún seo a chur faoi bhráid na Dála. Tá mé ag labhairt mar urlabhraí oideachais mo pháirtí, ach níos tábhachtaí arís, tá mé ag labhairt mar thuismitheoir páistí ar mhaith liom go mbeadh oideachas trí mheán na Gaeilge acu. Teastaíonn an deis sin uaim do mo phaistí féin ach freisin do gach páiste.

l nDomhnach Seachnaill, áit a bhfuil cónaí orainn, tá an deis sin againn le Naíonra na Ríthe and Gaelscoil na Ríthe, fiú go raibh ar fhoireann, tuismitheoirí agus páistí an naíonra seo, m'iníon ceithre bliana ina measc, agóid a dhéanamh díreach ceithre sheachtain ó shin toisc gur bheag nár chur an ghéarchéim san earnáil luath-bhlianta brú ar an naíonra na huaireanta oscailte a laghdú. Bhí an t-ádh linn nár tharla sé seo, ach is léir go bhfuil na naíonraí lán-Ghaeilge go mór i mbaol. Mar fhreagra ar cheisteanna parlaiminte, dúirt an tAire leanaí go dtuigeann sí na dúshláin faoi leith atá ann agus go bhfuil grúpa comhairleach i mbun oibre chun plean cuimsitheach a fhoilsiú i mbliana. Ní féidir leis an obair sin tarlú tapa go leor agus, níos tábhachtaí fós agus cuirim béim air seo, go gcuirfí an plean i ngnímh.

Sa chaoi céanna, maidir le bunscoileanna, tá an t-ádh linn Gaelscoileanna iontacha a bheith again ach tá an iomarca áiteanna gan iad go fóill, Damhliag agus Ceanannas ina measc. Tá cúrsaí níos measa arís ag an dara leibhéal. Níl ach 79 Gaelcholáiste sa Stáit agus, go bhfios dom, níl ceann ar bith sa Mhí Thoir, ceantar an Aire féin. Is léir go bhfuil athrú bunúsach ag teastáil chun gur féidir le gach páiste a chuid oideachas a fháil trí mheán na Gaeilge. Dúirt an tAire go bhfuil sí chun polasaí nua ar an nGaeloideachas lasmuigh den Ghaeltacht a fhoilsiú i mbliana.

Tá moltaí iontacha i rún Shinn Féin. Ba chóir don Aire glacadh leo.

Deputy Mairéad Farrell

Tá a fhios againn go bhfuil deacrachtaí le múinteoirí a earcú agus a choinneáil sna scoileanna atá againn faoi láthair ach tá sé deich n-uaire níos measa agus muid ag caint ar an nGaeloideachas, agus deich n-uaire níos measa fós nuair atáimid ag caint ar an oideachas sa Ghaeltacht nó ar na hoileáin amach ón gcósta. Tá cúpla rud gur féidir linn a dhéanamh chun é sin a dhéanamh níos éasca. Ar an gcéad dul síos, caithfimid breathnú ar an máistir gairmiúil sa oideachas, MGO, atá ann in Ollscoil na Gaillimhe faoi láthair. Caithfimid a chinntiú gur féidir linn an cúrsa sin a leathnú amach, go mbeadh níos mó daoine in ann é a dhéanamh más mian leo é sin a dhéanamh, ach chomh maith leis sin go mbeadh MGO trí Ghaeilge in ollscoileanna éagsúla ar fud na tíre ionas go mbeadh níos mó múinteoirí á oiliúint againn trí mheán na Gaeilge.

Chomh maith leis sin, bhíodh liúntas ann do mhúinteoirí a bhí ag teagasc trí Ghaeilge agus a bhí ag obair ar na hoileáin amach ón gcósta. Is dhá rud é sin gur féidir linn a thabhairt ar ais. Dhéanfadh sé níos éasca é do na múinteoirí sin dul go dtí na hoileáin amach ón gcósta, mar shampla. Tá níos mó airgid i gceist le dul amach chuig na hoileáin agus fanacht orthu. Ba chóir an dá liúntas sin a thabhairt ar ais láithreach.

Bhí mise ag cruinniú poiblí ar an Domhnach de chuid BÁNÚ. An rud a bhí baill an ghrúpa sin ag caint air ná gur daoine óga iad siúd atá ag iarraidh fanacht sa Ghaeltacht. Nuair atáimid ag smaoineamh ar mhúinteoirí agus ar dhaoine óga a mhealladh chun na Gaeltachta, chun fanacht agus múineadh sa Ghaeltacht, caithfimid breathnú ar chuile shórt. Ciallaíonn sé sin gur ghá dúinn breathnú ar an liúntas sin a luaigh mé. Chabhródh sé sin. Ciallaíonn sé freisin go mbeadh scoileanna na ETBs ag fáil an airgid céanna is atá na scoileanna deonacha, rud a d’ardaigh mé cheana sa choiste Gaeilge agus Gaeltachta. Chomh maith leis sin, ciallaíonn sé go gcaithfimid a chinntiú go bhfuil tithíocht ar fáil sa nGaeltacht. Tá chuile shórt faoin nGaeltacht agus an Ghaeilge fite fuaite leis an mbealach gur féidir le daoine óga fanacht sa nGaeltacht agus a gcuid clainne nó teaghlaigh féin a thógáil sa nGaeltacht. Ciallaíonn sé sin go bhfuil tithíocht, bunsheirbhísí agus chuile shórt mar sin, ar fad bainteach leis seo.

Tá sé fíorthábhachtach go mbeadh an deis ag chuile dhuine a gcuid oideachas ar fad a dhéanamh trí Ghaeilge. Tuigim an tábhacht leis sin mar is sa scoil a d’fhoghlaim mé mo chuid Gaeilge.

Deputy Pearse Doherty

Gabhaim buíochas le mo chomhghleacaí, an Teachta Aengus Ó Snodaigh, a chur an rún seo os comhar na Dála inniu. Tapaím an deis seo agus muid i lár Seachtain na Gaeilge, plé a dhéanamh fosta ar chúrsaí Gaeltachta.

Tá sé náireach agus scannalach go bhfuilimid bliain ar aghaidh agus bord úr ag Údarás na Gaeltachta gan toghchán a bheith ann.

Le díriú isteach ar an rún cuimsitheach atá os comhair na Dála anocht, ba mhaith liom plé agus díriú isteach ar ábhar faoi leith, an scolaíocht sa Ghaeltacht agus an chaoi nach bhfuil deis ag páistí freastal ar scoil inar féidir leo a gcuid oideachais a fháil go huile agus go hiomlán i nGaeilge. Chualamar cuid de mo chomhghleacaithe ag caint fá dtaobh meánscoileanna atá taobh amuigh den Ghaeltacht, ach táimid ag caint ar an taobh istigh den Ghaeltacht. Níl achan scoil sa Ghaeltacht ag teagasc trí Ghaeilge agus má tá teaghlaigh ag iarraidh a gcuid páistí a thógáil le Gaeilge, níl an deis acu dul go dtí scoil eile mar níl an córas taistil nó córas iompair ansin. Caithfidh seo a bheith ina cheart, mar atá sa rún seo, go mbeidh córas iompair ansin do pháiste ar bith atá ag iarraidh a chuid scolaíochta agus oideachais i nGaeilge sa bhunscoil nó sa mheánscoil. Tá ceisteanna ansin.

Tá a fhios agam faoi scoil amháin. Scoil bheag atá ann. Níl mórán páistí acu agus tá seans ann go mbeidh ar an scoil druideadh, ach is í ceann de na scoileanna amháin sa cheantar atá ag feidhmiú go huile is go hiomlán i nGaeilge. Caithfear tacaíocht a thabhairt don scoil sin, le córas iompair a thabhairt do theaghlaigh lena gcuid páistí a thabhairt go dtí an scoil sin má tá siad ag iarraidh a gcuid páistí a thógáil le Gaeilge. Tá teaghlaigh eile ansin ag dul tríd an gcóras oideachais i nGaeilge sa bhunscoil, ach nuair a théann siad go dtí an meánscoil, níl siad ábalta dul go dtí meánscoil atá ag feidhmiú trí Ghaeilge mar tá an mheánscoil is cóngaraí dóibh ag feidhmiú trí Bhéarla. Tá cuid de na scoileanna sin taobh istigh den Ghaeltacht. Tá cuid eile taobh amuigh den Ghaeltacht. Arís, téann sé ar ais go dtí an pointe seo gur cheart go mbeidh ceart bhunreachtúil ag achan pháiste a chuid oideachais a dhéanamh i nGaeilge agus go gcaithfimid na hacmhainní a chur ar fáil. Seo rud iontach fóirsteanach a chuideodh go mór le tuismitheoirí, le páistí agus leis an earnáil Gaeilge dá mbeadh an t-iompar ar fáil.

Deputy Donnchadh Ó Laoghaire

Eadrainn go léir, is dóigh liom go bhfuil na canúintí go léir clúdaithe againn faoin am seo. Tréaslaím go mór leis an rún ar chuir an Teachta Ó Snodaigh os ár gcomhair. Tá go leor oibre déanta aige. Tugaim aitheantas do Eoghan ina oifig freisin atá tar éis as an-chuid oibre a dhéanamh ar na polasaithe go léir atá tar éis teacht as an oifig sin.

Tá na fadhbanna atá ann ó thaobh an Ghaeloideachais suntasach. Is ábhar mór frustrachais é, mar nuair a bhíonn daoine i gcoitinne ag caint go ginearálta faoin nGaeilge, faoin todhchaí agus conas atá rudaí, luann daoine an chaoi go bhfuil na Gaelscoileanna ag dul go maith, agus tá i go leor slite. Gluaiseacht fhíorthábhachtach le linn an 20ú haois a bhí i gceist. Tá fadhbanna, constaic agus go leor ábhar imní ann. Ó thaobh an Ghaeloideachais ach go háirithe, is gá cinnte a dhéanamh de go bhfuil polasaí ann ó na luathbhlianta go dtí an ollscoil. Tá sé sin fíorthábhachtach. Ó thaobh oideachas na Gaeilge go ginearálta taobh amuigh den Ghaeloideachas, caithfear déileáil leis na díolúintí. Níl ciall ná réasún leis an tslí a bhfuiltear á dtabhairt amach. Tá siad iomarcach ar fad, agus níl siad ag pleidhcíocht ach an oiread.

Ó thaobh foirgintí agus an saghas sin ruda, tá an-fhadhb againn ó thaobh cinnte a dhéanamh de go bhfuil go leor spásanna ann dos na daoine atá ag lorg oideachas trí mheán na Gaeilge. Caithfear déileáil leis sin. Tá gap mór ann, agus is ábhar bróin é roinnt den chaint a bhí ann maidir le haistriú na scoile i Synge Street agus gach rud. Léiríonn sé míthuiscint agus fadhb ó thaobh dearcadh. Caithfimid go léir teacht i dtír ar an meánscolaíocht i nGaeilge. Tá an tuairim sin ann go bhfuil sí róchasta agus tá míthuiscint ann faoi cad atá i gceist leis an tumoideachas sa taobh sin de agus an chonstaic atá ann ó thaobh tuismitheoirí de.

Is mian liom ceithre scoil a ardú leis an Aire agus seolfaidh mé ríomhphost chuici ina dtaobh. Beidh iarratas ag teacht go luath ó Choláiste Daibhéid i gCorcaigh. Tá gá le foirgneamh nua ansin. Cé gur foirgneamh nua atá ann i nGaelscoil Charraig Uí Leighin, tá go leor fadhbanna ó thaobh slándála agus é a choimeád tirim. Tá Gaelscoil ag teacht i gCloich na Coillte. Tá gá le meánscoil neamhspleách sa Chlár freisin.

Minister for Education (Deputy Helen McEntee)

Is mian liom mo chuid ama a roinnt le mo chomhghleacaí, an Teachta Ward. Gabhaim buíochas leis na Teachtaí as an rún atá curtha chun cinn acu agus tá áthas orm an deis a fháil labhairt leis an Teach faoin ábhar tábhachtach seo.

It is timely, with Seachtain na Gaeilge in full swing, to remind the House that we should all endeavour to use the Irish language insofar as we can and as is possible. I intend to do so myself insofar as I can. Is le bród gur chóir dúinn an teanga a úsáid nuair is féidir linn, ní hamháin le linn Sheachtain na Gaeilge, ach aon áit agus aon uair is féidir.

It is clear to me that there is renewed and positive interest in the Irish language, due in no small part to our Irish-language media. TG4, Cúla4, Raidió na Gaeltachta and Irish social media have all played a pivotal role in promoting the language, while films like "Kneecap" and "An Cailin Ciúin" have further shaped public perception. TG4, in particular, has made the language more accessible, normalising its use in daily life. What is particularly significant about these initiatives is that they have reached not just those who would traditionally have engaged with the Irish language; their impact has also extended to children and young people in English-medium schools and to people who may only have thought of Irish as a school subject.

Furthermore, the Official Languages Act and the recognition of Irish as an official language of the European Union mark significant milestones in the status of the Irish language and its future. The growing presence of Irish in public service also strengthens its visibility and prestige, as well as creating opportunities to use it. This should give us confidence in its continued development. Cé go bhfuil dul chun cinn tábhachtach déanta aici i gcur chun cinn na teanga, tuigim go bhfuil go leor fós le déanamh. We must continue to strive for growth. Bealach amháin leis sin a dhéanamh ná a chinntiú go bhfuil daoine ar a gcompord lena húsáid chomh minic agus is féidir. We all need to be comfortable in making mistakes when we try. In any conversation on the language, it is also essential that we start the discussion from a strengths-based perspective. I will share some of the Department of Education’s recent success in promoting the Irish language in our education system.

First, it is important to acknowledge the significant and noteworthy progress that has been made as a result of the introduction of the policy on Gaeltacht education in 2016 - a policy known for its impact in promoting the Irish language, enhancing the teaching of the language, and re-establishing and reaffirming Irish as the language of Gaeltacht school communities. This policy was introduced to support and promote the use of the Irish language in Gaeltacht communities by strengthening Irish-medium educational provision and ensuring high-quality education through the language. Cumhacht an pholasaí seo ná scéim aitheantais scoileanna Gaeltachta, a bhfuil ról mór comhlíonta aici sa dul chun cinn atá déanta go dtí seo. When the scheme was launched, the Department invited schools to participate with the backing of their communities. By opting in, schools committed to implementing language-based criteria and received additional supports to enable them to do so. These criteria not only ensured high-quality education through Irish, but also strengthened awareness of the language within schools and their wider communities. My Department's inspectorate, the Gaeltacht education unit and An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaiochta have supported our Gaeltacht schools on their journey towards gaining recognition as Gaeltacht schools. A significant milestone was celebrated recently at a number of events across the country when official recognition as Gaeltacht schools was awarded to 120 primary and post-primary schools in Gaeltacht language planning areas. Gabhaim buíochas le pobail na scoileanna go léir as a ndílseacht agus a n-obair chun an éacht seo a bhaint amach. The scheme is ongoing, and the Department remains committed to supporting both recognised schools and those still working towards recognition.

Given the excellent work already underway, greater emphasis will be placed on identifying and sharing best practice in Irish-medium immersion education. This work has already begun through the Scéal na Scéime newsletter, issued by my Department, which showcases schools’ achievements under the scheme. One of the more significant investments under the policy on Gaeltacht education has been the funding provided for Irish-medium teacher education programmes. My Department has funded several teacher education initiatives to increase the supply of teachers qualified to teach through Irish.

In 2019, an Irish-medium BEd programme for primary teaching was introduced with funding from my Department. The first cohort of 34 students graduated in November 2023. The Marino Institute of Education was awarded a contract to provide the BEd through the medium of Irish to a further five cohorts. Since 2018, the Department has supported a blended-learning MEd degree in Irish-medium and Gaeltacht education, at first at Mary Immaculate College and currently at Trinity College Dublin. The Máistir Gairmiúil san Oideachas, which is available at the University of Galway, is supported by seconded teachers and COGG bursaries. These programmes are key to ensuring that teachers have the proficiency to deliver high-quality immersion education through Irish. Tá tús áite tugtha ag mo Roinn freisin d'fhorbairt ghairmiúil na múinteoirí. Oide, the professional learning support service funded by the Department, has recently established a GaelAonad division. The GaelAonad has specific responsibility for the provision of professional learning events for schools operating through the medium of Irish and for the curricular area of Irish.

Furthermore, Department of Education investment in the Irish language has been substantial in recent years. It is spread across a broad range of capital projects and language initiatives. For example, over the last five years, €405 million of capital investment has been made in Irish-medium schools. Almost 300 Gaelscoileanna, Gaelcholáistí and Gaeltacht schools across the country have benefited from this investment.

An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta, a dedicated agency to support the teaching and learning of Irish and through Irish, has also seen significant increases in funding. It has gone from €1.35 million to over €3.4 million, indicating a doubling of its funding. It plays an important role in resource development, in convening communities of practice and in providing professional learning opportunities for teachers. As an agency, it is very much aware of the challenges but also the opportunities and needs within the Irish-medium sector and in respect of the teaching of Irish in English-medium schools. With regard to an emerging issue that has arisen, COGG was instrumental in progressing the Department of Education’s content and language integrated learning project. It has developed resources to support English-medium primary schools in teaching PE through the medium of Irish. It has also helped to enhance career opportunities through Irish. I measc phríomhbheartais COGG le déanaí, tá an Tairseach, ardán ar líne a chuireann go leor acmhainní teagaisc trí Ghaeilge ar fáil do réimse ábhair scoile. This development has been absolutely vital in enhancing Irish-medium schools’ abilities to respond to rapid curriculum redevelopment. On innovation in teaching, we have the e-hub project. This delivers leaving certificate physics and chemistry programmes through Irish to Gaeltacht students via remote learning. It is really innovative and supports smaller schools, including island schools, through high-quality online teaching.

The achievements and developments under the policy on Gaeltacht education have laid a strong foundation for the continued growth and development of the Irish language in our education system. The supports of COGG, GaelAonad, the Gaeltacht education unit and the inspectorate ensure that a valuable support network has been created for teachers and school leaders to draw upon. Continued investment in school capital and language initiatives create the space in which the Irish language can thrive. Tá mo Roinn lánsásta leanúint leis an obair seo le tacú le daltaí, tuismitheoirí, múinteoirí agus príomhoidí an teanga a úsáid i gcroílár shaol laethúil na scoileanna.

Deputy Barry Ward

Gabhaim buíochas leis an Aire Oideachais as ucht an t-am seo a thabhairt dom labhairt ar an ábhar seo, atá thar a bheith tábhachtach domsa. Mar is eol dúinn go léir, ní gnáthrud é go mbeadh seans ag cúlbhinseoir Rialtais labhairt ar Ghnó Príobháideach de chuid an Fhreasúra. Gabhaim buíochas freisin le Sinn Féin as a chuid ama a thabhairt chun an cheist seo a phlé. Aithním go háirithe an Teachta Ó Snodaigh ní hamháin as an méid a dúirt sé anocht, ach as an obair atá déanta aige le blianta anois ar son na Gaeilge, chun an Ghaeilge a chur chun cinn agus mar Chathaoirleach an choiste Gaeilge.

Is ceist lárnach domsa go mbeadh seans ag gach éinne sa tír a chuid oideachais a fháil trí mheán na Gaeilge. Más mian leo, ba cheart go mbeadh siad in ann é seo a dhéanamh. Muna bhfuil na Gaelscoileanna agus Gaelcholáistí ann, ní féidir le tuismitheoirí nó páistí an rogha sin a dhéanamh. Cuireann sé frustrachas orm nuair a thagann tuismitheoirí chugam ag iarraidh áit i nGaelscoil dá bpáistí nuair nach bhfuil an áit sin ar fáil cé go bhfuil Gaelscoil nó Gaelscoileanna sa cheantar. Caithfimid rud éigin a dhéanamh faoi sin. Aontaím leis an nglaoch sa rún go mbeadh oideachas trí mheán na Gaeilge ar fáil do chách. Is é an cheist thábhachtach ná conas a shroichfimid an pointe sin. Tá an t-ádh orm a bheith mar Theachta Dála i nDún Laoghaire, áit a bhfuil dhá Ghaelscoil sa cheantar: Scoil Lorcáin i mBaile na Manach agus Gaelscoil Phádraig i mBaile Breac. Tá Gaelscoileanna eile díreach in aice leis an Dáilcheantar. Níl an rogha chéanna ag tuismitheoirí i ngach páirt den tír. Caithfimid déileáil leis sin. Baineann sé le rogha. Ba chóir go mbeadh an rogha ag tuismitheoirí a bpáistí a chur i nGaelscoil agus, tar éis sin, i nGaelcholáiste. Is fadhb é sin i ngach áit.

Teastaíonn uainn smaointeoireacht nua ar an ábhar seo. Teastaíonn uainn múinteoirí a bhfuil muinín acu múineadh trí Ghaeilge. Mar a dúirt an tAire, caithfimid na córais agus na cúrsaí a chur ann dóibh ionas go mbeadh na scileanna acu chun múineadh trí Ghaeilge. Tá na cúrsaí sin thar a bheith tábhachtach. Tá suirbhé déanta ag Conradh na Gaeilge dar teideal “Céard é an Scéal?”. Taispeánann torthaí an tsuirbhé go bhfuil ceisteanna ann do dhaoine atá chun an rogha sin a dhéanamh.

Deputy Louise O'Reilly

Gabhaim buíochas le hEolan Ó Rinn agus le hEoghan Finn as oifig an Teachta Ó Snodaigh. Is é sin an chéad am a bheidh mé ag caint as Gaeilge sa Dáil seo. Táim neirbhíseach. Níl confidence mór agam agus tá support mór agam ó na Teachtaí Doherty, Farrell agus Ó Snodaigh, ó Eoghan agus Eolan agus ó gach duine i mo pháirtí a bhfuil grá don teanga acu.

Is scoil den scoth í Coláiste Ghlór na Mara i mBaile Brigín. Bhí an feachtas le haghaidh meánscoil lán-Ghaeilge an-dian agus táimid uilig bródúil as Coláiste Ghlór na Mara, atá ina pobalscoil iontach. D'osclaíodh an scoil in 2014 le 27 scoláire. Anois tá breis agus 500 ann. Is léir go bhfuil oideachas lán-Ghaeilge ag teastáil ó mhuintir Chontae Bhaile Átha Cliath thuaidh agus in oirthear chontae na Mí. Tá an scoil seo tar éis dul ó neart go neart de bharr na hoibre déine atá déanta ag foireann na scoile, na tuismitheoirí agus na scoláirí. Tá siad uilig ag cur ár dteanga chun cinn agus táimid uilig an-bhródúil astu.

Tá an daonra is óige againn sa Stát. Caithfimid cinntiú go mbeidh an deis ag gach páiste a chuid oideachais a bhaint amach trí theanga dhúchais na tíre seo. Ní hamháin sin, ach caithfimid cinntiú go mbeidh an rogha sin éasca dóibh. Ba chóir dúinn páistí a spreagadh chun foghlaim tríd an teanga. Cén teachtaireacht a sheolann sé nuair nach féidir leo fiú bus a fháil ó áiteanna cosúil leis an Aill agus Ráth Eanaigh go dtí an mheánscoil? I gcroílár an mhéid seo, níl cothrom na Féinne á thabhairt do dhaltaí a bhfuil fonn orthu foghlaim trí theanga na tíre seo. Níl an deis acu taisteal ar scoil go neamhspleách sa tslí chéanna le daltaí i scoileanna a n-oibríonn trí Bhéarla. Cad a mhothaíonn na daltaí nuair atá a gcairde agus a gcomharsana ábalta taisteal go héasca go scoileanna eile? Cén mheas atá ar an teanga féin sa sainchás seo? Tá géarghá le scoil lán-Ghaeilge i Sord agus Mullach Íde freisin.

Ba chóir go mbeadh cothrom na Féinne ag daltaí a dhéanann an rogha a dteanga féin a fhoghlaim agus a labhairt. Is é ár dteanga féin í. Ní bhaineann sé le grúpa beag amháin ach le chuile dhuine ar an oileán seo. Ba mhaith liom a rá go bhfuilim ag foghlaim, mar aon leis an gCeann Comhairle féin agus leis an Aire.

Deputy Denise Mitchell

Labhróidh mé leis an Aire faoi Ghaelcholáiste Reachrann i nDomhnach Míde. Cuirfidh mé ar an taifead go bhfuil Gaelcholáiste Reachrann i measc na nGaelcholáistí is fearr in Éirinn. Is scoil í atá tar éis duaiseanna a fháil sa cheol, sa drámaíocht, sa pheil agus san fhiontar. Téann an chuid is mó dá ndaltaí go dtí an tríú leibhéal. Thosaigh an scoil le 36 dalta. Anois tá 500 ann ach tá siad ag úsáid prefabs i scoil eile. Níl aon halla, leabharlann ná bialann ag an scoil. Like all parents, when my eldest daughter was in fifth class, we went to visit different schools in the area. We picked Gaelcholáiste Reachrann. One reason for this decision was that there was talk of a new school being built soon. Like so many other students, my daughter has gone through the whole of secondary school being taught in prefabs. Chaith sí an t-am ar fad in prefabs. She is now heading into her second year of university and the students in Gaelcholáiste Reachrann are still sitting in prefabs. How many more generations of students, cé mhéad glúnta eile, have to experience that? Planning permission was given eight years ago but it lapsed. The school applied again and got permission again but there is still no school building. Rinne na daltaí a gcuid. Shiúil siad amach ón scoil. Tá fearg orthu. Rinne an Rialtas dearmad orthu. Since 2013, the Minister's Department has spent €400,000 on new prefabs for this school. That money could have gone towards a new permanent building. Cá bhfuil an scoil bhuan nua?

Will the Minister commit to visiting Gaelcholáiste Reachrann to see for herself the conditions that the students and teachers have to put up with on a daily basis?

Deputy Dessie Ellis

Dúirt Pádraig Mac Piarais uair amháin, “Tír gan teanga, tír gan anam”. De bharr stair an chultúir Ghaelaigh, agus gur cuireadh an Ghaeilge faoi chos, tá sé de dhualgas orainn go léir, go háirithe ar an Rialtas, a chinntiú tar éis na gcéadta bliain d’ionsaithe ar an teanga nach mbeidh sí ina teanga marbh.

Tógann sé go leor oibre agus tiomantas an Ghaeilge a choinneáil mar theanga bheo. Bhí Sinn Féin i gcónaí tiomanta don teanga. Inár fhorógra don olltoghchán is déanaí, trínár gcáipéis, Ár Seacht nDícheall don Ghaeilge, chuireamar pleananna uaillmhianacha chun cinn maidir le conas an Ghaeilge a chuimsiú agus a normalú sa ghnáthshaol laethúil.

In ainneoin easpa cur chuige an Rialtas i gcur chun cinn na Gaeilge, tá athbheochan de saghas éigin tagtha ar an teanga ón talamh aníos. Is féidir é seo a fheiceáil go háirithe i gceantair cosúil le Béal Feirste agus Doire agus fiú i gcodanna de Bhaile Átha Cliath cosúil le Baile Munna, ina bhfuil líon mór cainteoirí Gaeilge. Léiríonn figiúirí sa daonáireamh 2022 go bhfuil an líon is airde cainteoirí Gaeilge in aon toghcheantar i mBaile Átha Cliath i dtoghcheantar Bhaile an Ásaigh agus go bhfuil fás dochreidte tagtha ar an nGaeilge sa cathair trí na leabharlanna, na scoileanna agus na grúpaí spóirt is pobail. Mar sin, tá sé níos tábhachtaí fós go nglacfaidh ár gcóras oideachais ról ceannasaíoch i gcur chun cinn agus múineadh na teanga.

Tá fonn léirithe cheana féin ó thuismitheoirí go mbeidh a gcuid páistí ag foghlaim trí Ghaeilge. Gan dabht, tá claonadh níos mó ag tuismitheoirí a gcuid páistí a chur chuig Gaelscoil nó Gaelcholáiste má tá ceann ina gceantar. Déanann siad é seo toisc go bhfuil an-cháil oideachais ar na scoileanna agus go dteastaíonn uathu go bhfoghlaimíonn a páistí Gaeilge. Tá liosta feithimh i mbeagnach gach Gaelscoil i fud na tíre. I mo cheantar, Baile Átha Cliath Thiar-Thuaidh, tá Gaelscoil Uí Earcáin i bhFionnghlas, Gaelscoil Bhaile Munna agus Scoil an tSeachtar Laoch i mBaile Munna agus Gaelscoil Colmcille i gCúlóg gann ar acmhainní ar nós foirgneamh nua. Tá nuachóiriú de dhíth.

Deputy Rose Conway-Walsh

Gabhaim buíochas leis an Teachta Ó Snodaigh agus Eoghan Finn for tonight. Ar dtús, caithfidh an Rialtas tacú le Scoil Náisiúnta Thuar Mhic Eadaigh, Gaelcholáiste Chomáin agus leis na bunscoileanna go léir i gContae Mhaigh Eo. Anois, le teacht an earraigh agus an lá ag dul chun síneadh, fós níl meánscoil lán-Ghaeilge i lár Chontae Mhaigh Eo, san áit ar chónaigh Raifteirí an file. Teastaíonn Gaelcholáistí i gContae Mhaigh Eo le freastal ar an 700 dalta Gaelscoile i gCathair na Mart, i gClár Chlainne Mhuiris, i mBéal an Átha agus i gCaisleán an Bharraigh, atá i mbaile seirbhíse Gaeltachta.

Tacaíonn an rún seo atá ag Sinn Féin leo. Aithníonn an rún freisin ról mhná tí na Gaeltachta. Tá 30% de mhná tí na Gaeltachta tar éis imeacht ó 2017. Is léir go bhfuil géarchéim ann. Tá costais do mhná tí ag ardú, cosúil le praghas an bhia sa siopaí, billí leictreachais, an teas, árachas agus an teastas ó hinnealtóir chun deontas a fháil. Tá costas wear and tear sa teach freisin. Má tá na costais ag ardú, ba chóir go n-ardófaí an liúntas do lóistín dá réir. Tá deontas €6,000 ann do mhná tí nua, ach cad faoi na mná tí atá ann le 30 bliain? Gan obair na gcapall a bheith déanta ag na mná tí seo, ní bheadh coláistí samhraidh ann, ní bheadh deis ag daltaí ar fud fad na tíre am a chaitheamh sa Ghaeltacht agus ní bhainfeadh siad tairbhe ó shaibhreas Gaeilge na mná tí. I gContae Mhaigh Eo, tuigeann muid go maith luach na mban tí in áiteanna cosúil le Ceathrú Thaidhg, Port Durlainne agus Acaill.

Deputy Eoghan Kenny

Gabhaim buíochas leis an gCeann Comhairle. I thank Sinn Féin for tabling this important motion, which the Labour Party will support. Mar nach mbeidh mé in ann é seo a rá go hiomlán i gceart as Gaeilge, leanfaidh mé ar aghaidh as Béarla. As I do not speak sufficient Irish, I will continue my statement in English. I assure the House and those who spoke in Irish that it is something I am working on with my old Irish teacher from school. It is an important motion. I thank Sinn Féin for tabling it.

The Irish language is a great source of pride for our nation and people. It is a great symbol of our heritage and history. Many of us, although we cannot speak Irish as we would like, take great pride in it and in its use, even if it is only a cúpla focal. I have heard countless times from Irish people that they wished they spoke the language to a better degree. Of course, much of that learning is essential early in life in order to have a continued affinity, but that is not confined to early education and adult learning of the language has increased in recent years. I encourage anyone who feels that way to re-engage with learning the language.

However, I will speak to the main focus of the motion, which is the right to be educated in Irish. For too many, that is simply not an option, whether it is due to too few Gaelscoileanna or a lack of Irish language teachers, as the motion speaks to. My colleague, Deputy Bacik, is supporting local Gaelscoileanna in her area in the establishment of a Gaelcholáiste to serve the constituents of Dublin 2, 4, 6 and 8, and Dublin Bay South. The Labour Party has supported many Gaelscoileanna and Gaelcholáistí throughout the country. However, the point stands true that the lack of Irish teachers and Gaelscoileanna comes across in almost every facet of education in Ireland. We simply do not have enough teachers. That is the reality of it. Where will we get the teachers? Many teachers who are fluent or proficient in Irish have left Ireland to work overseas, where they can find better pay and conditions. Many of them are taking the resource of Irish learning with them.

I was a student in Mary Immaculate College. I studied in Thurles, where a bachelor's degree in education in many subjects, including Irish, is offered. A lot of my classmates in Thurles - we graduated in 2003 - have moved overseas, bringing that Irish learning with them. They are not teaching in our schools in Ireland. Many of them do not have any idea of whether they will come back. Young people and young teachers are leaving Ireland for many reasons, including housing, the cost of living, healthcare and pay and conditions. I am genuinely concerned about the education system because of that. These are problems that can be fixed. We can attract many people back to the Irish education system and in turn keep newly qualified teachers from immediately looking elsewhere as soon as they qualify.

We must look at the way we teach Irish in secondary schools. Last night, I spoke to a former Irish teacher of mine, who I eventually taught with. They genuinely believe there is far too much emphasis on the written language and not enough emphasis on the spoken language. Taking away the option of an oral exam at junior cert level damaged that opportunity even further. Teachers will tell you that the importance of being able to communicate through Irish is far better than learning poetry and prose.

Gaeilge is a central part of Irish life and culture and has a wider significance, not only in Ireland but across Europe, as one of the oldest spoken and literary languages still in use. More and more young people are trying to speak the language. There is an opportunity to grow and develop it further. However, we have to promote the language to young people. I am 25 years old. It is very rare that I hear it through social media, radio or TV. We need to advocate on behalf of the Irish language. That needs to come from the Government whether it is through Raidió Rí-Rá being on FM full time, and not just the token Seachtain na Gaeilge we have every year, which is effective but not effective enough.

I believe the Minister would agree with me that more has to be done. Several Deputies from Sinn Féin outlined that we have serious issues with accommodation and support services in our schools. I absolutely agree with them. I asked the Taoiseach earlier about a Gaelscoil in my hometown, Mallow, in my own constituency. It was sanctioned for 1.83 SNAs. I asked the Taoiseach whether there was a recruitment freeze affecting SNAs but he went about answering the question in a way completely different from what was desired. He literally could not tell me whether there was a recruitment freeze affecting SNAs. The school was told there was a freeze and that it could not employ the SNAs until September. The Minister and I might engage on that specific case, if that is at all possible. The lack of accommodation and supports is having serious consequences.

There are worrying signs concerning the Irish language itself. The last census showed the number of people who speak Irish daily or weekly had slightly declined. In Labour, we want to see every citizen given the opportunity to speak Irish daily. In a more globalised world, the future of our language requires attention. What is being done or has been tried is not working well enough to grow daily use of the language. We must review the 20-year strategy for the Irish language, which began in 2010, and we must now begin a new plan to take us to 2050. We need to plan now for the 20-year plan from 2030.

I would like to see an ambitious campaign to promote the spoken use of the Irish language, with the goal of growing daily use. We can take examples from countries that have worked well to revive language use. We can learn best practice in Wales and elsewhere to launch a new effort to promote everyday use of spoken Irish. We must ensure citizens can access all government services in Irish and provide increased support to grow the language on a shared-island basis. We can put in place a recruitment plan to increase the number of Irish language speakers in the public services, but particularly in education, because that is where it needs to come from. We need to give the children the opportunity to be educated through Irish and the right thereto. Right now, that is just not possible for the majority of students across this country.

We can introduce schemes to encourage businesses to provide a service through Irish. We need to increase funding and staffing resources for language planning, support the creation of urban Gaeltachtaí where speaking Irish is prioritised, and provide a subsidised translation service to encourage more private and voluntary bodies to produce bilingual documents and communications. We are and continue to strive to be a bilingual country. That is the reality of it. We can take examples from other multilingual countries, like Canada, and develop proposals to encourage bilingual packaging and labelling. These are small changes but they still contribute to the daily use of the language across demographics in society.

We must ensure leaving certificate reform leads to radical change in the approach to the learning of the Irish language, giving particular recognition to native and fluent speakers of the language and enhancing the attractiveness of studying it in a new and progressive manner. We must see new training routes, grants and funding for extra courses to support teachers to gain stronger levels of Irish.

I want to give the Minister an example of someone I know who was to become an Irish teacher. She did one year of the two-year PME in UCC and went to a school but left the teaching profession because she did not feel enough emphasis was on the Irish language within the school community. That is the reality of it. We have teachers who are absolutely indebted to the language they are trying to speak. They are trying to get across to the students they are teaching but the reality is that students are not engaging because of the education system we have.

We in the Labour Party want to see a national centre for learning Irish, modelled on the Welsh example, and develop free Irish language courses for adults and new Irish citizens and immigrants, alongside adult education courses delivered in Irish. We would like to see increased funding for scholarships for students to attend the Gaeltacht, starting first with DEIS schools. A DEIS+ initiative was announced yesterday with no timeline or budget. There is no idea as to when it is going to be rolled out, leaving students in limbo. It was a PR stunt with no substance behind it. I absolutely welcome the initiative, however. It is absolutely fantastic but it would be great to have some substance forthcoming. Perhaps we need to begin in this regard with the DEIS schools by giving scholarships and opportunities to students in our most disadvantaged areas.

Finances or class should not prevent any person from learning Irish. I do not mean just any person but any child. No child should be prevented from learning Irish because of finances or a lack of accommodation in a school. It is as simple as that. If we are trying to promote our language but preventing children across the country from having the opportunity to learn their native language because of a lack of finances, accommodation or resources, what are we doing in this Chamber at all? We should be giving them the opportunity. It must be an opportunity available to all of us.

Deputy Duncan Smith

A Cheann Comhairle agus a Theachta Ó Snodaigh, tá brón orm mar níl go leor Gaeilge agam chun óráid iomlán a dhéanamh.

I would like to talk about education planning in the provision of schooling through Irish. In my town, Swords, we are lucky enough to have a fantastic Gaelscoil, Gaelscoil Bhrian Bóroimhe. In Donabate there is Gaelscoil na Mara, and in Kinsealy there is Scoil an Duinnínigh. The problem is that for students who have been lucky enough to get into these schools, the choice of at second level becomes a lot more difficult. This is because there is no Gaelcholáiste in Swords, the largest town in Fingal and the third largest town in Ireland. The students have to travel either to Coláiste Glór na Mara, in Balbriggan, or to Gaelcholáiste Reachrann, in Donaghmede. This is ridiculous given the size of the town of Swords.

The thing about town planning is that we know when housing is going to be built, when the population is going to increase and that, with the provision of Gaelscoileanna, there will be demand for Gaelcholáistí. Unfortunately, there are now pupils who feel that when entering first year after sixth class, they have to change patron body to stay local. They are unable to avail of what is a broken school transport system in order to get their secondary schooling through Irish. The peer pressure to stay local becomes even greater. Therefore, we need to be planning our schooling better.

On the school transport system, it is absolutely ridiculous that so many children need to make the choice to go to Gaelcholáiste Reachrann or to Coláiste Glór na Mara, Balbriggan. We fought hard, along with other Teachtaí in the last Dáil, to have school transport from Swords to Coláiste Glór na Mara in Balbriggan. There is going to be increased demand on that service in the upcoming school year. I appeal to the Minister now, in March, to ensure there is sufficient capacity in this system because we know we will not have a new Gaelcholáiste in southern Fingal, in Swords, in time for September. In fact, we are many years away from that.

On Gaelcholáiste Reachrann, the points have been well made by several Deputies, including in this debate. I visited the school myself. There are many schools across many patron bodies that need refurbishment and new buildings but, certainly from my experience, it is very hard to think of one that needs a new building more than Gaelcholáiste Reachrann. The facilities that the students and staff have had to endure in that school over so many years have been beyond what are tolerable for a school in a First World economy like ours. This must not continue. The school needs a new building urgently.

Where there are Gaelscoileanna and a sufficient population density, the Minister should ensure there are Gaelcholáistí for students to transition to so they can continue to learn through their national language and will not lose or dilute, in their education between the ages of 12 and 18, what they have learned between the ages of five and 12.

Please reform the school transport system to ensure those students and families who have had the privilege of primary education through Irish can continue that in secondary school. We need changes to the rules around school transport and patron body choice with Gaelcholáistí. The need is greater than that of other patron bodies and that must be factored into school transport for the upcoming year.

An Ceann Comhairle

I call an Teachta Sinéad Ní Chuimín.

Deputy Jen Cummins

I have not used that name since I was in school. Go raibh maith agat, a Cheann Comhairle. Gabhaim buíochas le Sinn Féin as an tairiscint seo. Irish is a beautiful language with a cultural identity with which many people want to identify but do not because of the challenges they had in learning Irish in our education system. Our cultural identity with the Irish language is seeing a renaissance of late and we have a beautiful movie, "An Cailín Ciúin", with which many people engaged. Thanks to Kneecap, we have music as Gaeilge that appeals to people of all ages and is bringing young people into a cultural movement as Gaeilge.

Two summers ago, I went to Oideas Gael in nGleann Cholm Cille in the Gaeltacht in Donegal. Bhí sé go hiontach. Bhí daoine as an nGearmáin, Meiriceá agus gach áit in Éirinn i mo rang. Bhí muid ag foghlaim Gaeilge le chéile. I went back last year and some of the same people were there. We brushed off the rustiness of the Gaeilge and learned more. I hope to do it again this year although I will probably have to book sooner. It may be booked out because so many people are now going to these courses. We need to encourage as many people as possible to go to courses in Irish to shake off their rustiness.

We must look at our education system and see how we can improve the way Irish is taught. We need to evaluate the outcome that the curriculum is focusing on. What are the educational outcomes that we want our system to have? The failure is that students who go to primary school for eight years, learn Irish all the way up, and then learn Irish for five or six years in secondary school, do not have the language at the end of the process. The removal of the oral Irish examination from the junior cycle stifles fluency going into the leaving certificate. We need our students to know not only about the beauty of the poetry and stories we have in Irish. They also need to be able to go to the chipper and order chips and a spice bag, as well as having meaningful conversations in Irish. We need to resource our trainee teachers to be able to teach as Gaeilge. It would be fantastic if teacher training colleges were able to fully resource people who want to go into teaching in the most modern way and to teach Irish in line with the common European framework of references for languages. The framework should be used at all stages of our education system, as it is for other languages, such as the Deutsche Sprachdiplom for German and the DELF for French. The Teastas Eorpach na Gaeilge, TEG, is available and should be used. It is a way for someone to demonstrate the level of his or her Irish and is recognised internationally.

The system of exemptions for children and young people with additional needs requires modernisation and needs to be revised in line with how other languages are taught in schools. We also need to take away the stigma and acknowledge that taking Irish away from those children with additional needs is not the correct answer. We need to focus on how we are going to do that better in the future. We also need children to go to the Gaeltacht. Perhaps the education system does not fit young people who are learning Irish in the school system but the Gaeltacht seems to be able to include people from all over the place. I went to the Gaeltacht. I had not spoken the language in ages and learned loads of Irish. We must encourage people to learn to language and to speak the language.

As somebody mentioned earlier, we need to be protecting our mná tí to host children and young people in the Gaeltacht. We need to support them because if there is nowhere to stay, no one can go.

We need to protect our Gaeltacht areas in order for them to thrive. We need to ringfence the funding and supports they need. The issue of housing in Gaeltacht areas is important. If there are no homes to live in, Gaeltacht areas are going to depopulate. Those areas will not have native speakers who might go into our education system to share their love of the language and pass down our cultural identity through the Irish language. We need to ensure that people from Gaeltacht areas are encouraged to go into teaching. The best way we can improve the use of the Irish language is to stop the stigma about not being good enough or being afraid. Perhaps we have those feelings as a hangover from our school days when we did not get it perfect. We have talked quite a lot in this Chamber since the beginning of the term about who has Irish and who does not. If we are all trying, and everyone accepts that, it is the most important thing.

Molaim do dhaoine triail a bhaint as an gcúrsa Gaeilge. Is iontach an spraoi é, agus leathnaíonn sé an intinn. I encourage everybody to go to an Irish course. It engages the brain and is a lot of craic. We are only going to take that amount of time.

An Ceann Comhairle

I call an Teachta Shéamus Ó hÉilidhe.

Deputy Catherine Connolly

An féidir linn an t-am sin a thógáil? Can we take that time?

Deputy Seamus Healy

Molaim an rún seo, agus gabhaim buíochas le Sinn Féin as ucht an rún a chur faoi bhráid na Dála.

Ba mhaith liom labhairt ar bhuncheist thábhachtach maidir leis an nGaeilge. Tháinig laghdú suntasach ar líon na ndaltaí atá ag freastal ar scoileanna lán-Ghaeilge le linn an Rialtais dheireanaigh. Níl iarbhunscoil lán-Ghaeilge ach ag 11 contae. Eleven counties have Irish-language second level schools. Ós rud é go bhfuil neamhaird déanta ag an Rialtas ar an gcóras iompar scoile, níl deis ag daltaí freastal ar iarbhunscoileanna lán-Ghaeilge. Léiríonn figiúirí ón Roinn Oideachais go bhfuil 44,000 dalta bunscoile ag freastal ar scoileanna lán-Ghaeilge, ach níl ach 15,000 dalta iarbhunscoile ag freastal ar scoileanna lán-Ghaeilge. Níl a dhóthain áiteanna ag leibhéal na hiarbhunscoile trí mheán na Gaeilge do na daltaí a fhreastalaíonn ar bhunscoileanna lán-Ghaeilge anois. Tá cosc orthu siúd leanúint lena gcuid oideachais trí mheán na Gaeilge mar gheall ar líon na nGaelcholáistí agus líon na gcúrsaí lán-Ghaeilge sna hinstitiúidí ardoideachais.

Molaim an cur chuige i gCluain Meala maidir le leanúint an oideachas iarbhunscoile lán-Ghaeilge. Bhunaigh Bord Oideachais agus Oiliúna Thiobraid Árann Gaelcholáiste Chéitinn sa bhliain 2004, agus tá ag éirí go geal leis ó shin. Molaim an bord bainistíochta, an fhoireann agus na daltaí agus gabhaim comhghairdeas leo go léir. Ba chóir go leanfaidh an tAire dea-shampla Ghaelcholáiste Chéitinn agus treoir a thabhairt do na boird oideachais agus oiliúna uile ar fud na tíre iarbhunscolaíocht lán-Ghaeilge a chur ar fáil.

The basic point I am making is that there is a large cohort of students who wish to proceed through Irish at second level. There are not enough places at second level due to the lack of second level schools. There is also a lack of courses at third level. In addition, students are unable to avail of the school transport system. Perhaps in some way the education and training boards might be used to establish second level Gaelcholáistí throughout the country.

An Ceann Comhairle

An chéad chainteoir eile ná an Teachta Ní Chonghaile.

Deputy Catherine Connolly

Go n-éirí leis an gCeann Comhairle ina turas ó thaobh na teanga de. Táimid go léir taobh thiar di agus táimid go léir ar an turas céanna.

Gabhaim buíochas le Sinn Féin as ucht an rún seo a chur os comhair na Dála. Clúdaíonn an rún a lán réimsí. Beidh mise ag díriú ar cheann amháin: an ceart chun an oideachas lán-Ghaeilge agus an riachtanas atá ann. An bhfuil an Rialtas ag glacadh leis an rún?

Deputy Dara Calleary

Níl.

Deputy Catherine Connolly

An bhfuil leasú i gceist?

Deputy Dara Calleary

Tá.

Deputy Catherine Connolly

Ní dóigh liom gur bhog an Rialtas aon leasú, mar eolas. An bhfuil an Rialtas ag glacadh leis an rún nó nach bhfuil?

Deputy Dara Calleary

Níl.

Deputy Catherine Connolly

Is scéal dearfach é go bhfuil an Rialtas ag admháil go bhfuil teipthe air ó thaobh polasaí oideachais don Ghaeilge taobh amuigh de na Gaeltachtaí. B'fhéidir go mbeidh ar an Aire a sheiceáil má tá an Rialtas ag glacadh leis an rún nó nach bhfuil.

Bhí de phribhléid agam - uaireanta níor cheap mé gur pribhléid é, mar bhí orainn a lán rudaí a léamh trí Ghaeilge, agus de réir a chéile bhí sé i bhfad níos éasca dúinn - a bheith ar an gcomhchoiste Gaeilge le hAengus mar Chathaoirleach.

D'fhoilsíomar a lán tuarascálacha agus d'fhoilsigh muid an ceann seo: Comhchoiste na Gaeilge agus na Gaeltachta agus Phobal labhartha na Gaeilge: An tÉileamh ar an Oideachas Lán-Ghaeilge ag Leibhéal na hIar-Bhunscoile nach bhfuil á shásamh ag an Stát. Is scéal thar a bheith dearfach é ar lámh amháin - tá éileamh ollmhór ann - ach ar an lámh eile níl an t-éileamh seo á shásamh ag aon rialtas nó an Rialtas seo. D'fhoilsíomar an tuarascáil seo cúpla mí ó shin. Tá sé gearr agus is fiú é a léamh. Níl mórán leathanach - 46 - ann i ndáiríre. Níl i gceist ach sé cinn de mholtaí agus níl mé chun iad a léamh amach ach is fiú iad a léamh. Foilsíodh an tuarascáil seo tar éis próiseas comhairliúcháin. Tháinig a lán dreamanna os ár gcomhair, ina measc Gaeloideachas agus An Foras Pátrúnachta, le cur in iúl dúinn chomh mór is atá an t-éileamh ar an talamh ó thaobh oideachais trí Ghaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht agus nach bhfuil an t-éileamh sin á shásamh. Laistigh de na sé mholadh sin, féachfaimid ar mholadh a sé:

Molann an Comhchoiste go gcuirfidh an Rialtas agus an tAire Oideachais plean cuimsitheach le chéile ina leagfar amach spriocanna intomhaiste, critéir shoiléire agus amlínte dochta lena chinntiú go mbeidh bunscoileanna agus iar-bhunscoileanna lánGhaeilge sna bailte móra timpeall na tíre a bhfuil an t-éileamh ann le haghaidh iarbhunscoileanna lán-Ghaeilge.

Tá cúig mholadh eile sa tuarascáil. Má tá an Rialtas ag glacadh leis an rún, tá gá go nglacfar leis an tuarascáil freisin a dhíríonn solas isteach ar na bearnaí ollmhóra atá ar an talamh, ach ní hamháin an solas a dhíriú isteach ar na fadhbanna mar tá na réitigh ann freisin. Is é sin an rud is tábhachtaí inniu. Ní bhreathnaím ar an nGaeilge mar fhadhb. Cloisim daoine ag rá nach mór dúinn an Ghaeilge a shimpliú agus gan bac le litríocht agus leis seo. Ní ghlacaim leis sin a bheag nó a mhór. Is ábhar ann féin í an Ghaeilge. Is í ár dteanga dhúchais agus náisiúnta atá againn agus tá daoine i dteideal oideachas lánGhaeilge a fháil. I mo thuairim, tá na cearta sin bunaithe ar reachtaíocht: an tAcht Oideachais. Ceapaim go bhfuil na cearta leagtha amach ansin. Mura bhfuil, tá an rún nó tá an tuarascáil ag rá mura bhfuil an reachtaíocht láidir go leor, go bhfuil gá le reachtaíocht chun a chinntiú go bhfuil roghanna ag tuismitheoirí agus ag clanna oideachas a fháil trí Ghaeilge nó trí Bhéarla.

Molaim an tAire Oideachais ós rud é go bhfuil sí sásta an Ghaeilge a úsáid. Rinne sí sár-iarracht agus tá sí ar thuras freisin, ach is cúis díomá dom amach is amach an polasaí atá geallta. Tá an Rialtas ar tí polasaí oideachais do scoileanna taobh amuigh den Ghaeltacht a chur ar fáil, ach níl na gealltanais shollúnta atá faighte againn luaite. Níl sé luaite go bhfuil an tréimhse ama don pholasaí thar a bheith dearfach atá ann don oideachas laistigh den Ghaeltacht imithe, agus go bhfuil an polasaí sin críochnaithe. Chuaigh mé tríd, agus níl focal ná tagairt do pholasaí nua do na scoileanna laistigh den Ghaeltacht. B'fhéidir go bhfuil an locht orm ach tar éis póirseáil ar shé leathanach, ní fhaca mé aon tagairt don pholasaí atá geallta.

Nuair a d'fhoilsíomar ar an gcoiste an tuarascáil sin, bhí sé bunaithe ar na dreamanna agus na saineolaithe a tháinig os ár gcomhair, SEALBHÚ ina measc. Ní mór dom breathnú ar obair na gcapall a rinne SEALBHÚ chun a chur in iúl dúinn arís na fadhbanna ar an talamh ach na réitigh freisin. B'iad Pádraig Ó Duibhir, Aisling Ní Dhiorbháin agus daoine eile a dúirt é sin ar an 29 Meán Fómhair 2023. Bliain go leith níos déanaí a d'fhoilsíomar achoimre na tuarascála seo. Is é an rud a léimeann amach ná an chonclúid. Is í an teachtaireacht shoiléir a tháinig tríd an gcomhairliúchán ná nach bhfuil go leor suíomhanna lánGhaeilge ann chun freastal ar éileamh an phobail. Is í an phríomhsprioc in aon pholasaí nua ná cur go mór le líon na suíomhanna lánGhaeilge agus araile.

Níl a fhios agam an bhfuil an tuarascáil sin léite ag na hAirí ach is fiú é a léamh. I measc na moltaí áirithe, tá sé ráite gur éiligh go leor rannpháirtithe go n-íocfaí an liúntas do mhúineadh trí Ghaeilge do gach múinteoir san earnáil lánGhaeilge mar aitheantas ar an obair sa bhreis a bhíonn le déanamh acu. Déanann an tuarascáil tagairt, agus i bhfad níos mó ná tagairt, don phráinn atá le polasaí don oideachas sna luathbhlianta. Tá sé go léir anseo. Ba mhaith liom í a léamh amach ach níl an t-am agam. Baineann SEALBHÚ agus an tuarascáil úsáid as eiseamláirí i dtíortha eile, go háirithe i dTír na mBascach. Tá sé seo déanta ina lán tíortha eile agus ba chóir dúinn breathnú air sin agus beart a dhéanamh de réir ár mbriathar.

Bunaithe air seo, rinne an Rialtas creatpholasaí, ní dréachtpholasaí ach creat don pholasaí, fráma nó framework nó skeleton, a chur le chéile. Laistigh den pholasaí sin, níl spriocamanna nó cuspóirí agus - cén chaoi is féidir liom é a chur? - níl aon rud foghlamtha acu ón dea-pholasaí eile ó thaobh oideachais sna Gaeltachtaí. Ní nach ionadh go raibh daoine ar an talamh buartha faoi na rudaí nach bhfuil sa chreatpholasaí. Is é an rud a bhí ag teastáil uainne agus ó na saineolaithe ná go mbeadh dréachtpholasaí i gceist, mar is gnách, agus go mbeadh cumarsáid dháiríre fhírinneach idir na daoine ar an talamh agus an Roinn Oideachais chun muinín a chothú agus go mbeidís in ann obair as lámh a chéile ar son na Gaeilge, ar son cearta agus ar son roghanna a thabhairt do thuismitheoirí agus do chlanna ar an talamh. Faraor, ní hé sin atá tarlaithe ach tá deis ann fós dréachtpholasaí a fhoilsiú bunaithe ar na rudaí atá foghlamtha againn agus an bealach ceart chun rudaí a dhéanamh ó thaobh cúrsaí oideachais.

Ag eascairt as anocht, b'fhéidir go mbeidh an tAire in ann a dheimhniú gurb é sin atá i gceist ag an Rialtas anois, is é sin go mbeidh dréachtpholasaí d’oideachais lánGhaeilge taobh amuigh de na Gaeltachtaí. B'fhéidir go mbeidh an tAire in ann a rá cén uair a bheidh an dréachtpholasaí á fhoilsiú agus b'fhéidir go mbeidh sé in ann a rá cén uair a bheidh polasaí nua do scoileanna laistigh den Ghaeltacht.

Táim beagnach críochnaithe. Ba mhaith liom tagairt a dhéanamh do Naíonra Chamuis. Is iontach an naíonra é agus is é an chéad naíonra, de réir mar a thuigim, níl a fhios agam sa tír ach in aon Ghaeltacht, atá ag feidhmiú go huile is go hiomlán taobh amuigh. D'fhoghlaim sé ceacht ó tíortha eile. Tá an naíonra seo ag feidhmiú go huile is go hiomlán faoin aer taobh amuigh. Éacht atá déanta acu agus bhí sé de phribhléid agam agus ag Teachtaí Dála eile freastal ar ócáid leo. Ach arís is arís eile, tá siad ag brath ar airgead a bhailiú sa bhaile beag.

Tá siad ag brath ar fhoirgneamh réamhdhéanta, seachas aitheantas a bheith tugtha dóibh ar an éacht atá déanta agus iad a threorú i dtreo na ndeontas agus an airgid atá ag teastáil. Tiocfaidh mé ar ais chuig an Aire faoi sin. Is fiú cuairt a thabhairt ar an naíonra sin.

Deputy Peadar Tóibín

Gabhaim míle buíochas leis an gCeann Comhairle. Ar dtús, cuirim fáilte roimh an rún ó Shinn Féin. Caithfidh mé a rá go bhfuil go leor oibre déanta le fada an lá ag an Teachta Ó Snodaigh mar gheall ar an teanga. Is mian liom freisin smaoineamh ar a athair, a bhí ina ghníomhaire teanga le fada an lá, a fuair bás le déanaí. Déanaim comhbhrón leis an Teachta Ó Snodaigh.

Deputy Aengus Ó Snodaigh

Go raibh maith agat. Gabhaim buíochas leis an Teachta Tóibín.

Deputy Peadar Tóibín

Is mian liom míle buíochas agus fáilte a ghabháil le muintir Chonradh na Gaeilge agus na gníomhairí Gaeilge eile atá thuas sa Ghailearaí as an méid oibre atá déanta acu le fada an lá, le níos mó ná 100 bliain sa tír seo. Gan iad, bheadh an teanga i bhfad níos laige timpeall na tíre gan dabht.

Is linne an Ghaeilge. Is seoid í an Ghaeilge. Tá ár n-ainmneacha agus logainmneacha scríofa i nGaeilge. Is teanga ársa í ach is teanga nua-aimseartha í freisin. Tá daoine ag tógáil clann sa tír seo le Gaeilge. Tá siad ag déanamh gnó sa Ghaeilge. Tá sí mar mheán cumarsáide sa tír seo, idir an seanchumarsáid agus leithéidí Twitter, Facebook, Instagram agus TikTok. Tá sí fite fuaite inár gcuid féiniúlachta. Is stór saibhris í an Ghaeilge mar gheall ar scéalta, ealaín, filíocht, dráma agus amhráin. Is struchtúr smaointe í an Ghaeilge freisin. Bheadh éagsúlacht an domhain i bhfad níos laige gan í. Tá an-chuid dualgas orainn í a threisiú agus a thógáil mar Stát agus Rialtas.

Is í an tslí is fearr chun an Ghaeilge a thabhairt don chéad glúin eile ná clann a thógáil le Gaeilge. Ní bhíonn aon strus nó brú ar aon pháiste atá ag foghlaim na Gaeilge ón gcliabhán. Bíonn an Ghaeilge aige nó aici mar a tharlaíonn sé. Is é ceann de na rudaí is tábhachtaí dúinn mar Dáil agus Oireachtas ná cabhair a thabhairt do na tuismitheoirí atá ag iarraidh clann a thógáil le Gaeilge, iad siúd atá sa Ghaeltacht agus iad siúd atá taobh amuigh di freisin.

Gan aon Ghaeltacht, bheadh an cath caillte mar gheall ar ár gcuid teanga. Is tobar don teanga í. Tá an Ghaeilge i bhfad níos saibhre agus níos doimhne istigh sa Ghaeltacht ná aon áit eile. Gan an Ghaeltacht, ní bheadh ann ach líonraí Gaeilge thar timpeall na tíre gan an saibhreas sin ar chor ar bith. Caithfidh muid a rá agus a admháil ag an bhomaite seo go bhfuil an Ghaeltacht i ndrochstad. Cé go bhfuil go leor daoine ag déanamh oibre maithe – ba mhaith liom go mbeadh na daoine sin ag dul ar aghaidh mar gheall ar an obair sin - fós, daonáireamh i ndiaidh daonáirimh, tá an méid daoine a bhíonn ag labhairt na Gaeilge sa Ghaeltacht ag titim. Sa daonáireamh is deireanaí, thit líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa Ghaeltacht ó 69% go 66%. Is fadhb mhór í sin. Caithfidh muid a admháil anois go bhfuil togra mór os ár gcomhair chun an Ghaeilge a chaomhnú agus a fhás sa todhchaí.

Bhí mé ag caint le saineolaí le déanaí a bhí ag rá nach bhfuil ach 500 páiste idir trí is ceithre bliana d’aois sna Gaeltachtaí uilig ag caint Gaeilge go laethúil. Samhlaigh sin. Sin 500 páiste go hiomlán idir trí agus ceithre bliana d’aois sna Gaeltachtaí uilig ag labhairt na Gaeilge go laethúil. Is tréad fíorbheag é sin. Caithfidh muid a admháil, muna ndéanann muid rud éigin radacach as seo amach, go mb’fhéidir gur muid an ghlúin dheireanach a bheidh an Ghaeilge againn mar theanga pobail. Tá 2,000 bliain staire ag an Ghaeilge sa tír seo. Tá todhchaí na teanga ar ár gcuid guaillí anois maidir leis an Ghaeilge a bheith ina teanga pobail as seo amach.

Ba mhaith liom go n-éistfeadh an tAire leis an méid seo. Muna éisteann sé le haon rud eile seachas an píosa seo, is cuma liom. Is fíorGhaeltacht iontach í Ráth Chairn, atá in aice liom, ina bhfuil pobal láidir bríomhar ag labhairt na Gaeilge lá i ndiaidh lae. Caithfidh mé a admháil gur iarcheannaire dá pháirtí féin, Éamon de Valera, a chruthaigh Ráth Chairn nuair nach raibh pingin rua i bpóca an Stáit. Bhog sé go leor daoine as na ceantair Ghaeltachta eile go dtí Ráth Chairn agus Baile Ghib. Tá go leor talaimh shaoir istigh ann. Tá go leor daoine ag iarraidh a gcuid páistí a thógáil le Gaeilge in áiteanna cosúil leis An Uaimh, Droichead Átha agus Baile Átha Cliath. Tá talamh le díol anois istigh i Ráth Chairn. Is féidir leis an Rialtas, nó le hÚdarás na Gaeltachta, é a cheannach agus tithe a thógáil ar an talamh sin agus na tithe sin a dhíol do chlanna atá ag iarraidh a gcuid páistí a thógáil le Gaeilge. Chabhródh sé sin leis an Stát in dhá slí. Ar dtús, threiseodh sé an Ghaeltacht mar bheadh thart ar 20 nó 30 clann nua ag dul isteach go Ráth Chairn agus ag tógáil a gcuid páistí le Gaeilge agus ag cur leis an scoil, an siopa agus an comharchumann agus gach rud eile a bhíonn ag titim amach sa cheantar sin. Freisin, chabhródh sé leis an ghéarchéim tithíochta mar bheadh spásanna sa bhreis sa cheantair eile. Ní Ráth Chairn amháin atá i gceist agam leis an smaoineamh seo; is féidir leis an Roinn a bheith i mbun an phlean seo le Baile Bhuirne, atá in aice le bailte móra Béarla, agus fiú leis An Spidéal atá in aice le cathair na Gaillimhe. Dá mbeadh an Rialtas ambitious mar gheall ar an rud sin, d’fhéadfadh an tAire dul go dtí Údarás na Gaeltachta agus a rá leis talamh áirithe a cheannach, 20 teach a thógáil air agus iad a dhíol le daoine atá ag iarraidh a gcuid páistí a thógáil le Gaeilge le fáil amach an oibreodh sé. Bheadh sé láidir mar chabhair don Ghaeilge sa todhchaí.

Caithfidh mé a rá freisin gurb é ceann de na fadhbanna sa Ghaeltacht ná nach mbíonn poist le fáil trí Ghaeilge sna Gaeltachtaí fós. Leis an fhírinne a rá, is é Údarás na Gaeltachta an col ceathrair bocht idir na heagraíochtaí forbartha, eacnamaíochta agus post sa tír seo. Nuair a bhí Fiontar Éireann agus an IDA ag fáil go leor airgid agus níos mó airgid bliain i ndiaidh bliana, bhí síleáil ar an méid airgid a bhí Údarás na Gaeltachta ag fáil sa tír seo. Tá sé sin dochreidte. Ba cheart go mbeadh an Rialtas i bhfad níos uaillmhianaí agus ag cur airgid isteach go dtí Údarás na Gaeltachta le go mbeidh sé in ann poist fíorGhaelacha a chruthú istigh ansin ag an bhomaite seo.

An Ceann Comhairle

Gabhaim buíochas leis an Teachta.

Deputy Peadar Tóibín

Nach bhfuil seacht nóiméad fágtha agam? Tá brón orm.

Deputy Paul Nicholas Gogarty

Is feidir leis an Teachta críochnú.

Deputy Peadar Tóibín

Tá 20 soicind eile de dhíth orm. Tá fadhb ann mar gheall ar na scoileanna. Tá 25% de na tuismitheoirí sa tír seo ag éileamh Gaelscolaíochta. Níl ach 6% ag fáil Gaeloideachais sa tír seo. Bíonn daoine ag caint faoi Ghaeilge éigeantach, ach leis an fhírinne a rá, tá an Béarla éigeantach ar go leor daoine. Táthar ag brú an Bhéarla síos scornaí na bpáistí sa tír seo. Ba cheart go mbeadh an Rialtas ag treisiú agus ag fás na Gaeilge, ach, i ndáiríre, tá an Rialtas mar bhac ar fhás na Gaeilge sa tír seo.

Deputy Paul Nicholas Gogarty

Gabhaim buíochas leis an gCeann Comhairle. Agus Seachtain na Gaeilge ar siúl faoi láthair, tá sé tábhachtach gur ardaíodh an t-ábhar seo. Aontaím go mór leis an rún. Is tábhachtach go n-aithníonn an Rialtas an obair seo mar beidh mé ag labhairt faoin Aire i gceann tamaill.

Maidir leis an díograis agus an tiomantas chun an Ghaeilge a shábháil beo inár gcultúr, tá bealach ann chun é seo a fhorbairt, is é sin, ceart agus rathúlacht an oideachas trí Ghaeilge a roinnt le gach saoránach in Éirinn. Maidir le staitisticí, mar a dúirt an Teachta Tóibín cheana, feiceann muid go bhfuil 11 contae gan Gaelcholáiste in Éirinn. Níl rogha ag na daltaí meánscoile a gcuid Gaeilge a fhorbairt trí oideachas Gaeilge. Déanaim tagairt d’ocht ceann.

I mo cheantar, tá sampla níos fearr.

I Leamhcán, tá dhá bhunscoil agus Gaelcholáiste amháin. Tá Gaeilge á labhairt in a lán áiteanna eile. Is líonra Gaeilge é Cluain Dolcáin. Níl an rogha ag daoine ar fud na tíre. Más í an Ghaeilge ár dteanga náisiúnta, nár chóir go mbeadh an rogha ag muintir na tíre ar fad í a fhoghlaim? Tá brón orm go bhfuil droch-Ghaeilge agam ach táim ag déanamh mo dhíchill. Tá líon na ndaoine a labhraíonn Gaeilge ó lá go lá tar éis titim thar an dá dhaonáireamh is déanaí atá againn. Tuairiscítear sna páipéir inniu nach bhfuil foirgneamh seasta ag 39% de Ghaelscoileanna. Níl a dhóthain múinteoirí a labhraíonn Gaeilge ag 80% acu. Tá sé sin an-ard ar fad. Tá Gaelcholáistí ag fostú múinteoirí nach bhfuil líofacht sa teanga acu. Mar a dúradh inniu ag Féile na bhFéidearthachtaí, is fearr Gaeilge bhriste ná Béarla cliste. Tá orainn níos mó múinteoirí a fhorbairt a bhfuil Gaeilge líofa acu. Tá na scoileanna a fhreastalaíonn ar phobail Ghaeilge lasmuigh de theorainn na Gaeltachta ag iarraidh stádas mar scoil Ghaeltachta a fháil cosúil le ceantar na hEascrach i Leamhcán. Tá dhá Ghaelscoil agus Gaelcholáiste i mBaile Átha Cliath theas.

Rinneadh cinneadh sa chlár Rialtas neamhaird a dhéanamh ar na príomhgheallúintí sa chlár Rialtais 2020 maidir leis an nGaeilge. Ina measc sin, bhí béim ar an teanga labhartha a mhéadú sa seomra ranga, líon na ndaltaí a fhreastalaíonn ar Ghaelscoileanna a mhéadú, polasaí cuimsitheach a chur ar fáil don Ghaeilge ón réamhoideachas go dtí oideachas múinteoirí do gach scoil agus tacaíocht a mhéadú chun an Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta. Ní maith go leor é sin. Is mór an trua é. Mar a dúirt mé leis an Taoiseach cheana, is léir go bhfuil éileamh ann. Nílimid ag obair i dtreo an fhadhb sin a réiteach ach ina aghaidh sin.

When the Taoiseach mentioned there was some work being done, I acknowledged this and noted the Minister was at the Féile na bhFeidearthachtí launch today - which is part of Gaeilge365 - and that there is additional funding coming for promoting Irish through the local authorities to try to find creative ways. Chonaic mé go leor smaointe faoi úsáid na Gaeilge i go leor bealaí éagsúla. Tá grianghraf agam anseo. Nílim in ann é a léamh ach tá cúpla sampla ann. Ina measc sin tá biongó; club oíche na Gaeilge; seomra éalaithe as Gaeilge; comórtas scánnán, rud atá suimiúil freisin; tráth na gceist - is gnáthrud é sin - agus a bheith ag caint leis an madra trí Ghaeilge. Tá a lán smaointe ann.

As well as promoting the Irish-speaking schools and trying to have more of them, we need to put both the funding and mindset towards developing more Gaelscoileanna. As I said to the Taoiseach an seachtain seo caite, there are many more people who want to go to a Gaelscoil than are actually able to go. At the same time, mar a dúirt mé cheana freisin, we also have to encourage comhrá Gaeilge a chur chun cinn. There is no point in just having a fast lane without also having a medium lane.

I thank the Minister again for the funding initiative and our colleagues for the motion. I want to reiterate that we need a special leaving or junior certificate subject for comhrá Ghaeilge so people can speak le chéile as Gaeilge but not necessarily get into the grammatical stuff. That will flow after people foster a love of the language.

Minister of State at the Department of Rural and Community Development (Deputy Jerry Buttimer)

Tairgim leasú Uimh. 1:

Go scriosfar na focail go léir tar éis "Dáil Éireann" agus go gcuirfear an méid seo a leanas ina n-ionad:

"a thabhairt dá haire go bhfuil an Rialtas tiomanta do chosaint agus do chur chun cinn na Gaeilge, agus go bhfuil geallta ag an Rialtas deiseanna a leathnú do scoláirí freastal ar Ghaelscoileanna agus ar Ghaelcholáistí; go n-aithníonn sí:

— go raibh tionchar dearfach suntasach buan ag an bPolasaí don Oideachas Gaeltachta ar scoileanna agus ar phobail Ghaeltachta, rud a d'fhág go bhfuil méadú tagtha ar úsáid na Gaeilge labhartha i scoileanna Gaeltachta agus athnuachan ar mhórtas pobail sa teanga;

— go bhfuil €405 milliún infheistithe ag an Rialtas ar thograí caipitil i scoileanna lán-Ghaeilge agus Gaeltachta ó 2020 go 2024;

— go bhfuil infheistíocht shuntasach bhreise déanta ag an Rialtas sa Ghaeilge sa chóras oideachais ag an mbunleibhéal agus ag an iar-bhunleibhéal, lena n-áirítear sna réimsí a bhaineann le hathchóiriú curaclaim, soláthar tacaíochtaí foghlama gairmiúla do mhúinteoirí, agus oiliúint tosaigh múinteoirí;

— a bhuí leis an maoiniú méadaithe atá curtha ar fáil ag an Rialtas, go bhfuil an Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta (COGG) in ann tacaíocht luachmhar a chur ar fáil do scoileanna, lena n-áirítear acmhainní nuálacha, tarraingteacha teagaisc agus foghlama a fhorbairt don Ghaeilge agus trí Ghaeilge, agus mol digiteach d'acmhainní Gaeilge;

— go bhfuil rannán ar leith – an GaelAonad – bunaithe in Oide chun tacaíocht foghlama ghairmiúil a chur ar fáil maidir le múineadh na Gaeilge agus teagasc trí Ghaeilge, rud a rachaidh go mór chun sochair do mhúinteoirí agus do cheannairí scoile sa réimse seo;

— gur aithníodh san athbhreithniú a críochnaíodh le déanaí ar Scéim Iompair Scoile na Roinne Oideachais go dtacaíonn agus go n-éascaíonn an scéim rochtain do pháistí ar an suíomh oideachais lán-Ghaeilge is gaire dóibh;

— trí thionscadail ar nós an Tionscadail um Fhoghlaim Chomhtháite Ábhar agus Foghlama (FCÁT) agus Gaelbhratach, go bhfuil deiseanna méadaithe ag na mílte daltaí agus scoláirí ar fud na tíre dul i ngleic leis an nGaeilge ar bhealach comhtháite i rith an lae scoile;

— toisc go bhfuil an Ghaeilge ina croí-ábhar do dhaltaí agus do scoláirí i mbunscoileanna agus in iar-bhunscoileanna, go gcinntítear go mbíonn deis ag gach páiste agus duine óg dul i ngleic leis an teanga mar chuid dá n-oideachas; agus

— gur thug beagnach 1.9 milliún duine le fios sa daonáireamh is déanaí go raibh siad in ann Gaeilge a labhairt, méadú 6% ón daonáireamh roimhe sin; agus

go n-iarrann sí ar an Rialtas:

— plean náisiúnta do sholáthar na Gaeilge i bhfoghlaim agus cúram na luath-luath-óige agus i gcúram leanaí d'aois scoile a fhoilsiú;

— plean gnímh don Ghaeilge i scoileanna meán-Béarla a fhoilsiú;

— comhairliúchán a reáchtáil chun bonn eolais a chur faoi fhorbairt an chéad leagan eile den Pholasaí don Oideachas Gaeltachta;

— a chinntiú go nglacfar cur chuige comhtháite agus nuálach chun tacú le pobail Ghaeltachta lena n-áirítear soláthar oideachais trí mheán na Gaeilge i mBailte Seirbhíse Gaeltachta;

— polasaí don oideachas lán-Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht a fhoilsiú;

— tascfhórsa a bhunú a mbeidh sé de chúram air contanam soláthair don oideachas lán-Ghaeilge a dhearadh agus múnlaí an tsoláthair a bhfuil ann a athshamhlú;

— a chinntiú go dtarlóidh an fás atá beartaithe san oideachas lán-Ghaeilge ar bhealach atá ailínithe go hiomlán le riachtanais fhoriomlána an chórais scoile agus na scoláirí a bhfreastalaíonn sé orthu, lena n-áirítear Riachtanais Speisialta Oideachais, cleachtas ardchaighdeáin i dteagasc na Gaeilge i ngach suíomh scoile, agus cur chuige lán-ionchuimsitheach i leith theagasc na Gaeilge;

— polasaí comhtháite don Ghaeilge sa chóras oideachais a fhoilsiú, ag cur san áireamh na polasaithe don oideachas Gaeltachta, don oideachas lán-Ghaeilge agus do mhúineadh na Gaeilge i scoileanna meán-Bhéarla;

— suirbhé rogha tuismitheoirí a dhéanamh chun éileamh ar bhunoideachas lán-Ghaeilge a aithint;

— tacú le hiar-bhunscoileanna múinteoirí a roinnt le haghaidh múineadh na Gaeilge agus le haghaidh ábhair a mhúineadh trí mheán na Gaeilge;

— oibriú i dtreo cur le líon na gclár Oiliúna Tosaigh Múinteoirí atá ar fáil trí Ghaeilge;

— tús áite a thabhairt d'athfhorbairt thrialacha caighdeánaithe Gaeilge Dhroim Conrach do scoileanna lán-Ghaeilge agus do scoileanna meán-Bhéarla; agus

— leanúint le maoiniú a chur ar fáil do COGG chun forbairt bhreise acmhainní Gaeilge a éascú, lena n-áirítear acmhainní chun tacú le múineadh na Gaeilge i scoileanna meán-Bhéarla.".

Gabhaim buíochas leis an Teachta Ó Snodaigh as an rún seo a chur os comhair an Tí. Cosúil leis an Teachta Tóibín, ba mhaith liom mo chomhbhrón mar gheall ar bhás athair an Teachta Uí Snodaigh a chur in iúl. Fear uasal a bhí ann. Ar mo shon féin agus ar son an Rialtais, dá chlann agus dó féin, tá brón mór orainn.

Ba mhaith liom buíochas a ghabháil le Sinn Féin as an rún seo a thabhairt os ár gcomhair, rud a thugann deis dúinn plé a dhéanamh ar an dul chun cinn suntasach atá déanta sa chóras oideachais le blianta beaga anuas i dtaobh na Gaeilge de. Aithním go bhfuil tuilleadh dul chun cinn le déanamh sa réimse seo agus go bhfuil dúshlán os ár gcomhair, ach caithfear a admháil go bhfuil an-chuid bainte amach againn ar cheart a aithint agus a cheiliúradh.

Tagraím ar ais den mhéid a d'inis an tAire, an Teachta McEntee, dúinn ag tús na díospóireachta seo faoin éacht atá déanta ag scoileanna Gaeltachta na tíre seo mar thoradh ar an scéim aitheantas scoileanna Gaeltachta. Ba mhaith liom tréaslú go mór leis na scoileanna sin. Ba mhaith liom cur i gcoinne rud amháin atá ráite ag Sinn Féin ina rún agus é ag trácht ar na scoileanna Gaeltachta áirithe atá ag glacadh páirte sa scéim sin. Tugann Sinn Féin le fios ina rún gur theip ar aon thrian d'iarbhunscoileanna sa scéim aitheantas scoileanna Gaeltachta stádas a bhaint amach mar scoil Ghaeltachta. Bhí an-díomá orm an fhoclaíocht mhaslach sin a léamh. Ní thugann sé aitheantas dá laghad don sárobair atá éanta agus atá á déanamh sna scoileanna sin. Bhí aistear éagsúil ag gach scoil sa scéim chun na critéir a bhí leagtha amach a chomhlíonadh agus aistear níos faide le déanamh ag scoileanna áirithe ná a chéile. Cé nár bhain na scoileanna atá i gceist stádas oifigiúil amach go fóill, de réir tuairiscí na cigireachta de tá dul chun cinn suntasach déanta ag gach uile scoil chun an Ghaeilge a chur chun cinn, timpeallacht Ghaelach a chruthú do scoláirí agus tacú leis an próiseas pleanála teanga. Tá ardmholadh ag dul do na scoileanna uilig agus do na pobail as na hiarrachtaí atá déanta acu. D'aithnigh an Roinn Oideachais ó thús an pholasaí go mbeadh sé fíorthábhachtach cur chuige spreagúil agus tacúil a chur i bhfeidhm agus í ag plé le scoilphobal na Gaeltachta. D'éirigh thar cionn leis an gcur chuige seo i gcás formhór na scoileanna, agus maidir leis na scoileanna eile, níl an deireadh sroicthe fós. Tá an Rialtas seo lánsásta leanúint ar aghaidh ag tacú leo na critéir éagsúla a bhaint amach.

Luadh freisin i rún Shinn Féin go raibh an polasaí don oideachas Gaeltachta imithe ina aghaidh gan fhorbairt, rud nach bhfuil fíor ach an oiread. Cuireadh síneadh go 2024 leis an scéim aitheantas don oideachas Gaeltachta de bharr moille mar thoradh ar Covid-19. Maidir leis na chéad chéimeanna eile don oideachas Gaeltachta, tá obair tosaithe ag an Roinn Oideachais i dtreo polasaí nua a fhorbairt. Tá taighde longitudinal á chur i gcrích i láthair na huaire a bheadh mar bhonn eolais don pholasaí nua agus tá oifigigh na Roinne i mbun plé leis na scoileanna le roinnt míonna anuas chun tús a chur leis an gcur chuige cuí.

Maidir leis na tacaíochtaí a thugann mo Roinn féin agus an tAire, an Teachta Calleary, do na cúrsaí oideachais sa Ghaeltacht, ba mhaith liom tagairt a dhéanamh ar dtús do scéim na bhfoghlaimeoirí Gaeilge. Cuireann an scéim deiseanna breise sealbhú teanga agus saibhriú cultúrtha ar fáil sa Ghaeltacht d'fhoghlaimeoirí lasmuigh den chóras oideachais. Cuireann sé seo go mór leis an méid atá ar siúl sa chóras oideachais. Léiríonn figiúirí na Roinne gur ghlac 27,394 fhoghlaimeoir páirt i gcúrsaí i gcoláistí Gaeilge faoi scéim na bhfoghlaimeoirí Gaeilge in 2024. Ar mhaithe le cabhrú tuilleadh le hearnáil na gcoláistí Gaeilge, fógraíodh i mí Bealtaine 2024 go mbeadh ardú ar an deontas laethúil chun lóistín a sholáthar.

Tá ardú €1 tagtha ar an deontas a thugtar de ghnáth do theaghlaigh atá aitheanta faoin scéim agus tá ardú €2.50 tagtha ar an deontas a bhí á íoc leis na brúnna agus na scoileanna cónaithe. Fágann na beartais faoi leith sin go mbeidh níos mó ná €6 mhilliún á infheistiú ag mo Roinn go bhliantúil san earnáil faoi scéim na bhfoghlaimeoirí Gaeilge ar leas na Gaeilge agus na Gaeltachta.

Ó thaobh na scoláireachtaí Gaeilge, ceadaíodh ciste €900,000 chun leathnú suntasach a dhéanamh ar an gciste scoláireachta do scoláirí iarbhunscoileanna DEIS chun freastal ar chúrsaí Gaeilge le linn samhradh 2025. Cuireadh tús le scéim na scoláireachtaí Gaeltachta in 2019, tráth go raibh 400 scoláireachtaí ar fáil faoin scéim. Faoin chiste bhreise atá ceadaithe, beidh os cionn 800 scoláire in aghaidh na bliana as iarbhunscoileanna DEIS ar fud na tíre in ann tairbhe a bhaint as tréimhse foghlamtha sa Ghaeltacht.

Tá iarrtha ag Sinn Féin ar an Rialtas scéim labhairt na Gaeilge a thabhairt ar ais freisin. Mar a cuireadh in iúl go minic roimhe seo, tá infheistíocht i bhfad níos suntasaí á dhéanamh ag mo Roinn chun tacú le teaghlaigh Ghaeltachta ná mar a bhí faoi scéim labhairt na Gaeilge. Ba mhaith liom léargas a thabhairt ar roinnt de na gníomhartha atá i gceist leis seo. Tá cistíocht shuntasach á cur ar fáil don eagraíocht Tuismitheoirí na Gaeltachta ar bhfiú breis agus €5 milliún é thar tréimhse trí bliana. Baintear leas as an gciste seo chun clár leathan tacaíochtaí praiticiúla a chur ar fáil atá dírithe ar theaghlaigh Ghaeltachta atá ag tógáil clainne le Gaeilge nó ar mhian leo é sin a dhéanamh.

Comhthreomhar leis an gciste sin, tá ciste faoi leith ar bhfiú €3.7 milliún é i leith na tréimhse 2023 go dtí 2027 ar fáil don eagraíocht Comhar Naíonraí na Gaeltachta chun tacú tuilleadh le soláthar seirbhísí sa réimse luathbhlianta sa Ghaeltacht. Tuigeann mo Roinn an tábhacht faoi leith a bhaineann le tuilleadh tacaíochta fós ar mhaithe le cur chun cinn na teanga ar bhonn teaghlaigh sa Ghaeltacht agus, go deimhin, sna bailte seirbhíse Gaeltachta agus sna líonraí Gaeltachta. Mar sin, tá sé i gceist ag oifigigh na Roinne buaileadh go luath le páirtithe leasmhara chun breathnú ar bheartaithe breise a d’fhéadfaí a chur sa tsiúil chun tacú tuilleadh le cur chun cinn na Gaeilge ar leibhéal an teaghlaigh.

Tá neart forbairtí ar bun ag mo Roinn féin, mar a luadh, ach tá forbairtí as cuimse ar siúl ag an Roinn Oideachais faoi láthair ó thaobh pholasaí don Ghaeilge de. Tá obair á cur chun cinn ag an Roinn anois chun polasaí nua don oideachas lán-Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht a fhorbairt. Leagfaidh an Roinn amach spriocanna uaillmhianacha sa pholasaí seo maidir le soláthar an oideachais lán-Ghaeilge agus aithneofar gníomhartha ann chun dul chun cinn a dhéanamh i dtreo na spriocanna sin. Má oibrímid ar fad as lámh a chéile sa chomhthéacs seo, is féidir linn a chinntiú go rachaidh earnáil an oideachais lán-Ghaeilge ó neart go neart le linn tréimhse an Rialtais seo. Fáiltím go mór roimh moladh an tAire, an Teachta McEntee, sa leasú atá os bhur gcomhair inniu le tacaíocht a bhuanú chun díriú ar cheist an tsoláthair ach go háirithe.

Chomh maith leis an obair seo ar oideachas lán-Ghaeilge agus Gaeltachta, tá ionad nua don Ghaeilge bunaithe ag an Roinn Oideachais chun plean gnímh dhá bhliain a fhorbairt chun tacú le teagasc agus le foghlaim na Gaeilge i scoileanna meán-Bhéarla. Tá sé beartaithe an plean gnímh seo a fhoilsiú in 2025. Tá an obair atá ar bun ag an Roinn ar an nGaeilge i scoileanna meán-Bhéarla á threorú ag trí mórphrionsabal: dearcadh dearfach i leith na Gaeilge a chothú; úsáid na Gaeilge a mhéadú; agus comhtháthú níos fearr a dhéanamh ar bheartais na ngníomhartha, ar struchtúr agus ar acmhainní don Ghaeilge. Tá dearcaí dearfacha i leith na Gaeilge ríthábhachtach d’fhoghlaim agus d’úsáid an teanga. Is í an príomhchúis le teanga ar bith a fhoghlaim ná í a úsáid. Is é sin bun agus barr an scéil. Is é sin an fáth a bhfuilimid ar fad anseo anocht.

Mar fhocal scoir, gabhaim buíochas leis na Teachtaí ar fad as an díospóireacht seo. Tá Gaeilge agam ach chaill mé beagán de. Beidh mé ag foghlaim agus ag cleachtadh. Arís, gabhaim buíochas leis an Teachta Ó Snodaigh as ucht an rúin agus as an obair atá á dhéanamh aige chun labhairt na teanga a mhéadú.

Deputy Máire Devine

Níl ach beagán Gaeilge agam ach leanfaidh mé ar aghaidh. Tá an-áthas orm tacú leis an rún seo. Is le gach páiste an Ghaeilge. Ba chóir go mbeadh gach páiste in ann freastal ar Ghaelscoil. Faraor, i mo cheantar féin, níl Gaelscoil ar fáil i mBaile Átha Cliath 10 agus 12, nó Gaelcholáiste ar bith i mBaile Átha Cliath 2, 4, 6 nó 8. Go raibh maith agaibh to those campaigners atá sa Ghailearaí inniu. Well done to them. I will continue as Béarla anois.

There are no school buses for students in my area, who have no local Irish-medium secondary school, to get to Gaelcholáiste an Phiarsaigh. The children have to change public buses on the way to school and on their way back home. The No. 68 bus will soon be gone and there will be no way for these students to get to school. The Department will not respect their right to a school bus until 2030. That is shameful. Cén fáth? Cad faoi anois? Sinn Féin stands with the students of south Dublin who are demanding an education through Irish. Beir bua.

Deputy Matt Carthy

Maidir le Seachtain na Gaeilge, ní leor é ráitis seanchaite a thabhairt don teanga; gaoth mhór gan aon chur leis. Tríd an rún seo a thabhairt chun tosaigh inniu, tá an méid a chaithimid a dhéanamh chun cearta oideachais trí Ghaeilge a chur ar fáil leagtha amach go cruinn ag Sinn Féin. Mar thuismitheoir páistí a d’fhreastail ar Ghaelscoil agus ar Ghaelcholáiste, creidim go hiomlán go gcaithfidh an deis céanna sin a bheith ar fáil do gach páiste. Is féidir linn i bhfad níos mó a dhéanamh chun an Ghaeilge a chothú agus a chur chun cinn agus seans a chur ar fáil do gach duine an teanga a fhoghlaim agus a labhairt.

Mar dhuine atá ag déanamh iarrachta faoi láthair feabhas a chur ar mo chuid Gaeilge labhartha féin, tuigim go bhfuil sé níos éasca do pháistí teanga a fhoghlaim. Is cúis mhór díomá é go háirithe an laghdú i líon na ndaltaí a fhreastalaíonn ar scoileanna lán-Ghaelacha a tharla i dtréimhse an Rialtais Fianna Fáil agus Fine Gael deireanach. Tá sé thar am don Rialtas tacaíocht cuí a thabhairt d’oideachas trí Ghaeilge agus cúnamh a thabhairt do na pobail Ghaeltachta mar is iadsan atá mar bhunchloch do thodhchaí ár dteanga.

Mar fhocal scoir, gabhaim buíochas le mo chomhghleacaí, an Teachta Aengus Ó Snodaigh, as ucht na hoibre atá déanta aige chun an teanga a chothú. Glaoim ar an Rialtas na moltaí faoin teanga atá leagtha amach sa rún seo a chur i bhfeidhm.

Deputy Donna McGettigan

Gabhaim buíochas leis an Teachta Ó Snodaigh for bringing forward this motion agus also buíochas le conversational Irish classes Gaeilge le Chéile i mBaile na Sionnainne so tá cúpla focal agam anois.

I raise the issues of school recognition and school transport. Gaelcholáiste an Chláir in Ennis has been struggling to be recognised as a stand-alone school rather than being part of Ennis Community College. The Limerick and Clare Education and Training Board is in ongoing discussions with the Department of Education to gain recognition. I hope we can rely on the Minister of State to assist the school in any way possible to enable its independence. This lack of recognition flies in the face of the right of our children to be educated through Irish.

Gaelcholáiste an Chláir is the only available Irish-medium secondary school in Clare for pupils throughout the county. The Department should be doing all it can to promote the development of more schools to ensure that all those who wish to avail of education in Irish can access one within reasonable access of their home. Níl sé seo ceart.

This brings me to my other issue. The lack of recognition also impacts on the provision of school transport for pupils. Pupils living outside of Ennis are not provided with school transport to the school since it is not recognised. They can only avail of transport to their local school but that would mean an English-medium school. As a result, I have heard of pupils who are reliant on public transport, which, as we all know, leaves a lot to be desired, plus there is an added cost to parents, and pupils are regularly late for classes and are very lucky that the school is willing to be understanding of this. Níl sé seo cóir. Can the Minister give us any reassurance that he will intervene to speed up the recognition process and thereby ensure pupils can access the Gaelcholáiste using school transport?

Tá áiteanna i gContae an Chláir a bhí mar Ghaeltachtaí ní i bhfad ó shin agus ba mhaith linn é sin a fheiscint arís. Faoi láthair, níl polasaí an Rialtais ceart nó cóir, agus, thar aon rud eile, níl sé cothrom. Tá an Rialtas ag cur bac ar athbheochan na Gaeilge.

Deputy Aengus Ó Snodaigh

Gabhaim buíochas le gach Teachta a ghlac páirt sa díospóireacht seo. Tá sé go hiontach go raibh an chuid is mó den díospóireacht go huile agus go hiomlán trí Ghaeilge. Aithním ach go háirithe iad siúd a labhair Gaeilge sa Dáil don chéad uair sa díospóireacht seo. Tá sé go hiontach go bhfuil an deis sin acu. Tá an deis sin acu gach uile lá, ach tharraing an díospóireacht seo roinnt daoine a bhí beagáinín cúthaileach maidir leis an nGaeilge amach. Tá meas agam ar aon duine a dhéanann iarracht. Luaigh daoine eile an sean-nath gur fearr Gaeilge bhriste ná Béarla cliste, agus is léir sin ón méid a bhí le rá anseo inniu. Tá mo bhuíochas agus mo chomhghairdeas ag dul dóibh siúd a rinne iarracht chuimsitheach inniu.

Tháinig grúpaí isteach chuig an nGailearaí agus tugaim aitheantas dóibh siúd a bhí anseo linn chun cluas éisteachta a thabhairt. Ina measc bhí Foras na Gaeilge, Conradh na Gaeilge, Gael Linn, Gaeloideachas, an Foras Pátrúnachta, an Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta, Aontas Daltaí Iarbhunscoile na hÉireann, Aontas na Mac Léinn in Éirinn, agus dhá ghrúpa atá gar do mo chroí toisc go bhfuil a lán de na tuismitheoirí agus na gníomhairí i mo cheantar féin, lucht Ghaelcholáiste Bhaile Átha Cliath 2, 4, 6, 8 agus an feachtas atá ag lorg Gaelscoile i mBaile Átha Cliath 10 agus 12.

Labhróidh mé ar an bhfeachtas sin go simplí. An rud atá i gceist ag an rún seo ná cearta, go sonrach an ceart go bhfuil cead ag dalta oideachas a bheith aige sa Stát seo trí Ghaeilge. Níl sé sin ar fáil acu faoi láthair. Tá sé chomh simplí leis sin. Cuireann an méid a leagadh síos sa rún iachall agus brú ar an Stát é sin a chomhlíonadh. Mar shampla, d'fhreastail mo pháistí ar Ghaelscoil Inse Chór i mBaile Átha Cliath 8, ach bhí cónaí orainn i mBaile Átha Cliath 10 agus i mBaile Átha Cliath 12 ag an am. Níl aon Ghaelscoil ansin fós, in ainneoin go bhfuil feachtas ann le breis is 20 bliain go dtógfar ceann. Bhí na tuismitheoirí ann, tá na tuismitheoirí agus an t-éileamh ann, ach fós féin, níl an Stát tar éis bogadh ó thaobh foirgneamh, suíomh nó caint cheart maidir leis sin. Dá mbeadh garpháistí agam agus cónaí orthu i mBaile Átha Cliath 10 nó 12, ní bheidís in ann freastal ar Ghaelscoil mar níl ann dóibh. Tá na Gaelscoileanna sna ceantair timpeall orthu lán go doras. Sin an sórt ruda a bhfuil daoine ag caint fúthu, iad siúd ag éileamh ar Ghaeloideachas dá bpáistí agus atá díograiseach ar son na Gaeilge. In ainneoin nach bhfuil Gaeilge ag roinnt acu, tuigeann siad an buntáiste atá leis an ilteangachas agus tá meas orthu acu ar an nGaeilge, ach níl an ceart á thabhairt dóibh a bpáistí a chur chuig Gaelscoileanna agus, i go leor codanna den tír, níl na Gaelcholáistí ann. Caithfimid déileáil leis sin agus déileáil leis go tapa, ní hamháin ar son meas nó grá don teanga, ach, chomh maith leis sin, mura ndéileáiltear leo, ní bheidh na múinteoirí, na gardaí, na banaltraí nó na hinnealtóirí le Gaeilge ann chun seirbhísí an Stáit a sholáthar.

Táimid tar éis reachtaíocht a rith anseo le tamall de bhlianta anuas leis an sprioc go mbeidh 20% dóibh siúd earcaithe sa Státseirbhís inniúil sa Ghaeilge faoi 2030. Ní tharlóidh sé sin gan infheistíocht sna moltaí a leag mé síos. Impím ar an Rialtas casadh arís ar a bhfuil leagtha síos sa rún agus gan aon mhoilleadóireacht ach bogadh dá réir, agus an mhaoin, na háiseanna agus na hacmhainní a chur sa treo ceart ionas nach mbeimid ar ais anseo arís ag caint ar an ábhar ceannann céanna i gceann deich mbliana eile.

Cuireadh an leasú.

An Leas-Cheann Comhairle

In accordance with Standing Order 85(2), the division is postponed until the weekly division time on Wednesday, 5 March.