Vol. 256 No. 12
Tairgim:
Go ndeonófar suim nach mó ná £2,505,000 chun íoctha an mhuirir a thiocfaidh chun bheith iníoctha i rith na bliana dar críoch an 31 ú lá de Mhárta, 1972, le haghaidh tuarastail agus costais Roinn na Gaeltachta, maille le deontais le haghaidh tithe agus ildeontais i gcabhair.
Suim £505,000 atá i Meastachán Roinn na Gaeltachta i mbliana. Nuair a chuirtear leis sin airleacan £475,000 as an bPríomhChiste do Ghaeltarra Éireann, feicfear go bhfuil beagnach £3 mhilliún á chur ar fáil i mbliana don Roinn agus do Ghaeltarra ar mhaithe leis an nGaeltacht agus leis an nGaeilge. Is geall le méadúfaoi chúig é sin ar an tsuim bhliantúil a bhí ar fáil don Roinn agus do Ghaeltarra sular foilsíodh an Páipéar Bán um Athbheochan na Gaeilge. Is deimhniú eile é seo go bhfuil leas eacnamaioch, sóisialach agus cultúrtha na Gaeltachta á chur ar aghaidh ag an Rialtas le fonn agus le ruinneamh.
Is mar seo a leanas atá príomhshuimeanna na bliana seo:-
£225,000 le haghaidh scéimeanna tithíochta: ardú £55,00 ón mbliain seo caite,
£763,000 le haghaidh scéimeanna feabhsúcháin sa Ghaeltacht: ardú £268,000,
£300,000 le haghaidh scéimeanna cultúrtha agus sónisialacha: ardú £40,000,
£170,000 d'eagrais áirithe Ghaeilge: ardú £20,000,
£200,000 do Ghaeltarra le haghaidh caiteachais reatha, agus
£675,000 do Ghaeltarra le haghaidh na ndeontas a íoctar chun comhthionscail agus miontionscadail a chur chun cinn: ardú £75,000.
Tá roinne mhaith sonraí i dtaobh scéimeanna agus obair Roinn na Gaeltachta ar fáil go héasca i Leabhrán Eolais na Roinne: seoladh cóipeanna den eagrán reatha chuig na Teachtaí cheana. Nuair a chuirtear caiteachas na bliana seo caite leis na figiúirí in aguisín sa leabhrán sin, feicfear gur caitheadh suas le £10 milliún d'airgead poiblí in imeacht sé bliana ó foilsíodh an Páipéar Bán a luaigh mé. Is i rith na trémhse sin a rinneadh mórán de na scéimeanna sa leabhrán a thionscnamh nó a fheabhsú.
Ó tharla go bhfuil i gceist ag an Dáil gníomhaíochtaí Roinn na Gaeltachta a thabhairt chun suntais maidir leis an soláthar a deonaíodh don bhliain dar chríoch 31 Márta, 1971, ba mhaith liom léargas a thabhairt ar obair na bliana sin.
Faoi na Scéimeanna tithíochta críochnaíodh cásanna mar seo a leanas:— 160 teach nua; 280 feabhsú tí; 270 seomra folcaidh; 250 soláthar uisce; 250 saoráid séarachais; 90 feabhsú uisce agus séarachais; 50 méadú speisialta do chuanirteoirí agus 20 sealla saiore.
I gcás na scéimeanna feabhsúcháin rinneadh obair mar seo a leanas:— 170 feabhsú bóthair áise; 800 foirgneamh feirme; 1,300 feabhsú plásán féaraigh agus 1,200 feabhsú thionscadal talún.
Tá feabhas á chur i gcónaí ar áiteanna calaíochta beaga ar fud na Gaeltachta agus, ar ndóigh, bíonn muiroibreacha móra á ndéanamh chomh maith. Tá fad curtha leis an bpiara i gCill Rónáin, Inis Mór, ar chostas os cionn £100,000 agus tá náios mó ná £60,000 caite ar oibreacha feabhsúcháin ar an gCloch Mhór— Darby's Point—Oileán Acla. Tá tús curtha le hoibreacha i gcuan an Daingin a chosnóidh breis agus £100,000 agus tá deontas £360,000 ceadaithe chun scéim mhór a chur i gcrích i Ros an Mhíl.
Tá spéis ar leith againn sna hoileáin Ghaeltachta agus, dá chomhartha sin, tá aerpháirceanna tótha ar Inis Mór agus ar Inis Meáin le cabhair dheontas ón Roinn; tá córas speisialta leictreachais curtha ar fáil cheana ar Oileán Chléire agus tá córas dá leithéid á chur ar fáil ar Oileán Thoraí agus á bheartú d'oileáin eile. Oileáin nach bhfuil teacht acu ar an ngnáthsholáthar leictreachais atá i gceist agam agus is amhlaidh a rinne an Rialtas socrú speisialta faoina seasann Roinn na Gaeltachta costas bunaithe scéime agus faoina nglacann na hoileánaigh féin, trí chomharchumann, le reachtáil na scéime. Bhí deis ag Teachtaí cúrsaí Ghaeltarra Éireann a phlé i mí Márta seo caite nuair a bhí Bille faoi bhráid na Dála chun cumbachtaí Ghaeltarra a leathú tuilleadh. Le blianta beaga anuas, ó tugadh cumhachtaí breise do Ghaeltarra chun tionscail a fhorbairt sa Ghaeltacht, is mór an dul chun cinn atá dénta. Tig le Gaeltarra scaireanna a ghlacadh i gcomhlachtaí agus deontais tionscail a thabhairt do na comhchomhlachtaí sin. Chomh maith leis sin is féidir le Gaeltarra deontais a thabhairt chun miontionscadail shomhaoineacha a chur ar aghaidh gan dul i bpáirtíocht leis na daoine ina mbun. Tá cur síos ar a raibh déanta go dtí deireadh na bliana 1970 le fáil i dtuarascálacha Ghaeltarra atá leagtha faoi bhráid na Dála. Nuair a bheidh na tionscail, idir mhór agus bheag, a bhfuil cúnamh ceadaithe ag Gaeltarra dóibh faoi lánseol, meastar go mbeidh breis mhaith agus 1,500 cainteoir Gaeilge eile ag obair iontu. Ní nach ionadh bíonn fadhbanna le réiteach ag cuid de na tionscail nua ach déanann Gaeltarra gach dícheall chun aon deacrachtaí a shárú.
Is é mo thuairim gur tuilleadh fostaíochta an príomhriachtanas ar fud na Gaeltachta go fóill. Sin é an fáth a bhfuil láfhostaíocht sna seachtóidí do na cainteoirí Gaeilge mar chuspóir ag an Rialtas agus is chuige sin a d'iarr mé ar Ghealtarra tamall maith ó shin plean speisialta a leagan amach.
I mí Bealtaine seo caite cheadaigh mé moladh ó Chomhairle na Gaeilge go mbunódh Gaeltarra agus Cuideachta Forbartha Aerfort Neamhchustam na Sionna Teo meitheal iobre chun tuarascáil a ullmhú agus beidh mé ag súil leis an tuarascáil sin go luath.
Ba maith liom go dtuigfí nach mar ionad ar an léarscáil a fhéachaimse ar an nGaeltacht ach mar chomhluadar daoine arb í an Ghaeilge a ngnáhtheanga i gcúrsaí an lae. Is mian liom go mbeidh fonn ar na caianteoirí dúchais sin fanacht sa Ghaeltacht agus leanúint orthu ag labhairt na Gaeilge. Chuige sin is maith a thuigim go bhfuil fadhbanna le réteach agus airgead le caitheamh. Ní sa Ghaeltacht amháin, áfach, atá, atá fadhbanna mar sin. Is é mo thuairimse nach bhfuil cúis ar bith go bhfaigheadh ceantar sa Ghaeltacht níos mó cabhrach ón Stát ná áiteanna eile mura bhfuil muintir an cheantair sin ag cloí leis an nGaeilge. Dá bhrí sin, ní cóir d'aon cheantar bheith ag súil le cabhair speisialta Ghaeltachta mura bhfuil an Ghaeilge go láidir ann nó mura bhfuil tréaniarracht á dénamh ann leis an nGaeilge a chaomhnú agus a chothú.
Creidim féin gur fédir a chur ar chumas na gcainteoirí Gaeilge buntástí na linne seo a bheith acu chun saol iomlán a chaitheamh sa Ghaeltacht. Tá a fhios agam go bhfuil daoine ann nach n-aontódh leis sin toisc go gceapann siad go mbeidh deireadh leis an nGaeltacht mura gcoinneofar an saghas saoil agus na slite beatha a bhí riamh ann. Ach ba chóir go dtuigfimis go léir nach bhfanfaidh muintir na Gaeltachta sa Ghaeltacht mura bhfaighidh siad ann na háiseanna agus an caighdeán maireachtála a bhíonn ar fáil in áteanna eile; agus ní tógtha orthu é sin. Ní ceart dúinn a bheith ag súil le híobairt—íobairt nach mbeimis féin sásta a dhéanamh—ó mhuintir na Gaeltachta d'fhonn saol an phobail ansin a choimeá d sa riocht ina raibh sé sa tsean-aimsir. Is é mo thuairimse gur fédir aonad bríomhar forbarthach a dhéanamh den réigiún Gaeltachta agus gur féidir dul chun cinn an fichiú haois a thabhairt i gcrích ann gan dochar don Ghaeilge. Chuige sin caithfear cultúr na Gaeltachta a aithint mar chultúr a bhfuil forbairt agus athrú ag teacht air faoi mar a thagann ar gach cultúr beo. I ngach rud a dhéanfar, áfach, caithfear an Ghaeilge a chaomhnú: is tríd an nGaeilge bheo is fearr a choinneoimid fíorthuiscint ar shaintréithe ár gcine.
Tá cúpla rud nua ag teacht ar aghaidh agus táim cinnte go gcuideoidh siad go mór le pobal an réiguúin Ghaeltachta chun a dteanga agus a gcultúr a chothú agus a chur chun cinn. Is é Radio na Gaeltachta an Chéad cheann. Is eol don Dáil gur shocraigh an Rialtas go gcuirfí lánseirbhís chraolta ar fáil don Ghaeltacht; chomh maith le tuairisciú nuachta beidh cláir ann a léireoidh gach gné de shaol sóisialach, cultúrha agus eachnamaíoch na Gaeltachta. Faoi mar a fógraiodh cheana, tá breis agus £1/4 mhilliún á chur ar fáil ag an Rialtas do na hoibreacha caipitil. Tá Comhairle Radio na Gaeltachta. Ceannaire agus clár-reachtaíiceaptha agus tá suil agam go mbeidh an tseirbhis ar an aer go luath san athbhliain.
Is é an dara rud nua atá i gceist agam ná an t-atheagrú atá beartaithe don chóras rialtais áitiúil faoi mar a míníodh sa Pháipéar Bán a d'fhoilsigh an Railtas i dtús na bliana seo. Ba mhaith liom mir amhain a léamh amach mar gheall ar an nGaeltacht:
Is ar phobal na Gaeltachta atáhar ag brath chun labhairt na Gaeilge mar ghnáththeanga a chothú ar fud na Gaeltachta. Mar chabhair chuige sin ba mhaith leis an Rialtas go mbeadh pobal na Gaeltachta in ann tuilleadh freagrachta a ghlacadh, ar mhodh daonlathach, i ngnóthai riaracháin a bhaineann leo féin agus na gnóthai sin a dhéanamh tri Ghaeilge. Déanfar socruithe, mar sin, chun go bhféadfar:
—toghlimistéir áitiúla ar leith a leagan amach do cheantair Ghaeltachta,
—a chur ar chumas an phobail sna ceantair sin ionadaithe a thoghadh, agus
—cumhachtaí agus feidhmeanna de chuid na gcomhairlí contae a thabhairt do na hionadaithe sin.
Táthar ag súil go dtiocfaidh de na socruithe sin gur fearr a bhrostófar le forbairt na Gaeltachta agus na Gaeilge araon agus gur fearr a chothófar muinín phobal na Gaeltachta astu féin.
Tháinig moltaí ó eagrais agus ó dhaoine égsúa—agus ba mhór an chabhair iad—mar gheall ar an saghas rialtais átiúil is fearr a d'oirfeadh don Ghaeltacht. Tá buíochas ar leith tuillte ag Comhairle na Gaeilge as ucht an staidéir a rinne siad ar an gceist chasta sin. Tháinig an Railtas ar chinneadh faoin scéal le déanai agus tiocfaidh an Bille cuí os comhair na Dála a luaithe is féidir. Beidh deis ag Teachtai an scéal a phlé go mion ansin. Go hachomair is é atá beartaithe nána hionadaithe a thoghfar do thoghlimistéir nua Ghaeltachta i ngach contae Gaeltachta a thabhairt le chéile mar Choiste Gaeltachta agus na comhaltaí go léir de na coisti sin a thabhairt le chéile mar Lár-Chomhairle na Gaeltachta.
Ní leis an nGaeltacht amháin, ar ndóigh, a bhaineann feidhm Roinn na Gaeltachta i dtaobh labhairt na Gaeilge a spreagadh. Dá chomhartha sin tá soláthar sa Mheastachán chun cabhrú le heagrais Ghaeilge, le nuachtáin agus téimhseacháin a fhoilsitear inGaeilge agus le gearrscannáin Ghaeilge. Tig leis na heagrais dheonacha a lán a dhéanamh chun an gnáthphobal a thabhairt tuilleadh i dtreo na Gaeilge agus nós labhartha na teanga a fhairsingiú ina measc. D'fhonn go mbeidh toradh ceart ar dheontais na Roinne chuir mé in iúl d'ionadaithe na n-eagras i gComhdháil Náisiúnta na Gaeilge go geaithfidh siad pleananna soiléire oibre, mar aon le spriocanna nó cuspóiri soaitheanta, a leagan amach dóibh féin: is é atá uaim ná go bhféadfar féachaint chuige nach mbeidh gach eagras ar leith ag imeacht ar a bhealach féin gan aird cheart ar a mbeadh ar siúl ag eagrais eile. Ina theannta sin, tá curtha in iúl d'eagrais Ghaeilge nach bhfuil aon chúis mhaith go leanfadh an Roinn ar aghaidh ag tabhairt deontas dóibh mura léir go bhfuil ag éri leo bá agus tacaíocht an phobail ina leith a mhéadú —agus tacaiocht airgid go hárithe: ni sásúil an rud go mbeadh deontas na Roinne d'eagras an-ard i gcomparáid le teacht isteach an eagrais ó fhoinsí eile.
Tá daoine ann—agus cuid de chairde na Gaeilge ina measc—a cheapann go gcaillfear an Ghaeilge nuair a rachaimid isteach i gComhphobal na hEorpa. Ni aontaimse ar chor ar bith leis an dearcadh diúltach sin. Dá mhéad teagmháil a bheidh aggainn le cultúir éagsúla is ea is mó, dar liomsa, an meas a bheidh againn ar ár ndúchas féin. Is é mo thuairim, mar sin, gurb amhlaidh a rachaidh dlúthchaidreamh le muintir na hEorpa chun tairbhe dár gcultúr dúchais. Is é an t-ullmhúchán is fearr don Choómhargadh ná sinn féin a neartú i gcúrsai eacnamaíchta, i gcúrsai sóisialta agus i gcúrsai cultúir. Sin é atá ar siúl ag Roinn na Gaeltachta agus ag Gaeltarra Éreann—a bhfuil soláthar dóibh sa Mheastachán seo.
Molaim an Meastachán don Teach.
Dúirt an Rúnai Parlaiminte go raibh sé chun breis airgid a chaitheamh sa Ghaeltacht. Fáiltim roimh an ráiteas sin ach níl sé soileír anseo conas a chaithfear an t-airgead.
Sé an priomh-phointe atá aige anseo go bhfuil £225,000 le haghaidh scéimeanna tithíochta, ardú £55,000 ón mbliain seo caite. Ar tógadh níos mó tithe sa Ghaeltacht i mbliana ná mar a tógadh sa bhliain seo caite? An bhfuil nios mó scéimeanna feabhasúchain sa Ghaeltacht ná mar a bhi an bhliain seo caite?
Measaim féin go bhfuil a fhios ag an Rúnaí Parlaiminte—tá conaí air sa Ghaeltacht—go bhfuil na costais i gcóir teach nua a thógháil ardaithe go mór. D'fhéadfadh duine sa Ghaeltacht timpeall £550 d'fháil chun tigh a thógáil. Bhi an méid céanna airgid le fáil deich mbliain ó shin, agus nach bhfuil sé in am anois árdu mór—abhair 25 faoin gcéad—a dhéanamh maidir leis na deontais sin chun tigh a thógail anois?
Ba mhaith liom dá ndéanfai an scéal sin a iniúchadh mar tá a fhios ag an Rúnai Parlaiminte go bhfuil costais amh-abhair ag dul in airde agus nach bhfuil aon ni ag éiri nios saoire. Tá a fhios ag gach Teachta atá ar chomhairle contae nach bhfuil aon airgead ag teacht ón Roinn Rialtais Átiúil chun scéimeanna séarachais agus scéimeanna uisce a chur ar fáil. Nach bhfuil sé in am d'Aire na Gaeltachta rá leis an Aire Rialtais Áitiúil go mba cheart dul ar aghaidh leis na scéimeanna atá beartaithe do na Gaeltachtaí? Tá a fhios agam go bhfuil a fhios ag an Aire agus ag gach Teachta atá ina bhall de chomhairle contae go bhfuil na scéimeanna istigh i dTeach an Chuistaim leis na blianta. Tá sé in am don Aire Rialtais Átiúil na scéimeanna sin a chur go dti na comhairli contae i gCorcaigh, i nGaillimh, i gContae Mhuigheo, i nDún na nGall agus i gContae Chiarraí
Ba cheart go mbeadh scéim uisce nó scéim séarachais ins na tithe sna Gaeltachtaí. Na daoine a thagann ó Shasana agus ó Bhaile Átha Cliath, tá na h-áiseanna sin acu ina dtithe féin agus nuair a thagann siad ar a laethe saoire chun na Gaeltachtaí bíonn na rudai sin á lorg acu. Iarraim ar an Aire Féachaint chuige sin.
Chuir sé ionadh orm nach raibh aon fhocal in aon chor i ráiteas an Rúnai Pharlaiminte mar gheall ar an iascaireacht. Tá rudaí anseo is ansiúd aige ag cur in iúl go bhfuil airgead á chaitheamh aige chun cabhrú leis na daoine. Táim ag ceapadh nach bhfuil aon mhaitheas sna cúntais sin muna bhfuil scéim ag Roinn na Gaeltachta chun na buachaillí atá ina gcónai cois farriage a ghrífosadh agus deontais speisialta a thúirt dóibh chun báid a cheannach. Cuirim milleán ar Roinn na Gaeltachta nach bhfuil nios mó buachailli óna Gaeltachtaí ag gabháil leis an iascaireacht, mar sli bheatha atá ann, sli bheatha shuimiúil, agus na daoine atá ag iascaireacht anois tá saol maith acu agus tásiad pósta agus tá siad ábalta tithe a cheannach agus tá gach duine atá ag iascaireacht sásta. Ba cheart do Roinn na Gaeltachta níos mó airgid a chaitheamh sa tsli sin.
Dúirt an Rúnai Parlaiminte linn go bhfuil Gaeltarra Éireann le nios mó oibre a chur ar fáil do na daoine atá ag maireachtaint sa Ghaeltacht. An raibh an Rúnai Parlaiminte i ndáirire? Mar is eol do gach duine sa Teach seo, cúpla seachtain ó shin, nuair a foilsiodh cúntais Ghaeltarra Éireann ar na nuachtáin, nochtaiodh cailliúint mhór. Tháinig ráteas—nil a fhios agam cad as—go bhfuiltear chun deireadh a chur le Gaeltarra Éireann agus rud éigin eile a chur ina ionad. Nil focal dá laghad anseo go bhfuil deireadh le Gaeltarra Éireann. An bhfuil a fhios ag an Rúnai Parlaiminte cad tá a dhéanamh ag Gaeltarra Éireann?
B'fhéidir nach bhfuil aon fhirinne san ráiteas úd go bhfuil deireadh le Gaeltarra Éireann. Measaim nach ceart deireadh a chur leis mar tá a fhios agam go bhfuil Gaeltarra Éireann ag déanamh a ndíchill chun saol mhuintir na Gaeltachta a fheabhsú agus obair a chur ar fáil do na daoine atá ag maireachtaint sa Ghaeltacht. B'fhéidir go mbeadh an tAire ábalta a rá linn ag deireadh na deóspoireachta seo cad tá i ndán do Ghaeltarra Éireann. Tá seanfhocal ann: "The divil you know is better than the divil you do not know." Measaim fein go mba cheart don Aire a rá linn go soiléir cad tá in aigne Roinn na Gaeltachta agus in aigne Aire na Gaeltachta i dtaobh Gaeltarra Éireann. Is féidir a rá anseo anois go bhfuil Gaeltarra Éireann ag déanamh a ndichill chun na daoine a choimeád sa Ghaeltacht. Dá dtabharfadh an tAire Airegadais nios mó airgid do Ghaeltarra Éireann do bheadh i bhfad nios mó rudai ar siúl sa Ghaeltacht ná mar atá faoi láthair. Tá daoine, go mór mhór daoine i small industries, g cur litreacha chuig Gaeltarra Éireann agus nil Gaeltarra Éireann ábalta aon ni a dhéanamh dóibh toisc nach bhfuil an t-airgead acu. Is mór an tru é seo. B'fhéidir go mbeadh an tAaire ábalta rud éigin a rá linn i dtaobh Gaeltarra Éireann. An bhfuil sé chun nios mó airgid a thúirt dóibh? An bhfuil sé beartaithe aige deireadh a chur leo? Tá an cheist sin an-shuimiúil agus tá a lán daoine atá ag obair sna Gaeltachtai, go mór mhór i nDún na nGall agus i nGaillimh ag rá, ótháining an ráteas seo amach, go bhfuil deireadh lena slí bheatha. Tá ionadh orm nach bhfuil aon fhocal mar gheall air anseo.
Bhí an Rúnai Pairlaiminte ag caint mar gheall ar rialtas áitiúil i gcóir na Gaeltachta. Cuirim fáilte roimhe sin. Ar an dtaobh eile den scé, an mbeidh "Boundary Commission" ann chun na Gaeltachtai a leagaint amach agus "electoral divisions" a leagaint amach? Ós rud é go bhfuil i bhfad nios mó buachailli agus cailíní ag dul go dti an mheánscoil agus an cheard scoil, tá i bhfad nios mó Gaeilge ag na páisti, abair, ná mar a bhi acu deich nó chúig bhliain ó shin ann ins na bailti agus na h-áiteanna i n-aice leis na Gaeltachtai. An bhfuil an tAire anois chun "border" eile a chur suas? Tá "Border" amháin sa tír agus táa fhios ag gach énne an diobháil atá an "Border" sin ag déanamh.
Má tá an tAire chun na paróisti sin a briseadh suas, abair, go bhfuil an teach so sa Ghaeltacht agus nach bhfuil an teach sin sa Ghaeltacht, beidh sé ag cur suas "berrier" nó "border" sna h-áiteacha sin agus beidh a fhios ag an Aire le h-imeacht aimsire an diobháil a dhein an "border" sin. Nil a fhios agam cén slí atá beartaithe aige chun na bailti seo nó na "electoral divisions" a leagaint amach. Tóg, mar shampla, an Daingean nó an Clochá Liath i nDún na nGall agus b'fhéidir áit in aice na Gaillimhe. Tá an Ghaeilge sna bailte sin. Tá an Ghaeilge mar ghnáth-theanga ag na páisti scoile anois. Tá an Ghaeilge ag a lán de na daoine atá ag obair ann. An bhfuil an tAire á rá anois go bhfuil sé chun deireadh a chur leis na daoine sin agus á rá leo nach bhfuil siad sa Ghaeltacht anois? Caithfidh an tAire bheith an-chúramach ar fad nach ndéanfaidh sé diobháil don Ghaeltacht nuair a bheidh na "eletoral divisions" á leagadh amach aige. "No gerrymandering" anois.
Hear, hear.
Má tá sé beartaithe ag Roinn na Gaeltachta nó ag an Roinn Rialtais Áitiúil "gerrymandering" a dhéanamh beidh deireadh le rialtas sul a dtosnóidh sé in aon chor. Má dhéantar i gceart é cuirfidh mé fáilte roimh.
Cúpla mi ó shin bhi an tAire i gContae Chiarrai. I Lios Tuathail a bhi sé ag caint leis na múinteoiri. Sort "refresher course" a bhi ar siúil ag na múinteoiri. In óráid a thug sé dúirt an tAire go mba cheart don Ghaeltacht leathnú amach anois agus aontaim leis. Má táimid ag admháil, tar éis 30 bliain de shaoirse sa tir seo, go bhfuil nios lua daoine ag labhairt na Gaeilge, go bhfuil nios lua daoine ag maireachtaint sa Ghaeltacht agus nach raibh bun ná barr leis an bpolasai a bhi ag aon rialtas ó thosnaigh an Stáit agus go bhfuil deireadh leis an nGaeltacht.
Is mó an trua nach bhfuil an tAire Rialtais Áitiúil sa Teach ag éisteacht leis an ndiospóireaccht seo agus an tAire Oideachais chomh maith. Tá cónai ar an Aire Rialtais Áitiúil i nGaillimh agus tá a fhios aige cad tá ar suúl sa Ghaeltacht. Níl a fhios ag an Aire Oideachais mar tá seisean ina chónai i gContae Lú. Bhi mé ar tí a ránach raibh suim ar bith ag an Aire Oideachais sa Ghaeltacht ach tá a fhios agam go bhfuil suim aige inti mar labhrann sé an Gheilge i gcónai. B'fhéidir go mbeadh nios mó eolais aige faoi cad tá ag tárlú sa Ghaeltacht. B'fhéidir gur mhaith an rud é dá mbeadh fóAire Oideachais ina chónai in aice na Gaeltachta nóa chaithfeadh a leathe saoire sa Ghaeltacht.
Tá a fhios ag gach duine go bhfuil fearg ar mhuiintir na Gaeltachta anois mar nach bhfuil aon ni fágtha sna Gaeltachtai ach páisti is daoine óga. Nil buachaill ná cailin faoi bhun 20 bliain nó 40 biain fágtha i gCorca Dhuibhne. Tá siad bailithe leo. Tagann siad abhaile i gcóir na Nollag nó i gcóir a laethe saoire sa Samhradh. Is mór an trua nach féidir leis an Aire a rá anois linn go bhfuil monarchain de shórt éigin i gcóir na Gaeltachtai mar nil na daoine ábalta maireachtaint sa Ghaeltacht mura bhfuil sli bheatha acu. D'mig i bhfad nios mó daoine ón Ghaeltacht i rith an tsamhraidh seo ná aon bhliain eile.
Tá a fhios ag gach éinne cén fáth. Thóg an tAire Roinn Leasa Shóisialaigh an "dole" óna "lads" agus chuaigh na "lads" go léir thar sáile mar nach raibh aon phúnt ag teachy istaech cuchu. Tá sort "pride"ag na daoine seo. Ní raibh siad sásta púnta a lorg ón athair nó ón máthair oiche Shathairn chun cúpla deoch a cheannach.
Nilim chun mórán eile a rá ach is mór an trua nár labhair an Rúnai Parlaiminte i mBéarla leis mar tá Teachtaí anseo nach bhfuair an seans céanna a fuair mé féin agus roint daoine eile an Ghaeilge a fhoghlaim. Tá a fhios againn inár gcroi go bhfuil suim ag na Teachtaái sin sa Ghaeltachta, go dtéann cuid acu chun na Gaeltachta ar a laethe saoire agus go ndéanfadh siad rud ar bith chun cabhrú leis an nGaeltacht. Ni mór dúinn a admháil nach mbeidh an Ghaeilge mar ghnáththeanga ag muintir na hÉireanna a choche ach tá seans maith ann go mbeidh an tir seo dhá-theangach.
I shall not speak at any grat length in English. I make these remarks now without any animosity of any kind towards the Minister or the Parliamentary Secreatary; I think the Parliamentary Secreatary should have spoken in English as well as in Irish. He has distributed a copy of his intrductory speech in English, but he should also have spoken in English. Everybody, with a few exceptions, has goodwill for the language but, because the Parliamentary Secreatary introduced this Estiamte in Irish, Deputies who might have something useful to contribute may be reluctant to do so. I appeal to Deputies who are interested in the Gaeltacht and in the Irish language to make an efort to speak in Irish and, if they cannot speak in Irish, then I appeal to them to contribute to the debate by speaking in English. they may have something to contribute which has escaped the attention of everybody else, something which might lead to an improvement in the lives of those reside in the Gaeltacht.
I am disappointed the Minister did not increase the housing and the reconstruction grants. One does not have to be a mathematician to appreciate that the cost of building has gone up, from 1955 to 1971, by at least 50 per cent, if not more. The grant was fixed in 1955-56 at £550. It should now be increased by 25 per cent at least to £750 or £800. I made this point last year, but apparently the Minister did not listen to me. It is regrettable that the Minister for Local Government is not sitting in on this debate. Every Deputy who is a member of a local authority knows that schemes are pushed forward by county councils to the Minister for Local Government for sanction, and some of these schemes, if sanctioned by the Minister, and if money was provided for them, would be of benefit to the people in the Gaeltacht. There is no use telling us that we are giving extra incentives to the people living in Gaeltachta when all the water and sewerage schemes have been held up in the Custom House for the past five or six years and held up for lack of finance. If the Minister came to the House today and told us "I have sanctioned this scheme: I have let this scheme through"; and read out all the different schemes that were held up there, every Deputy would clap him on the back. Therefore, I appeal to the Minister to have a chat with the MInister for Local Government with a view to getting all those schemes, whether for Cork, Kerry , Clare, Mayo, Galway, Donegal or Waterford going. If they have to do with the Gaeltacht or adjoining the Gaeltacht, he should let these schemes through so that work would start. Everybody knows that many of the people in the Gaeltacht ar dependent on the tourist industry, and the first priority of any person from Dublin or from England on arrival in a Gaeltacht is water and sewerage, and if a house has not got these facilities, he is not going to stay there. I strongly appeal to the Minister to have a look at this matter because these people can supplement their income by the extra grants which the Minister has made available for chalets—we congratulate him for this initiative—but when they have not got those facilities, they lose their effect altogether.
The Minister said that a local authority were envisaged for the Gaeltacht and I welcome that announcement, but I should point out to him—he knows it as well as I do—that in the last ten years the knowledge of Irish of the younger generation, due to free secondary and technical education, must have increased enormously. It is a well-known fact that these children can now speak the Irish language fluently, every bit as well as people in the Gaeltacht, and this is very true of those in the parishes adjoining Gaeltachta. I for one would not like to see borders created in different parishes, in different townlands, whether in Mayo, Donegal, Galway, Kerry, Cork or Waterford, with this house in the Gaeltacht and the other house outside the Gaeltacht. The Minister for Local Government should be very careful when drawing these boundaries because they could do more harm than good to the Irish language in the long run if such a thing happened.
Everybody knows that politics being what it is, if there is a village of 300 people in the different Gaeltachta divided up, there will be a Fianna Fáil man, a Labour man and a Fine Gael man, and politics being what it is, politics is going to play a very strong role in the appointment of these local authorities. I know that is true of my own area. It is fair comment and there is no point in kidding ourselves. That is going to happen and I do not know how we are going to avoid it but it is a well-know fact that in some Gaeltachta, the people may be all Fianna Fáil, in another, all Fine Gael, and in another, all Labour. That is quite possible, quite on the cards, and if it happens politics will rear its ugly head as far as these local authorities are concerned and that then will be the end of these local authorities. I would ask the Minister when making the boundaries not to take any area which is in the Gaeltacht out of the Gaeltacht. This is the first essential.
The Minister was down in Listowel a couple of months ago and gave a very enlightening address. In fact, his address was imaginative and had foresight. He said it was about time that the Gaeltachta forgot their negative attitude and expanded. I go along wholeheartedly with that because I am quite sure that with proper incentives, with the proper spirit and temperament, the Gaeltachta can be made bigger than they are, and fruitfully so. I suggest that he might have pilot areas in which to try this experiment and see if it is worthwhile. It is well-known that in Donegal, in the parish of Gweedore, you have the Gaeltacht, and all the surrounding areas have the Irish language. You can thank the factories in Gweedore for the grater knowledge of the language which is now developing in Donegal, and Deputy Delap will bear me out on this. I was very surprised, when canvassing in Donegal last Christmas, to hear such fluent Irish in the parishes adjoining Gweedore. I think the same could be said of other parishes in different counties as a result of such a policy. Let us get away from the negative policy and adopt an expansionist policy.
One thing with which I am disappointed in this ráteas is that the Minister has not placed enough emphasis on fisheries. He has said that there is so much money allowed for the improvement of different piers and the dreadging of different harbours. I note that Dingle is mentioned, but it has been there for the past three years and this is the year they start. He got good mileage out of that. The point I am making is that the Gaeltachta have a tradition of fishing. They are beside the sea and the harvest is there beside them. I think that Roinn na Gaeltachta should provide special incentives for young boys who wish to make fishing a career. Let nobody frown on a fisherman. His way of life today i every bit as lucrative as that of some of the most academic people in the country, if he will work his boat, go out in the morning and come back at night, for six days a week, That has been proved to be successful—the goahead fisherman has made a success of it and I strongly appeal to the Minister that special incentives should be made available to the young lads in the Gaeltachta to take up fishing.
I know that this summer a large percentage of young men left the different Gaeltachta. They left in April because the Minister for Social Welfare in his wisdom decided to take the dole from them, which meant the loss of £2 15s a week to the vast majority of these young lads. I know that many of them will come back some time in November when the dole will be given back, but some of them probably will not come back, and there is a consequent loss to this community. It is quite true to say that if these people had the incentive, if special grants were made avilable to them, they would make fishing their career.
Perhaps the Minister might send an inspector to the technical and secondary schools because there are so many boys being told now that if they have four honours in their leaving certificate they will get a university scholarship, but some of these boys would make every bit as much at fishing as if they went to the university to follow a profession. No one should frown on the fishermen. It is a healthy and lucrative life, if a man is prepared to work, as has been proved by several fishermen up and down the coast who are now in a very happy position, thanks to their own industry, hard work and grants from Bord Iascaigh Mhara. I want to make that point very forcibly, that the Minister should adopt a scheme under which lads of 17 and 18, who get maybe only two honours in their leaving certificate, could do the skipper's course and there would be a special incentive for them that because they are from a Gaeltacht, they would qualify for a boat. We have beautiful ports from Galway to Donegal, to Kerry and Castletownbere, as well as Dunmore East. This is where the Gaeltachta are and it is only right that these facilities should be used to the fullest possible extent.
Lig dom an focal deireanach a rá mar gheall ar Radio na Gaeltachta. Nil a fhios agam cén fáth nach raibh an tAire Poist agus Telegrafa i láthair agus Radio na Gaeltachta faoi chaibideal. Measaini go bhfuil fearg ar mhná na Gaeltachta toisc nár cuireadh aon bhean ar an údarás céanna. Bhi diomá ar mhná na Gaeltachta nach raibh guth ar an údarás seo acu. Táa fhios ag gach éinne gurb iad na mná a bheidh ag éisteacht le Radio na Gaeltachta mar beidh na fir amuigh sa pháirc. Nil na "transistors" in úsáid ag muintir na Gaeltachta sna páirceanna.
I am disappointed that when the Minister for Posts and Telegraphs appointed the authority for Radio na Gaetachta he did not include a woman on the authority. It is well known that it is the women in teh Gaeltacht who will be listening to this radio. It is an aspersion on them if the Minister thought that not one of them was fit to sit in the company of the men he selected. Even at this late stage the Minister might see fit to put a woman on the authority. I am quite sure the feminine point of view would be very helpful. We have not yet reached the stage in the Gaeltacht where farmers carry transistros out to work while digging or sowing potatoes or threshing and so it is the women who will listen to the radio. I appeal to the Minister, therefore, to inform the Minister for Posts and Telegraphs that it would be approriate to have a woman won the authority.
Cheaps go mbeadh an meastachán seo os ár gcomhair amárach agus, dá bhri sin, náil mórán le rá agam anois. Aontaim leis an Teachta Begley nuair a dúirt sé go mba chóir do Theachtai Dála mar mé féin a rugadh lasmuigh den Ghaeltacht labhairt san diospóireacht seo mar ba chóir dúinn go léir suim a chur sa Ghaeltacht agus i saol mhuintir na Gaeltachta. Sí an cheist is mó sa Ghaeltacht easpa iobre agus, chun an firinne a rá, ar feadh na mblianta is beag a rinne Rialtas ar bith ar son na Gaeltachta. Ni fheicim aon rud ar suúl faoi láthair a thugann dóchas dom go dtiochfaidh feabhas ar an scéal. Nil dada i ráiteas an Rúnai Parlaminte chun dóchas a thúirt dúinn. Muna gcuirfear obair ar fáil do mhuintir na Gaeltachta leanfaidh an meath atá ann faoi láthair i saol eacnamaiochta agus sóisialta na Gaeltachta.
Rinne an Rúnai Parlaminite tagairt don údarás nua a bheidh sa Ghaeltacht nó sna contaethe ina bhfuil na Gaeltachtai. Is dóigh liom gur maith an rúd é sin. Is fearr go mbeadh a údarás féis ag gach ceantar. Gheallann an Stát seo, an Rialtas seo do mhuintir an Tuaiscirt faoi láthair go mbeidh meas againn ar an mionlach Protastúnacll nuair a thiocfaidh siad isteach in Éirinn aontaithe. Sin é an saghas gill a thugtar i gcónai. Ach is féidir le mionlach na Gaeltachta a insint do Phrotastúnaigh an Tuaiscirt cén meas atá againn dáirire ar mhionlach na Gaeltachta ar feadh na mblianta fada. Chun na firinne a rá nior thugamar aon chbhair cheart don Ghaeltacht ó thaobh má theipeann ar an ngaeltacht ó thaobh cursai eacnamaiochta dhe tépfidh ar an saol sóisialta freisin. Cuirim i gcás dúnadh scoil Dhún Chaoin. Is sompla beag é sin ach is sompla tábhachtach é agus ba mhaith liom tuairim an Rúnai Parlaiminte a fháil inniu. An bhfuil aon athrú tagtha ar intinn an Rialtais i dtaobh na ceiste seo? An bhfuil aon seans ann go n-osclófar n scoil sin aris?
I had intended speaking on this Estimate at some length tomorrow but it came up rather suddenly and I must be very brief. We may have an opportunity when the Parliamentary Secretary, as he has promised here, introduces powers for a Gaeltacht authority, of speaking at grater lenght on a question on which I feel deeply. I agree with Deputy begley that those born outside the Gaeltacht should have as much interest as anybody else in this serious national question.
Deputy Begley is worried about the political connotations of the new authority. I speak as a member of the Labour Party and I say that all three parties represented here had scant interest in reality in the Irish language. They all carry out the majority wishes of their organisation which is English-speaking. All three parties have paid little attention to the Irish language in any fresh, Genuine or honest way of looking at it because they have had other concerns: they have mirrored the problems of the majority of English speakers in this country.
I am in favour of the new Gaeltacht authority but I hope it is not some kind of Bantu development—something without real power. I should be very anxious to ensure that they have real power when the time comes and that they are not simply pictureque additions to Bord Fáilte, making recommendations about the cultural habits of a particular area. We shall wait and see. I am not, nor I think is anybody who is interested, concerned about the supremacy of one dialect over another. This State failed the people who spoke Irish as a normal, everyday language in their daily intercourse and discussions. It has failed that community for the past 40 years. It continues to fail that community. Usually discussions on the Irish language in this House are bogged down on whether, in fact, we are doing enough to promote it but where it was used as a normal means of expression this State turned its back on this country.
My point is that promise the minority in the North, the Protestant, that in a united Ireland their interests, their susceptibilities, what they believe in, will be respected. I am saying that our own minority in this State, the Gaeltacht minority, could tell them in reality what happens to minorities in this State and could tell them much more eloquently than anybody else exactly what might be the Protestant fate in a united Ireland if we can judge by the neglect of this so-called cherished ideal of the Irish language over the years in Gaeltacht areas.
I will simply ask the Parlimentary Secretary this: in evidence of good faith is there any rethinking going on in his Department on the matter of Dún Chaoin school and its re-opening? I think this symbolises whether this Government are serious or sincere on the question of help, change of heart towards Gaeltacht areas.
Hear, hear.
Is ceist é sin don Aire Oideachais.
Is there any function for a Department of the Gaeltacht——
Cad na thaobh nach bhfuil an tAire Oideachais anseo nó fiú amháin Aire na Gaeltachta?
B'fhéidir go bhfuil sé ag tabhairt cabhrach do Deputy Gibbons, sa teach tábhairne is dóigh liom.
Tá sé sa tSeanad.
Is there any function for a Department of the Gaeltacht——
On a point of order, on the question of the presence or absence of the Minister, the Minister, in fact, is in the Seanad and, with great respect, I think that his Parliamentary Secretary can more than stand in for the Minister on this question.
Why more than? Is he better than he?
Tá sé ag déanamh a dhíchill, pé scéal é.
Is féidir leis é a dhéanamh go han-mhaith, is dóigh liom.
Is there a function for a Department of the Gaeltacht? Is there any need for a Department of the Gaeltacht if on a matter like Dún Chaoin school its official lips are closed and the Parliamentary Secretary says it is a matter for the Minister for Education? Does the Department of the Gaeltacht not have any special view on this matter? Have you no view on the matter, and if you have no view on the matter——
Níl aon cheart ag an Rúnaí Parlaiminte cur isteach toisc go mbaineann an cheist leis an Aire Oideachais. Tá tuairimí, b'fhéidir, aige.
Ba chóir don Rúnaí Parlaiminte a aigne a nochtadh don Teach ar an gceist fhíor-tábhachtach seo.
Ní cóir é sin. Is ceist don Aire Oideachais í, nach ea?
(Cur isteach.)
Tá áthas orm go bhfuil an Rialtas chun a thuilleadh airgid a chaitheamh ar na Gaeltachtaí. Ba mhaith liom cúpla focal a rá faoin Ghaeltacht. Mar is eol daoibh, is i gceantar iargcúlta in iarthar na hÉireann atá furmhór na Gaeltachtaí suite. Tá an talamh bocht ann. Níl an bochtanas i bhfad ar siúil in am ar bith.
Tá caiteachas mór airgid a dhith sna Gaeltachtaí sa dóigh go mbeidh slí bheatha na ndaoine ar chomhchéim le daoine sna bailte móra. Ba cheart áiseanna nua-aimsire a chur ar fáil dóibh, i.e., uisce reatha, séarchais agus aibhléis a chur ar fáil go gasta sul a raibh na ceantair iargcúlta sin bánaithe. Caithfear fostaíocht a chur ar fáil go gasta leis na Gaeltachtaí a shlánú agus slí bheatha a thúirt do na daoine sa bhaile.
Níl an t-eagraíocht atá riachtanach le lán-fhostaíocht a thúirt chun críche ag Gaeltarra Éireann. Níl cúis gnoithe iontu. Cuireadh Gaeltarra Éireann ar bun le fostaíocht a thúirt do dhaoine sna Gaeltachtaí agus cé go raibh deacrachtaí ag baint le tionscail a chur ar bun sna h-áiteanna iargcúlta, rinne Gaeltarra Éireann dearmad dá gcuspóir, sé sin, an Ghaelige a leathnú agus anois tá Gealtarra Éireann taobh trom le daoine atá ina gcónaí taobh amuigh den Ghaeltacht. Tá i bhfad barraíocht bainisteoirí agus bodaigh mhóra nach bhfuil suim nó aird acu ar mhuintir na Gaeltachta, agus níl cúis gnoithe ar bith iontu ach tá said sásta dul ar aghaidh leis an ndul amú atáthar ag cleachtadh ó cuireadh an t-eagraíocht ar bun.
Chaill Gaeltarra Éireann an aidhm a bhí acu úsáid na Gaeilge a leathnú. Níl béim go leor ar úsáid na Gaeilge sna monarchain. Ba cheart do Gaeltarra Éireann, muna bhfuil béim ar úsáid agus ar leathnú na teanga acu, éirí as an obair agus an obair a thúirt do chomhlucht éigin eile. Tá daoine ag saothrú a mbeatha acu atá i gcoinne na Gaeilge. Tá daoine eile ann a bhfuil scoth na Gaeilge acu nach bhfuil i ndán obair a fháil sna monarchain. Is mó an díobháil nó an tairbhe do phobal na daoine nach bhfuil Gaeilge acu i nGaeltarra óir bíonn said ina gceap magaidh agus ina sompla de chur-i-gcéill maidir le slánú na Gaeilge sa Ghaeltacht.
Níl aon dóchas ag muintir na Gaeltachta as Gaeltarra Éireann. Ba cheart don Aire Coiste Forbartha don Ghaeltacht a chur ar bun—ionadaí óna Gaeltachtaí agus ionadaí óna Ranna go léir—agus comhoibriú a dhéanamh leis an Ghaeltacht a leathnú agus a shlánú.
Cúis íontais dom, cé gur bunaíodh Gaeltarra Éireann 40 bliain ó shin, nár tugadh aon traenáil nó aon oiliúint do ghasúir as an Ghaeltacht i gcúrsaí bainisteoireachta. Tá an intleacht agus an léann agus an Ghaeilge acu ach níl siad maith go leor. Cúis áthais ar na mallaibh gur mhol an tAire Saothair, Seosamh Ó Braonáin, scoil traenála AnCo a chur ar bun san eastát tionscail i nGaoth Dóbhair le muintir na Gaeltachta a oiliúint le haghaidh na dtionscal.
Ní aontaím leis an Teachta M. O'Leary nár dhein an Rialtas aon rud do na Gaeltachtaí. Tá forbairt mhór im pharóiste féin. Cuireadh dá mhonarcha ar bun ansin. Tá monarcha eile á chur ar bun agus tá scoil á tógáil agus tá an Ghaeilge go bríomhar ansin agus tá daoine ag teacht chun obair d'fháil sa Ghaeltacht.
Ba mhaith liom níos mó idir-chaidreamh a fheiceáil idir na Gaeltachtaí agus ba mhaith liom dá ndéanfadh an Roinn deontas speisialta a thúirt do gach rud a chuidíonn leis sin, mar shompla, peileadóireacht idir na Gaeltachtaí.
Aontáim leis an Teachta Begley gur ceart deontas na dteach a mhéadú. Ní raibh aon mhéadú ann ó 1964 cé go ndeachaidh na bun-ábhair suas go mór. Níl ach deontas £300 le fáil do shealaí a chosnaíonn £1,600. Ní leor sin. Ba mhaith liom iarraidh ar an Aire deontas faoi leith a chur ar fáil do daoine bochta nach bhfuil ar a gcumas teach a thógáil mar "prefabricated, demountable house"—agus daoine a fhágann na h-oileáin nuair a éiríonn siad aosta agus nach bhfuil aon de mhaoin an tsaoil acu.
Is ceist mór í ceist na Gaeilge sa Ghaeltacht. Caithfidh an Rialtas socrú ar leith a dhéanamh do na Gaeltachtaí le h-iad a shlánú san oideachais, i gcomhnascadh na scol, na téacsleabhra, agus mar sin. Cé go bhfuil forbairt sna Fíor-Ghaeltachtaí, agus tá mo pharóiste féin sa bhaile na measc sin, tá neamart á dhéanamh sna breacGhaeltachtaí agus sna pócaí Gaeilge de na Ghaeltachtaí móra. Deir Roinn na Gaeltachta nach bhfuil caighdeán na Gaeilge árd go leor iontu sin. Deir gach Roinn gur leis an nGaeltacht an limistéir sin. Deir an Ghaeltacht nach leo é agus mar sin de, tá neamart á dhéanamh orthu.
Ba mhaith liom cúpla focal a rá faoi theanga agus faoi chultúr. Ba mhaith liom dá ndéanfadh an tAire timirí a chur ar fáil i nGaeltachtaí chun an pobal a ghríosadh sna ceantracha ina bhfuil an spiorad lag. Tá gá mór le caitheamh aimsire tré mheán na Gaeilge, ranganna, damhsaí, céilithe a shaothrú, dramaí don aos óg, córacha don aos óg. I gceantracha tá dearcadh na sean "congested districts boards" acu go fóil. Má thugtar aire faoi leith don limistéir sin anois, b'fhéidir gur seo an chéad shompla de leathnú agus de shlánú na Gaeltachta. Ba chóir timire a cheapadh ar feadh bliana amháin ar dtús agus ansin a shaothar a mheas. Nárbh fhiú do Roinn na Gaeltachta a leithéid a cheadú?
Aontaím gur rud maith do na Gaeltachtaí Radio na Gaeltachta agus cé nach raibh mná ar bith ar an udarás tá súil agam go mbeidh mná páirteach sna cláracha. Aontaím leis an Teachta Begley fosta gur chóir do Roinn na Gaeltachta amharc isteach san iascaireacht arís leis an iascaireacht a mhéadú agus a leathnú, mar slí bheatha deas folláin is ea í agus ba cheart do Roinn na Gaeltachta deontais a chur ar fáil le céanna agus bádaí móra a sholáthar sa Ghaeltacht. Ba cheart dóibh, fosta, scoláireachtaí a chur ar fáil d'fhir óga sa Ghaeltacht a bhfuil suim acu san iascaireacht.
Mar fhocal scoir, ba mhaith liom buíochas a thúirt don Uasal Ó Colla, Aire na Gaeltachta, agus dá Rúnaí Parlaiminte, Mícheál Ó Ceit, ar son an méid, faoi réim Fianna Fáil, a rinne siad do Ghaeltachtaí Thír Chonaill, go mór mhór do mo Ghaeltacht fhéin sa bhaile. D'iarrfainn orthu gan dearmad a dhéanamh ar na h-oileáin Ghaeltachta agus chím go bhfuil tagairt déanta dóbhtha san ráiteas seo. Tá áthas orm go bhfuil an Rialtas chun a thuilleadh airgid a chaitheamh ar na Gaeltachtaí ar fud na tíre chun go ndéanfaimid uilig an seod is deise inár n-oidhreacht a chaomhnú, sé sin, labhairt na Gaelige a leathnú sa dóigh go mbeidh cainteoirí dúchais i ngach áit ar fud na tíre, go mór mhór i n-iarthar na hÉireann.
Níl ach cúpla focal le rá agam ar an Meastachán seo. Níl an méid airgid ann go ro-mhór chun an Ghaeltacht ar fad. The economy of the Gaeltacht is what keeps the people in the Gaeltacht.
Lean leat i nGaeilge.
Nach bhfuil an blas agaibh?
Níl blas gan teanga.
Ní chuala mé blas ar bith uaibh riamh. Fan anois. Ní thuigfeadh aon duine sa Ghaeltacht cad tá á rá agat.
As I have already said the economy of the Gaeltacht is what keeps the people in the Gaeltacht. We have been exporting the Irish language for years and years. The injections of capital are eaten up in overheads before the money ever gets to the people in the Gaeltacht.
Coisfhairge in Galway is a congested area which goes back to the days of the Famine when people went to the sea to get what they could from the sea once the land failed. There is not as much fishing done as there should be and tourism is the greatest money earner in that area. The Department of the Gaeltacht should give a greater injection of capital to the people in this area to enable them to build up the tourist trade. I realise that other Departments are responsible for providing such moneys but unless the people in the Gaeltacht are able to build up the economy the sort of sops which are given to the Gaeltacht are lost and consequently the people are lost as well.
Deputy Begley and others have mentioned that in order to build up a tourist industry amenities like electricity, water and proper roads are necessary. Have the Department of the Gaeltacht made any efforts to encourage the supply of electricity to people in the Gaeltacht? Unless such amenities are available the tourist industry will never prosper.
Many people who have built houses along the west coast are still dependent on an oil lamp or calor gas. That is not good enough for people returning from England, who have sweated for John Bull in order to earn enough money to come home. Some of them have modern homes but there are others who have no electricity supply and it would be impossible in such circumstances to engage in the tourist industry.
Fishing could play a very important part in the economy of the West if it were developed but unless there are piers to cater for the fishermen they cannot be expected to engage in fishing. I understand that a report dealing with the provision of piers and slips in the Gaeltacht areas was compiled but when I tried to obtain this report I was told that it was only for the Minister's perusal. In other words, the Minister in Dublin is regarded as being more interested in the West than those who have local knowledge of where piers and slips are required. There should be more imagination in regard to fishing and the processing of seaweed off the west coast. It is local cumainn that are listened to and it is they who get first preference in these matters. It is interesting to note that there is a mention of Rosaveal. Rosaveal was mentioned too before the last general election so perhaps there is another general election in the offing. On the night before the last general election it was announced that a sum of £300,000 was being made available for Rosaveal. The people were given to understand that all they had to do to secure a pier was to vote No. 1 for a Fianna Fáil candidate.
What kind of Fianna Fáil candidate?
Bobby—he was trying to outdo Johnny in that area.
The Deputy should be careful lest anybody would outdo him.
I have been here now for almost 18 years but the Deputy has been here for only a few years and after today's row it will be interesting to see how much longer any of them will be here.
'Sé an Measachán de Roinn na Gaeltachta atá i gceist.
For the record, it is the Minister for Agriculture and Fisheries who decides on the location of piers.
The information I sought was refused.
The Minister must consider a report that has been drawn up by the Office of Public Works.
It is interesting that only the Minister should have to consider this report while people who were born and reared in these areas and who come here to express the views of the local people are not brought into the picture at all. Is the matter one for the Minister and the local cumainn? This will take a lot of explaining to the people who have to provide the money. The importance of piers in the context of fishing and its relationship to the economy of the Gaeltacht areas has been stressed by other speakers. There is no point in trying to encourage people to engage in fishing if there is no proper berthage for their boats. Rough seas can eliminate an entire fleet overnight if there is not proper berthage. I saw that happen not so many years ago.
Another matter I wish to raise is the possibility of providing turf-cutting machines in Gaeltacht areas. Many young men leave those areas during the summer season and more so now that they do not receive the dole. Therefore, it is important that turf-cutting machines be provided for those who remain. I suggest the Department provide those machines, especially in the Spiddal area. It would mean a lot to people in Gaeltacht areas to have some turf to sell.
Gaeltacht housing was also mentioned. Down through the years people have been refused grants for housing as a result of the cigire questioning of a child who, perhaps, might be only four years of age. A child from a Gaeltacht area is quite different from a child that one would meet in Dublin. In the first place a child from a Gaeltacht area is shy so that he would not be likely to answer questions put to him by a stranger particularly if that man was speaking in a dialect different from the child's. It has happened from time to time that people have been deprived of grants because the cigire will say that a child had not a grasp of the language. There is room for improvement in respect of such grants so as to ensure that the people get a fair crack of the whip. Another factor in this context is that housing costs have increased enormously but so far as I know grants have not increased pro rata.
Regarding Radio na Gaeltachta, I said here some time ago that it would be interesting to see who would be appointed to these boards. Before developing this matter I wish to pay tribute to one of the appointees, Padraig O'Rahilly.
It is invidious to single out one person.
It is only right and fitting that tributes should be paid to this man.
The rule of the House has always been neither to praise nor to condemn.
One of the gentlemen who has been appointed was to be found very often at church gates representing Fianna Fáil.
Is ceist í sin don Aire Poist agus Telegrafa.
Bhí sé anseo noiméad ó shoin. Is feidir leis cainnt ar an gceist seo má's maith leis.
Is ceist í sin don Aire Poist agus Telegrafa. an Comhairle.
It is strange that we have one of those wellwishers from the church gates on this board. My prognostication has come to pass. How is one elected to any of these boards if he is not running around with the boys?
The Deputy is running away from them.
They are all running away after today.
An Meastachán.
In relation to the promotion of the Irish language may I ask if it is new policy that Irish classes are being discontinued in the vocational schools? Another interesting aspect is the reorganisation of the local government system as it affects Gaeltacht areas. We are now to have representatives of the Gaeltacht. Is this a sort of Dáil Connachta or Dáil Uladh? Unless these people have money behind them I fail to see what they will be able to achieve because their powers are to be very vague.
I hope that natural gas will be discovered off our west coast. That will do more for the Gaeltacht than all the gas we have had up here over the years. One whiff of that gas might mean the building up of the Gaeltacht.
It is very interesting to see ships coming in from the Atlantic to our port in Galway, week in, week out, to replenish their stocks, after tapping the sea bed. This is a regular thing. Some of these ships have fancy names. Please God natural gas will be discovered and then the Government can keep their grants. The Gaeltacht will be built up on its own. The Gaeltacht should be able to stand on its own feet. Perhaps the approach taken to it is the reason why so many grants have to be given. The Government have taken away the dole from some people. That made the difference between many a young man staying to look after his aged mother or father and going away. I know the dole is not the responsibility of the Minister for the Gaeltacht, but men are on the dole for whom work should have been provided. The Department of the Gaeltacht should look into that question so that the Gaeltacht can stand alone without any sops.
Is gnáth le muintir Fhianna Fáil á rá gurb í ceist na Gaeilge ceann den dá cheist is tábhachtaí sa tír seo. Sí ceist an Tuaiscirt an cheist eile. Tá sé sin ráite agus ath-ráite acu agus chualamar go minic é agus go ró-mhinic b'fhéidir. Is annamh a bhíonn uain againn anseo ceist na Gaeilge a phlé. Ach tugann an Meastachán seo deis dúinn rud éigin a rá. Chad a chímid? Níl Aire ar bith anseo ón Rialtas a chuireann oiread spéise sa cheist mhór seo.
With no apologies to Deputy Tunney I will say that in English too. The Fianna Fáil Party have told us ever since their foundation that the two most important questions in this country are the question of the Irish language and the question of the North. We very rarely have an occasion here for a serious discussion on the question of the Irish language. One of these rare occasions is the debate on the Estimate for the Department of the Gaeltacht. If they were serious, if they meant what they say, you would expect, on such an occasion when one of the two most important questions before the country was being discussed, to see Ministers here, members of this Government for whom this is one of the two most important questions. There is no Minister here.
We have been told—and of course I accept it—that the Minister responsible, Deputy Colley, Minister for Finance and for the Gaeltacht, cannot be here because he has these two sets of responsibilities and because he has to be in the Seanad. I am sure he would be here if he could. I will just make a further comment on this, that it is the Government who have the ordering of the day's business in, as I understand it, both Houses of the Oireachtas. It would not have been beyond the ingenuity of man, and certainly not beyond the ingenuity of Deputy Colley, the dual Minister, who is a very intelligent man, to order the business of the House—and I am sure we would all agree with it—in such a way that he could be here so that we could at least have the Minister for the Gaeltacht here for the debate on the Estimate for the Department of the Gaeltacht. That is not a great deal to ask. I think we are justified in suggesting that that should have been done.
There are other Ministers who should be concerned and who are not here. The proposals put before us in this statement include proposals which affect the Department of Local Government. We also suggest that the Minister for Education should be here. Frankly, I do not think that it is quite good enough that he is not here when the question that has concerned people who are interested in the Gaeltacht, perhaps more than any other question in the past year and more, has been the question of education, of which the symbol is Dún Chaoin school, or an important symbol. I do not think it is enough in reply to that for the Parliamentary Secretary to say: "That is not for us. That is for Education." I do not think that is treating the House or the public as adults and I do not think it is showing an integrated, coherent approach to the problems of the Gaeltacht.
Deputy Tunney is here. We will be hearing from him later. If I may say so, it is always a pleasure to hear him speak in the Irish language which he speaks beautifully. Most of us, myself included, could take lessons from him. As well as how beautifully he says it. I will also be interested in what he will be saying so beautifully when he talks in particular about Dún Chaoin school. He has views on that question and I am not sure that his views are all that remote from my own. I hope he will give expression to them.
The question of the Gaeltacht—and here the Government will agree with me in terms of verbalisation—is not just a question of material aid and material contributions. The Parliamentary Secretary mentioned an increase in contributions to the Gaeltacht. That is welcome but it is only part of the whole story. He said:
Is ar phobal na Gaeltachta atáthar ag brath chun labhairt na Gaeilge mar ghnáththeanga a chothú ar fud na Gaeltachta.
It depends on the people of the Gaeltacht to spread the speaking of Irish as an ordinary language throughout the Gaeltacht. True, but if that effort is to be expected of the people of the Gaeltacht, surely they need something more than just doles and talking down to from on high, which is what they get and which is, I am afraid, what they get in this statement. While it says some nice things, its tone rather resembles the tone of a fairly enlightened colonial governor towards some slightly backward people. There is that overtone in it. I am afraid this is the approach of the Government to this question.
We put questions about Dún Chaoin school to the Minister for Education. I put to him in particular the question, "How come this?" The parents of Dún Chaoin have made it clear that they want to keep the school open and furthermore the school is actually being kept open with the support of the great majority of the parents and the children are going to it. I asked the Minister: "How can you prefer the words of two inspectors of yours who assure you of something or other, to what the great majority of the parents in this remote but very keen parish think? They say one thing. Your inspectors say another. Without hesitation you take the inspectors' words." The Minister's answer was, with a little inflection: "Oh, you know the Gaeltacht people." He did not expand on that but I am afraid the implication was, these are people you cannot rely on: they are not like the very civilised civil servants who come down from Dublin and on whom you can depend, who are authorities on what the people of Dún Chaoin think even if the people of Dún Chaoin say they think something different.
I am afraid that, in a nutshell, is the colonial attitude. There was an enlightened paternal attitude in the old colonialism but there were other very regrettable attitudes in it too. I am sure the attitude of the Government is intended to be enlightened and paternal but it is not adequate; it is not suitable, because if the people of the Gaeltacht are to be encouraged, as distinct from receiving a remote lecture, if they are to get real encouragement to get the Gaeltacht moving, to have it a real, live community instead of a decaying rather stagnant area, then it needs something more than addresses from on high and something more than redrawings, we really do not know on what principle, of local government boundaries. It needs, above all, the kind of approach that involves listening to the people of the Gaeltacht, not talking at them, but listening to them. I see no signs of that approach here.
A Department of the Gaeltacht who was genuinely, seriously, profoundly concerned with the Gaeltacht would not have presented a document here at the end of the year such as we have had, which did not say a word about this question, a question which is not just represented by Scoil Dún Chaoin. That is not mentioned, on the arid, narrow, bureaucratic ground, "That is for the Minister for Education" and the Minister for Education is not even here. This is the Minister for Education who does not care sufficiently about the Gaeltacht to be here when the Estimate is being debated and it is to this Minister, who cares to that extent about it, that the Minister for the Gaeltacht, who is not here either, is happy to hand over the whole problem. "That is for Education".
Surely, this will not do? Surely, there must be people in Fianna Fáil who see that this will not do, who see that if something is to be done in the Gaeltacht it is the people of the Gaeltacht who must do it and that in order to help them to do it—our help from outside can only be a secondary thing in any case—they must first listen to the people of the Gaeltacht?
I am going to say a little bit about this question of Scoil Dún Chaoin. I am a Dublin Deputy and I am delivering most of my speech in English because, quite frankly, I speak with more ease in that language than I speak in Irish. I think there are many Deputies who feel the same way. Unfortunately, they are not here. They vote for English, you might say, with their feet. The Deputies who are here are, of course, fluent in the language. But— and Deputy Begley said this too and I was very glad he said it—the question of the Gaeltacht ought to be of concern to all of us, even those of us who speak and use English with considerably greater facility than we use Irish. For all of us—and all of us have at least studied Irish in school, or almost all of us—the question that is symbolised by Dún Chaoin school is important because there are two aspects, frankly, of the Irish language. There is one which is capable of drawing affection, love, respect, and that aspect is represented by the living literature of Irish and the old literature and by the Gaeltacht, the life of the Gaeltacht, the people in the Gaeltacht, and their speech. That is something which can still, from generation to generation of young people who are in contact with that, draw their affection, can become a meaningful, living thing in their lives. It can enrich them as people. I think we would all agree with that, at least in form.
But there is another aspect that makes people shrug their shoulders and say "Oh, Irish!" and turn away from the language and do desperate things like joining the Language Freedom Movement, which is directly against this language. I do not approve of the Language Freedom Movement, or belong to it, but I think that those who have been responsible for the Irish language and for the Gaeltacht over all these years, those who have failed to reach young people with the message that this is something attractive, extraordinary, unique and interesting, are responsible for the growth of the Language Freedom Movement. It is their creation because people are repelled, frankly, by all the hypocrisy, the monumental, official hypocrisy that surrounds this whole subject, that, as they say in contemporary dialect, turns them off.
Even though, or even because, the Gaeltacht themselves are very small units, in demographic terms tiny, for this reason itself they are extraordinarily precious. They are precious to us all, even to those who have never to any great extent beaten, as it were, the drum of the Irish language.
Here we come to this point of numbers. The particular Gaeltacht that I am going to speak of here—it must be true of most of them—is the Gaeltacht of Corca Duibhne, of which one important centre is Dún Chaoin. I am not from that part of the world but my wife's family have long connections with it and she and I spend a considerable time there. This community has received an injury and an insult in the official decision to close this school. It is a proud community. It has a lot to be proud of. I do not want to be invidious in comparisons but it certainly has one of the most live literary traditions of any Gaeltacht. Three people in that parish have written poems about the closing of that school. These are not in any ordinary sense of the word intellectuals. They live by the work of their hands. Nor are they stirred up, as someone was foolish enough to suggest, by outside agitators on this point. They write the poetry because they care.
This is something from a living stream. What have they got from the Government? From the Department of the Gaeltacht, which should be concerned, they have got the brush-off. From the Department of Education they have been told: "Go, jump in the lake." That is the advice. The Minister for Education applies a rule of thumb: the numbers have gone below a certain point. The decision is to kill off the school without any consideration of the fact that this school is one of the dying, precious key points in what should be an integrated strategy for the Gaeltacht. Of course, one cannot talk of an integrated strategy here when the Department of Education does not even bother to show up for the Estimate on the Gaeltacht. There is nothing integrated about this. It is all piecemeal. Essentially there is nothing but doles. I do not say that doles are unnecessary or undesirable. They are needed as a kind of crutch. Doles are no substitute but doles are all that are offered.
I should like to plead for the application of two principles. First, I would ask the Minister and the Government to listen to the people themselves, not in some vast hall where a great many people come together and there are oráidí, but to listen to the people in their own little community, talking about their little communities, and not to treat them to vaguely conceived generalities but to treat each little community with the respect it deserves, the respect which is not symbolised by public tribute but rather by listening to them and doing what they ask so far as that can be done.
I come back now—I make no apology for doing so—to the question of Dunquin school. It may not seem important in Dublin that that school should be kept open. The children can be taken by bus to Ballyferriter. To the people living in the area, the people affected, that is not the answer. This little Irish community has survived almost miraculously in the face of the passivity and artificiality of the Government. It is a precious area and the views of the people in the area should have been listened to and should have prevailed over a mere rule of thumb. The Minister for the Gaeltacht should have been in there, expostulating with his colleague. He should have told him he must not do what he proposed to do. This rule of thumb may be useful in normal circumstances in other areas, but the condition of the Gaeltacht is far from normal and, if you are going to snuff out local schools because numbers fall below a certain level, irrespective of the wishes of the parents, then you are killing the Gaeltacht and destroying the tradition of the Gaeltacht. I have nothing to say against the Irish tradition of Ballyferriter. It is also rich traditionally, but it is different. It is neither better nor worse; it is just different from Dunquin. There are separate traditions.
There would be a point at which numbers might fall so low that the situation would become absolutely impossible. But the parents in Dunquin are by no means silly or deluded people. They have strong ideas about the interests of their children and they will not struggle to keep open a school in which their children cannot get a proper education. Why would they? Their concern for their children is much deeper than ours or the Department's and, I would say, it is more intelligent and more flexible. They know what can be done. They ask for what they know can be done and they are overruled.
The Parliamentary Secretary did not find it necessary to refer to this matter in his opening statement. His colleague, the Minister for Education, is not here. That is an indictment of Government policy. The Government say one thing and, because of their insensitivity, they do the other thing. The prime need is to listen to the people in the Gaeltacht and show receptivity to their reactions. The demand in Dunquin is clear but, if the demand cannot be met, the people there should at least be told why. This is the kind of respect that has not been shown and no doles are any substitute for the absence of respect. There is an attempt to kill this little Gaeltacht to the accompaniment of statements which are unintentionally but actually contemptuous and patronising.
There should be an integrated approach to the Gaeltacht. It is the Minister for the Gaeltacht who should speak after consultation with his colleague, the Minister for Education, and he should present to us not a rather narrow type of financial statement, which is what we have here, which is essentially congratulatory of the Government because of the money provided out of the taxpayers' pockets for the area, but a statement of an integrated strategy for the revival and development of the Gaeltacht. These are the two main points.
I should like to say a word about the Gaeltacht radio.
Fáiltímid go léir roimh Radio na Gaeltachta agus roimh scéimeanna riaradh a gcúrsaí féin a thúirt do mhuintir na Gaeltachta, más fíor gurab iad muintir na Gaeltachta féin a bheidh go h-éifeachtach i gcumhacht ins na h-eagrasaí nua so. Sin í an cheist a lua mé cheana faoi mhuintir na Gaeltachta féin, gur radio don Ghaeltacht agus don Ghalltacht a bheidh ann agus nach cláracha is dóigh le muintir Átha Cliath a bhéadh oiriúnach do mhuintir na Gaeltachta, go mór mhór nach cláracha chun turasóirí a mhealladh nó Gaeilge a mhúineadh don Ghalltacht a bheidh ann ach an treoir a dtuigtear do mhuintir na Gaeltachta a bheadh taithneamhach agus oiriúnach dóibh féin. Chun sin a bheith éifeachtach beidh sé riachtanach dul i gcomhairle, mar adúirt mé cheana, le muintir na Gaeltachta i ngach Gaeltacht. Tá claonadh ann a bheith sásta gach rud a thúirt do mhuintir na Gaeltachta ach an rud a lorgaíonn siad féin. Ceantar beag gach Gaeltacht agus má tugtar saoirse áitiúil dáiríre dóibh, is ar cheisteanna beaga áitiúla a bheidh a n-aire. Is toisc nach bhfuil iontaoibh acu as Áth Cliath chun na ceisteanna beaga sin a riaradh go cneasta atá féin—riar uathu—Gluaiseacht Chearta Sibhialta na Gaeltachta. Is chun gur futhu féin a bheadh an bhreith scoil Bhéal an Dorais a dhúnadh nó a chaomhnú atá féin-riar uathu toisc go bhfuil sé de dhánaíocht iontu a cheapadh gurab iad féin is fearr a thuigeann tábhacht na scoile sin ina saol féin. Is dóigh leo gur mór an grá agus an dílseacht don teanga a labhair siad le sinsearacht ná an grá agus an dílseacht atá ag státseirbhísígh nó fiú amháin ag Teachtaí mar mé féin iontu féin agus ina bpáistí agus aonadaí staitisticiúla. Tá tábhacht an-mhór le staitistic sa cheist seo go léir.
Má tugtar radio dóibh caithfidh a stiúradh bheith futhu ina iomlán agus cuirim an cheist seo ar an Rúnaí Parlaiminte: an amhlaidh a bheidh sé? An mbeidh Radio na Gaeltachta faoi chumhacht mhuintir na Gaeltachta? Muna fíor é sin, an Radio na Gaeltachta a bheidh ann ar chor ar bith nó radio eile de chuid Átha Cliath? Má tugtar féin—riaradh dóibh caithfidh cumhacht dáiríre gabháil leis a fhéachfaidh chuige nach dtarlóidh leithéid scoil Dhún Chaoin arís, cumhacht a thabharfaidh scoil thar n-ais do mhuintir Dhún Chaoin. Caithfidh na tabhartaisí seo a bheith ionnrac. Ní h-aon mhaith dallamullog a chur ar dhaoine. Má tá an Rúnaí Parlaiminte dáiríre, caithfidh sé bheith sásta toil na Gaeltachta a chur abhaile ar na Ranna eile Stáit. Sin í an cheist go h-iomlán.
That is the question: can the Minister for the Gaeltacht impose the will of the Gaeltacht in relation to the Gaeltacht on the rest of the Government, or is he really a sort of vestigial appendix of an old affection for the Irish language which is slowly disappearing? If the answer to that is "No", that the Government's interest in the Gaeltacht is serious, that they intend to take a genuinely dynamic new approach, then I hope that when we next come to discuss the question of the Gaeltacht in this House, there will be at least one member present of that Government which regards the Irish language as one of the two most important questions for our nation.
Tá sé ráite, agus, ar ndóigh, athráite, go bhfuil suim ag an gnáth-dhuine, is cuma cé acu tá Gaeilge aige nó nach bhfuil, sa Ghaeltacht, go bhfuil rud éigin ann, laoch éigin ón Ghaeltacht a thaganns chuige, go dtuigeann sé go bhfuil rud éigin annsin go mba ceart bheith in áiteanna eile ar fud na tíre. Tá mise cinnte, is cuma céard déarfaidh daoine eile, go bhfuil an meas agus an tsuim sin ag lucht Fhianna Fháil. Tá mé cinnte freisin nach ag Fianna Fáil amháin atá an tsuim agus an meas sin. Rud amháin a cuireanns áthas ormsa de ghnáth ná an Ghaeilge a chloisint anseo, gídh nach minic go leor é. Tá tuairim agam, go mbíonn daoine sásta éisteacht níos fearr a thúirt agus go mbíonn siad níos fearr, b'fhéidir, mar Éireannaigh nuair a bhíonns an Ghaeilge ar siúl acu.
Níl mórán acu anseo.
Caithfidh mé dul in aghaidh an Teachta. Tamaillín ó shoin d'fhiafraigh an Teachta cén fáth nach raibh an tAire Airgeadais anseo. Fuair sé freagra ar an cheist sin. Níos déanaí d'fhiafraigh sé cén fáth nach raibh na hAirí eile anseo.
Duine amháin.
Tagann na tuairimí seo níos fearr agus níos minicí ón Teachta O'Brien ná uaimse. Ceapann sé scaití go bhfuil sibh níos tábhachtaí ná sinne. Shílfeá mar sin go mba cheart agus tú ag labhairt ar an gceist seo go dtabharfá fé ndeara ag an tráth san nach raibh leat féin ach tú fhéin agus nach raibh ar an dtaobh eile den Teach ach beirt. B'fhearr liomsa dá mbeitheá sásta caitheamh anuas orainn ar fad gan bheith ag caint faoin dtaobh seo den Teach.
Tá an chumhacht ag an Aire.
Glacaim go bhfuil cumhacht agaibhse freisin agus measaim go nglacann sibh fhéin go bhfuil an chumhacht sin agaibh.
Níl an chumhacht againn.
Mura bhfuil sé agaibh anois, is eagal liom nach mbeidh sé agaibh go deo. Beidh sé agaibh mar atá sibh, ach maidir leis an nGaeltacht, is breá agus iontuigthe go mbeidh a chuid tuairimí ag chuile duine maidir leis an nGaeltacht agus le ceist na Gaeltachta. Chuaigh mé féin chun na Gaeltachta agus tá fhios agam céard a mheall ansin mé. Bhí tuismitheoirí agam, go ndéanaidh Dia trócaire ar dhuine amháin acu, a bhí fábhrach don Ghaeilge. Bhí aithne agam ar dhaoine anseo sa chathair a raibh Gaeilge acu, ach níos tábhachtaí ná sin, daoine a tháinig ón Ghaeltacht, agus thuig mise mar Bhaile Átha Cliathach go raibh rud éigin ag na daoine seo a chuir feabhas orthu agus dá mbeadh a raibh acu san agamsa seans go gcuirfeadh sé feabhas orm fhéin, mar Éireannach. Sin é an fáth gur chuaigh mé chun na Gaeltachta. Sa Ghaeltacht dom thuig mé go raibh deacrachtaí ag baint leis an áit; thuig mé go raibh feallsúnacht agus slí bheatha agus tuairimí ag daoine ansin agus nach ar leas na tíre seo é nach raibh na tuairimí sin le cloisint. Níl mé ag rá gur aingil ar fad iad na daoine atá ina gcónaí sa Ghaeltacht.
Tá rud amháin maidir leis na daoine a théanns chun na Gaeltachta anois. Bhí mé fhéin i mbliana san Spidéal; bhí mé i mBaile an Fhéirtéirigh agus sa Daingean agus maidir leis na daoine a théanns annsin ó áiteacha eile sa tír, do chonaic mé nach raibh mórán teagmháil acu le muintir na háite. Ní raibh siad, de réir mar chonaic mise é, ach ag dul ar scoil san áit sin. Dar ndóigh—agus is maith an rud é—bhí saghas Gaeilge ar siúl sna scoileanna sin ach b'fhearr liomsa ar fad dá mbeadh deis ag na daoine sin Gaeilge a fhoghlaim sna tithe ar fud na Gaeltachta. Tá a fhios agam go gcosnódh sé roint mhaith airgid ach tá roint mhaith airgid á caitheamh cheana féin ar an nGaeilge agus ar an oideachas i gcoitinne. Baineann sé seo le muintir na Gaeltachta féin. Caithfimid a theaspáint, mar adúirt an Teachta Cruise-O'Brien, go bhfuil muintir na Gaeltachta féin ar a laghad chomh maith, agus deirimse b'fhéidir níos fearr, ná daoine eile ach, de réir mar fheicimse é, níltear ach ag túirt dídean agus bia do na gasúirí faid atá siad ansin. Níl an teagmháil eatorthu. Ní thig leis na gasúirí agus leis na scoláirí an fhealsúnacht úd ar ar thrácht mé níos lua a bhlaiseadh, na tuairimí atá ag na daoine seo nach bhfuil i gcónaí ag sodar i ndiaidh rudaí eile agus na faisiún atá ar fud an domhain. Ba mhaith an rud é dá bhféadfadh na gasúirí agus na scoláirí caint, cómhrá agus foghlaim óna daoine sin.
Níl aon chruthú agam ar an gceist seo ach i rith na bliana chuala mé lucht na cathrach anseo ag gearán gur chualadar ráflaí—ar ndóigh bíonn an ráfla ann an t-am ar fad—maidir le roint de na chúrsaí seo a bhí ar siúl ar fud na Gaeltachta. Nuair a bhí na buachaillí agus na cailíní óga ansin agus nuair ba cheart dóibh bheith ag scoraíocht, nó ag céilí, nó i n-áit éigin ina bheadh spórt den chineál sin ar siúl acu, gurab amhlaidh a bhíodar i n-áiteacha eile, áiteacha nach raibh Gaeilge ar siúl iontu, agus áiteacha nach mbeadh tuismitheoirí na cathrach sásta leo.
Chuala mé An Teachta Coogan ag rá "The Gaeltacht should be able to stand on its own feet. Something should be done about the Gaeltacht". Measaim nach bhfuil mórán maitheasa i ráiteas den saghas sin, go mór mhór ó Teachta a thagann ón Ghaeltacht, duine a bhfuil níos mó eolais aige, nó ba cheart go mbeadh, ná mar atá againne maidir le saol na Gaeltachta. Ó thosach cháin sé an Rialtas, Roinn na Gaeltachta agus, mar chonaic mise é, muintir na Gaeltachta. Rud eile, agus is rud pearsanta é seo, a Cheann Comhairle, lean sé ar aghaidh ar feadh soicind nó dhó i nGaeilge; stop sé agus ansan, luaigh sé an blas. Sin rud atá ag déanamh dochair don Ghaeilge. Dúirt mise anseo cheana féin, agus deirim arís é, go mb'fhearr liom éisteacht leis na daoine anseo agus Gaeilge de shaghas éigin ar siúl acu i n-ionad éisteacht le duine amháin ar feadh soicind a bheadh blas aige.
Ligeann an Teachta Coogan air go labhrann sé ar son mhuintir na Gaeltachta ar an gceist seo ach ón dteagmháil a bhí agamsa le lucht na Gaeltachta bhí siad i gcónaí sásta cúnamh a thúirt do dhuine ar bith a raibh sé de thoil aige Gaeilge a fhoghlaim agus ní raibh siad riamh tuatach maidir leis an Ghaeilge. Níorbh ionann iad agus an Teachta Coogan—duine a bhí ag sleamhnú agus ag tuitim ó chloc go chéile, cosúil le fear ar meisce, ag iarraidh rud éigin contrártha a fháil. Níl sé ag tabhairt cothrom na Féinne do mhuintir na Gaeltachta agus "na capers" sin ar siúl aige.
Níl mé féin sásta go bhfuil dóthain á dhéanamh ar son lucht na Gaeltachta ach ní h-ionann san is a rá nach bhfuil mé sásta go bhfuil rudaí áirithe á ndéanamh. Caithfimid a admháil gur ceist an-thábhachtach í ceist an airgid maidir le muintir na Gaeltachta. Chím go bhfuil tuilleadh airgid á chaitheamh i mbliana thar mar a caitheadh anuraidh. Is comhartha maith é sin. Muna dtagann an "gas" úd a bhí i gceist ag an Teachta Coogan, caithfimid i gcónaí bheith ag túirt lámh chúnta do mhuintir na Gaeltachta i gcúrsaí eacnamaíochta ar a laghad. Aontaím leis an Teachta Begley go mba mhaith an rud é níos mó airgid a chaitheamh ar an iascaireacht. Ba mhaith liom dá bhféadfaimís níos mó airgid a chaitheamh ar an bhfeirmeoireacht. Tá caoirigh ansin. Tá capaill ansin. Measaim nach bhfuil dóthain á dhéanamh sna rudaí sin.
Tháinig smaoineamh chugham i mbliana agus mé sa Spidéal. I rith na bliana leis bhí mé san Iodáil, sa bhFrainc agus i Shasana agus chaith mé tamall insna tithe ósta ansin. Ach chaith mé deireadh seachtaine amháin i dteach sa Spidéal agus fuair mé biadh agus cúram ansin ó bhean an tí agus ó fhear an tí nach bhfuair mé i n-áit ar bith eile sna tíortha a rabhas iontu. Tá se sin le fáil ar fud na Gaeltachta. Ba cheart níos mó airgid a chur ar fáil do na daoine atá sásta é sin a dhéanamh. Bhí an Teachta O'Brien ag caint ansin faoi "integration". Tá smaoineamh amháin agamsa maidir leis an gceist sin. Tá deontais le fáil ag na daoine maidir le teach a thógáil ón Chomhairle Chontae, ón Roinn Rialtais Áitiúil. Tá deontais eile le fáil acu ó Bhord Fáilte maidir le cuartaíocht. Ba cheart tuiscint a bheith idir an Chomhairle Contae, An Roinn Rialtais Áitiúil agus Bord Fáilte ar an gceist seo agus b'fhéidir go bhféadfaí deontais níos fearr agus níos mó a thúirt do dhuine ar bith atá sásta teach a thógáil agus atá sásta seomraí a chur ar fáil do chuairteoirí.
Ní fheadar an ceart ceist Dhún Chaoin a phlé anseo ar chor ar bith. Tá a fhios agam gur thug an Teachta O'Brien cuireadh dom bheith páirteach sa cheist seo. Tá a fhios agam gur mhol sé mé sul ar thug sé an cuireadh sin dom. Maidir le Dún Chaoin níl aon eolas pearsanta agam ar an gceist. Maidir le guth mhuintir na Gaeltachta tá sa Teach seo triúr a roghnaíodh sa toghachán deireanach. Is daoine iad a labhrann ar son mhuintir na Gaeltachta. Níil a fhios agam an ndéanfaidh muintir na Gaeltachta an Teachta O'Brien nó duine éigin eile a théann chuchu ó Bhaile Átha a thoghadh sa chéad toghachán eile. Maidir liomsa tá mé sásta mo threoir a ghlacadh óna Teachtaí a thagann ón cheantar sin agus chomh fada agus is eol domsa níl mé féin agus an Teachta O'Brien ar an dtuairim chéana maidir leis an gceist sin. Dúirt sé go mba ceart "integration" a bheith i ngach áit maidir leis an Ghaeltacht, go mba cheart don Aire Airgeadais a bheith anseo ach ar an dtaobh eile mhol sé nár cheart muintir Dhún Chaoin a mheascadh le muintir Bhaile an Fheirtéirigh. Is é bhí á rá aige, dar liom go mba cheart dúinn muintir na Gaeltachta, go h-áirithe muintir Dhún Chaoin, a choinneáil ansin i gcúinne agus gan cead imeachta a thúirt dóibh riamh. Ní thagaim leis sin. Tá mé cinnte nach dtagann an Teachta O'Brien leis ach oiread. B'fhéidir go ceapann sé go bhfuil sé faisiúnta. Níl a fhios agam.
Maidir le Radio na Gaeltachta tagaim leis an Teachta O'Brien san méid adúirt sé. Tá súil agam gurb iad muintir na Gaeltachta a bhéas le cloisint ar na cláracha ach tuigim nach bhfuil sé i gcónaí éasca é sin a dhéanamh. Déarfadh an Teachta O'Brien go mba cheart é sin a bheith amhlaidh maidir leis an nGaeltacht. Ar ndóigh, d'fhéadfaimis an rud céanna a rá maidir leis na Béarlóirí. Bíonn an Teachta O'Brien agus daoine eile ar an radio agus Béarla ar siúl acu. Níor chuala mé gur dhiúltaigh sé riamh cuireadh ar bith dul ar an radio agus labhairt i mBéarla de bhrí gur cheap sé nár ghnáth-dhuine é, de bhrí gur cheap sé nach mbeadh sé ag labhairt ar son gnáth-dhaoine na tíre seo. Tá súil agam freisin go mbeidh leathnú ar na cláracha seo agus go mbeidh siad le cloisint ar fud na tíre. Tá súil agam go mbeidh cláracha ceoil ann, díospóireachtaí agus cláracha nach iad ach, de réir mar a fheicimse é, is é an rud is tábhachtaí ná fealsúnacht, saothúlacht na Gaeltachta.
Déanfaidh mise iarracht anois an cheist seo a phlé tré mheán na Gaeilge cé go mb'fhearr, b'fhéidir, dá ndéanfainn i mBéarla é ach caithfidh muid cur chuige.
Tá súil agam gurb é seo an t-am deireanach a thiocfaidh meastachán Roinn na Gaeltachta os comhair an Tigh seo. Molaimse anois faoi mar atá molta cheana féin ag Devlin go ndéanfaí athrú bunúsach ar fheidhmeanna agus ar imeachtaí na Roinne seo. Sé atá molta aige sin agus ag an dtuarascáil atá curtha amach ná go gcuirfí deireadh leis an Roinn mar atá sé anois agus go gcuirfí ina áit Roinn chultúir náisúnta. B'fhéidir nach bhfuil sé seo in ord, a Cheann Comhairle, ach ba mhaith liom dá mbeitheá foighneach liom. Ceapaimse go bhfuil an ceart ag Devlin anseo, go bhfuil sé thar a bheith in am anois go ndéanfaí iniúchadh ar cheist na Gaeilge, ceist na Gaeltachta, ceist an chultúir náisiúnta mar atá sé faoi láthair. Aontaím le Devlin gur féidir leis an Roinn nua atá á moladh obair a dhéanamh nach fuirist do Roinn ar bith eile a dhéanamh, sé sin, cúram ar leith a dhéanamh d'imeachtaí an Rialtais, feidhmeanna náisiúnta i leith labhairt na Gaeilge, forbairt an chultúir Gaeilge agus forbairt na healaíona Gaeilge chomh maith. Sé atá molta aige ná go mbainfí cúram na Roinne Airgeadais i dtaobh labhairt na Gaeilge sa Stáitseirbhís den Roinn sin agus go gcuirfí cúram foilseachán Gaeilge agus freagracht i leith Institiúid Theangeolaíocht na hÉirinn ar an Roinn nua atá molta aige. A lán den gnó atá anois á dhéanamh i Roinn na Gaeltachta faoi na h-eagraíochtaí Stáit mar Ghaeltarra Éireann agus Institiúid Theangeolaíocht na hÉirinn d'fhéadhfaí iad a chur faoi chúram na Roinne nua. Is é prionsabal ginearálta Devlin go gcuirfí cúram shlánú na Gaeltachta agus na Gaeilge ar aonad feidhmiúcháin sa Roinn nua agus go mbeadh freagracht chomheagraithe ar rúnaí cúnta sa Roinn sin. Sa chaoi seo chuirfí cúram an chultúir náisiúnta ar aon Aire amháin agus ar aon Roinn amháin.
Ba mhaith liomsa a rá anois go bhfuil sé thar a bheith i n-am go ndéanfaí cúram seo athbheochan na Gaeilge agus an chultúir náisiúnta a chur faoi bhráid Aire go mbeadh an cúram sin go lán-aimsearach aige. Ní theastaíonn uaimse beag a dhéanamh den Rúnaí Parlaiminte. Nílim ag túirt aon mhasladh dó ar chor ar bith. Tá an méid seo á rá agam go fírinneach. Ní theastaíonn uaim aon mhasladh a thúirt d'éinne anseo. Ach tá sé i n-am, im thuairim, go mbeadh cúram ar an Aire na ceisteanna seo go léir a phlé as so amach.
Níl sa Ghaeilge ach ceann amháin de na haidhmeanna náisiúnta atá againn. Caithfimíd smaoineamh ar na gnéithe eile den chultúr, den oidhreacht, de chúrsaí ealaíona, agus den chaitheamh aimsire atá againn. Faoi láthair, tá na rudaí sin go léir scaipithe ar fud an Rialtais agus níl cúram ar dhuine ar bith chun iad go léir a chomheagrú.
Tá sé molta ag Devlin go mbeadh gnáth-aonad sa Roinn seo faoi mar atá sna Ranna eile, idir airgead, pleanáil, ordú agus foireann. Molann sé cúram na Gaeilge agus na Gaeltachta a chur ar rúnaí cúnta amháin agus go mbeadh an dara rúnaí cúnta freagarthach as an oidhreacht náisiúnta, sé sin, na páirceanna náisiúnta a bhaint d'Oifig na nOibreacha Phoiblí, go dtabharfaí udarás ar leith do Choimisiún na Lámhscríbhinn, do Choimisiún Béaloideasa Éireann agus don rúnaí cúnta seo; go dtabharfaí cúram ar leith dó i dtaobh cúrsaí Acadamh Ríoga na hÉireann, Cumann Amharclann Náisiúnta na hÉireann atá anois faoi bhráid na Roinne Airgeadais. Tá mé ar thaobh an mholadh seo, go ndéanfaimis tosnú arís ath-eagrú a dhéanamh ar chúrsaí na Gaeilge, na Gaeltachta, na h-ealaíona, an chultúir go ginearálta agus go gcuirfí an cúram sin go léir ar Aire Stáit nua nó Aire Stáit atá ann faoi láthair agus ar Roinn nua, Roinn an Chultúir Náisiúnta.
Tá a fhios agam gur gá polasaí de shaghas éigin a bheith ann chun a leithéid a chur i gcrích ach dá luaithe sea is fearr, mar faoi mar a chítear domsa anseo anocht, níl aon tsuim i gcúis na Gaeilge. Ní h-aon mhaith dúinn bheith ag masladh a chéile. Tá an cuspóir seo i bhfad níos tábhachtaí ná cúrsaí polaitíochta de chuid Fhianna Fáil nó de chuid an Lucht Oibre nó de chuid Fhine Gael. Caithfimid a theaspáint go bhfuilimid dáiríre i dtaobh na ceiste seo. Sé an t-aon rud amháin atá idir lámhaibh againn ná conas is fearr ár gcultúr a chur ar aghaidh. Sin a bhfuil le rá agamsa faoi cheist na Roinne féin. B'fhéidir go gcuirfidh an Rúnaí Parlaiminte na smaointe seo os comhair an Rialtais mar tá sé thar a bheith i n-am go ndéanfaí amhlaidh. Mhol Devlin go gcuirfí cúram Radio Telefís Éireann ar an Roinn nua seo. Bheinnse féin i bhfábhar an mholadh sin mar go bhfuil an-tionchar ar fad ag na media, an radio, an telefís, agus mar sin. Faoi láthair, tá siad faoin Roinn Poist agus Telegrafa agus b'fhéidir go bhfuil ceist teicniciúil ag baint leis, gur ceist teicniciúil ba chúis leis sin ar dtús. Ach, anois, b'fhéidir gur féidir atheagrú a dhéanamh ar na cúrsaí sin go léir.
Chun na fírinne a rá, níl mórán eolais agamsa i dtaobh na Gaeltachta mar atá sé ach amháin gur thug mé cuairt ar Ghaeltacht Tír Chonaill i mbliana. Chuir sé an-áthas orm an Ghaeilge a chloisint chomh flúirseach ansin. Dúirt duine amháin liom, faraoir, go bhfuil duine anseo agus ansiúd a chuireann iachall ar na páistí bochta Béarla a fhoghlaim i gcás gur gá dhóibh dul go Sasana nó áit éigin eile.
Tá tagairt anseo d'fhostaíocht agus do jobanna, agus mar sin de, faoi chúram Ghaeltarra Éireann. Sé dualgas Bhord Ghaeltarra Éireann cabhrú le caomhnú agus le leathnú na Gaeilge mar ghnáth-urlabhra na Gaeltachta. N'fheadar an féidir oifig fostaíochta ar leith a chur ar bun i n-áit éigin i n-Éirinn, i mBaile Átha Cliath fiú amháin, agus in ionad na lads ón Ghaeltacht dul ar fán go Huddersfield nó níos fuide, go dtabharfaidís aghaidh ar an oifig seo agus b'fhéidir go dtabharfaí fostaíocht ar leith dóibh i nÉirinn; fiú amháin, dá bhféadfaí iad a choimeád i nÉirinn, do bheadh dul chun cinn á dhéanamh againn.
Táimid anseo ag déanamh díospóireachta i dtaobh gniomhachtaí Roinn na Gaeltachta don bhliain seo. Tá mé sásta go leor go bhfuil dul chun cinn á dhéanamh anseo ach dúirt an Rúnaí Parlaiminte go raibh deis ag na Teachtaí cúrsaí Gaeltarra Éireann a phlé i Mí na Márta seo caite. Tá an ceart aige. Dheineamar iad a phlé nuair a bhíomar ag caint faoi chúrsaí tionscail Gaeltachta nuair a tugadh an Bille nua isteach. Anois, ba mhaith liom go dtabharfadh sé freagra dom ar chúpla rudaí anseo. Tháinig árdú ar thuas-teorainn an £2,000 leis na deontais chun mion tionscadail shomhaoineacha a chur ar aghaidh; ardaíodh é sin go dtí £10,000 sa bhliain 1968. Tá an thuas-teorainn sin curtha ar ceal sa Bhille sin, ionas gur féidir leis an Údarás Forbartha Tionscail níos mó ná £10,000 a thúirt i gcásanna éagsúla. An féidir leis an Rúnaí Parlaiminte a chur i n-iúl dom ar tugadh aon deontas sna cásanna sin agus, má tugadh, cé mhéid fostaíochta atá ann dá bharr san?
Bhí rud tábhachtach eile sa Bhille sin. D'fhéadfadh údarás áitiúil dhádtrian de na rátaí a mhaitheamh go ceann deich mbliana ar áiteabh tionscal ó Ghaeltarra. Anois, tá sé sin ceart go leor ach, i gcuid eile den ráiteas a chuir an Rúnaí Parlaiminte amach, tá sé ag caint faoi fheidhmeanna ar leith a thabhairt; tuilleadh freagrachta a ghlacadh ag muintir na Gaeltachta i riaradh na h-áite sin. Agus, an tríú rud atá ráite aige anseo ná cumhachtaí agus feidhmeanna de chuid na gcomhairlí contae a thúirt do na hionadaithe sin. B'fhéidir gur mhaith an rud é sin a dhéanamh. B'fhéidir nár mhaith. Ach, nuair a thiocfaidh sé os comhair an Tí seo, ba mhaith liom a fháil amach cé íocfas as na h-imeachtaí seo go léir. Chomh fada agus is eol domsa, níl mórán rátaí á dhíol ag muintir na Gaeltachta san am seo. Conas is féidir díol as na seirbhísí go léir a bhéas faoi réir na gcomhairlí contae seo? Nuair a thabharfar an reachtaíocht seo isteach, an mbeidh contae eile againn? Tóg, mar shompla, Dún na nGall. Má táthar chun cumhachtaí agus feidhmeanna eile a thúirt, an bhfuiltear chun na cumhachtaí agus na feidhmeanna sin a bhaint de chomhairle Chontae Dhún na nGall mar atá siad faoi láthair? Cuirim an ceist céanna i dtaobh Contae na Gaillimhe.
Tá baint faoi leith ag na socraithe nua seo leis na comhairlí contae mar atá siad ann faoi láthair. Tá tagairt déanta cheana ag an Teachta Begley do na ceisteanna seo agus níl mise chun dul isteach iontu. Sé an rud is tábhachtaí, is dócha, fostaíocht lánaimseartha a chur ar fáil sa Ghaeltacht. Ní fheadar cén mhéid fostaíochta atá curtha ar fáil ag eagrais oifigiúil mar Ghaeltarra Éireann, Fó-Roinn Foraíoseachta na Roinne Tailte, an Bord Soláthair Leictreachais agus Bord Iascaigh Mhara, agus a leithéid? N'fheadar an i gceart lár na Gaeltachta nó ar imeall na Gaeltachta atá pé méid fostaíochta atá curtha ar fáil as so.
Dúirt an tAire Dé Mairt seo caite go raibh áit éigin i nDún na nGall ina raibh borradh, fás agus forbairt ar an nGaeltacht agus is áthas liom é sin a chlos. Tá sé in am dúinn anois tathaint ar an Rialtas agus ar mhuintir na Gaeltachta gan bheith ag caint faoi chaomhnú na Gaeltachta ach bheith ag túirt faoi bhorradh agus faoi fhás. Caithfidh an Ghaeltacht leathnú amach ar fud na tíre. Tá deis nua ann anois nuair atá an radio nua seo á chur ar fáil chun a chur i n-iúl do mhuintir na hÉireann as so amach go bhfuil cultúr taithneamhach sa Ghaeltacht. Fiú amháin más gá Béarla a labhairt ó am go h-am ar an radio seo, ná bíodh aon eagla orainn é sin a dhéanamh. Ba mhaith liom go gcraolfaí ceol Ghaelach agus is é mo thuairim go mbeadh gach éinne ar fud na tíre, go h-áirithe ar fud na tuaithe, ag éisteacht leis.
Ba cheart do Roinn na Gaeltachta agus do na h-eagraíochtaí go léir bolscaireacht de gach aon tsaghas a dhéanamh i leith Gaeilge as seo amach. Ní h-iad muintir na Gaeltachta amháin atá sa Ghaeltacht. Leathann an Ghaeltacht ar fud na tíre. Aon duine go bhfuil cúis na Gaeilge ina chroí aige cuireann sé leis an Ghaeltacht agus tá mise ag fanacht anois go mí-fhoidhneach go dtí go gcuirfear tús le Radio na Gaeltachta mar ba mhaith liom éisteacht leis na cláracha a chraolfar.
Le déanaí chuir mé ceist ar an Aire Poist agus Telegrafa cén canúint Ghaeilge a úsáidfí sna cláracha a chraolfaí. Timpeall 20 nó 30 bliain ó shin, sí Gaeilge Chuige Mumhan a bhí i réim. Le déanaí, braithim go bhfuil Gaeilge Chonnachta á leathnú. B'fhéidir go mbeadh áthas ar an Cheann Comhairle dá mbeadh Gaeilge Uladh á h-úsáid. An féidir linn caighdeán a sholáthar a d'oirfeadh do gach éinne? B'fhéidir nach féidir é seo a dhéanamh. B'fhéidir go bhfuil sé in am dúinn canúint faoi leith a úsáid. B'fhéidir nach bhfuil. B'fhéidir gur fearr na trí nó na ceithre canúintí— pé méid díobh atá ann—a bheith ann an t-am ar fad.
Chuir Seán Ó Riada—go ndéanaidh Dia trócaire air—faoi sa Ghaeltacht. Tá cónaí ar Dheasmumhan Fennell sa Ghaeltacht. Ba mhaith liom traoslú leo siúd go bhfuil sé de mhisneach agus d'fhonn acu chur futhu sa Ghaeltacht. Dá mbeadh am agus deis agus, b'fhéidir, níos mó airgid ag níos mó daoine chuirfidis futhu sa Ghaeltacht. Ná bíodh aon easpa misnigh orainn as seo amach. Taimid—tá mise, pé scéal é—go láidir taobh thiar den Roinn seo. Más ceadaithe dom pointe beag polaitíochta a lua—dob iad Fine Gael —an Rialtas Eadar-Pháirtí a bhí ann ag an am—a chuir tús le Roinn na Gaeltachta. Is iad a chuir an tAire ann i dtosach i 1956. Ó shin i leith ní dóigh liom go raibh cúram na Roinne seo ar Aire ar bith. Tá sé in am anois cúram lán-aimsire a thúirt d'Aire de chuid an Rialtais, duine go mbeadh ar a chumas tathaint ar Ranna Stáit eile, ar udaráis cosúil leis an Roinn Oideachais, ar Dháil Éireann, ar Sheanad Éireann, túirt faoi labhairt na Gaeilge níos flúirse agus níos fairsinge. Ba mhaith liom dá mbeadh an córas aistriúcháin i bhfeidhm sa Dáil níos luaithe ná mar atá beartaithe. Tá sé i n-am dúinn túirt faoi cheist na Gaeilge agus ceist na Gaeltachta níos dúchrachtaí ná mar a rinneadh go nuige seo.
Ba mhaith liom mo bhuíochas a ghabháil leis na státseirbhísigh agus le gach éinne atá ag gabháil don cheist seo agus tathaint orthu, más féidir é, níos mó a dhéanamh ar son an chultúir. B'fhéidir go bhfuil sé in n-am deireadh a chur leis an Roinn mar atá sé agus túirt faoi Roinn an Chultúir Náisiúnta a chur ina h-áit.
Níor éirigh leis an Rialtas cuidiú leis an Ghaeltacht nó an teanga nó muintir na Gaeltachta ó thosaigh mé féin ag dul go dtí an Ghaeltacht. Is fíor go bhfuil na tithe i bhfad níos fearr anois i gConamara— an t-aon Ghaeltacht amháin a bhfuil eolas agam air. Is cinnte freisin go bhfuil caighdeán maireachtála mhuintir na Gaeltachta faoi láthair níos fearr ná mar a bhí sé. Tá na buachaillí sa Ghaeltacht níos fearr. Tá éadach á chaitheamh ag na páistí agus ag na daoine atá i bhfad níos fearr ná mar a bhí sé. B'fhéidir go bhfuil níos mó airgid ag muintir na Gaeltachta faoi láthair ná mar a bhí. Is trua go bhfuil an teanga i nGaeltacht Chonamara ar aon nós i bhfad níos laige ná mar a bhí sí. Níl na daoine anois ag labhairt na Gaelige ach amháin i n-áit anchúng i nGaeltacht Chonamara. Nuair a chuaigh mé féin go dtí Conamara ar dtús, gan dabht, bhí an Ghaeilge á labhairt ón Spidéal amach, in Indreabhán, sa Cheathrú Ruadh, agus i gCarna. Is cuimhin linn go léir an Teachta Josie Mongan. Bhí Gaeilge líofa aige agus labhair sé í i gcónaí anseo agus is féidir an rud céanna á rá mar gheall ar Dhonnchadh Ó Briain. Gaeltacht an-láidir ar fad a bhí ann an uair sin. In Uachtar Ard bhí an Ghaeilge an-láidir ar fad. Ba mhian le muintir na Gaeltachta Gaeilge a labhairt an uair sin.
Ach anois, tá an-athrú tagaithe ar an scéal. Tá tithe móra anois ar an mbealach go dtí an Spidéal agus go dtí an Indreabhán. Is leis na boic mhóra na tithe sin, daoine nach bhfuil sásta Gaeilge a labhairt ar chor ar bith. Labhrann siad i mBéarla beagnach i gcónaí. Tá na céadta ag éirí as an Ghaeilge a labhairt agus tá i bhfad níos mó daoine as Conamara anois ina gcónaí i London, Birmingham, Liverpool, Boston, New York, agus mar sin de. Caithfidh na mílte daoine imeacht leo as an tír agus is ón Ghaeltacht a imíonn an chuid is mó acu. Is ionadh liom sin mar bhí fios an scéil ag na rialtais ar fad agus ag an Taoiseach Éamon de Valera. Bhí a fhios aige. Rinne sé a dhícheall gach cabhair a thúirt do mhuintir na Gaeltachta agus an teanga a thúirt thar n-ais ach níor éirigh leis. Theip ar an Rialtas. Anois níl ann ach Gaeltacht an-bheag ar fad. Thart timpeall na h-áite ina bhfuil cónaí orm féin, An Cloch Mhór, Indreabhán, Ros a' Bhíl, ní labhartar ach Gaeilge amháin. Ceist an-deachair ar fad í ceist na teanga, i bhfad níos deacra ná mar a ceapadh nuair a thosnaíodh ar athbheochan na Gaeilge. Mar adeireann Oscar Wilde: "They destroyed the thing they loved". Is é an cuspóir a bhí ann go mbéadh Gaeilge á labhairt ag gach duine sa tír. Tá an-bhrón orm go gcaitfidh mé é seo a rá, nach mbeimid i n-ann é sin a dhéanamh go deo. Is cuma cad déarfaimid anseo i nGaeilge. De mortuis nil nisi bonum.
Tá a fhios ag gach duine go bhfuil eolas aige ar an nGaeltacht nach bhfuil fágtha sa Ghaeltacht ach na sean daoine is na daoine óga. Tá na daoine eile imithe. Níl na cailíní sásta fanacht i gConamara. Níl siad sásta pósadh i gConamara. Mar sin de, tá na buachaillí óga ag éirí as agus tá siad ag imeacht leo i gcónaí. Tá an Ghaeltacht ag dul i laghad go tapaidh. Níl mé i n-ann a rá cén fáth a rinneamar an dearmad so ach dearmad mór a rinneamar gan dabht ar bith.
Fiche bliain ó shin d'iarr mé ar an Rialtas Radio Gaeltachta a chur ar fáil. Theastaigh Radio Gaeltachta uaim ionnas go mbeadh ar mo chumas éisteacht le cláracha de gach saghas ó mhuintir na Gaeltachta. Ach níos tábhachtaí fós, theastaigh Radio Gaeltachta uaim ionnas go mbeadh deis againn go léir sa taobh seo tire éisteacht le fuaimeanna cearta na Gaeilge agus feabhas a chur ar ár gcuid Gaeilge dá bharr. Is maith an rud é go bhfuil Radio na Gaeltachta á chur ar fáil, go bhfuiltear ag dul ar aghaidh leis. B'fhearr liomsa go mbeadh muintear na Gaeltachta féin i bhfeighil an radio. Tá furmhór na ndaoine atá ar chomhairle Radio na Gaeltachta as Baile Átha Cliath. Cén fáth nach bhfuil muintir na Gaeltachta ar an gcomhairle seo chun bainisteoireacht agus chuile short a dhéanamh? Cuirim failte roimh Radio na Gaeltachta. San am gcéanna is é mo thuairim go bhfuil sé ró-dhéanach mar tá an telefís i go leor tithe anois sa Ghaeltacht agus ina lán óstán. Tá an telefís i bhfad níos cumhachtaí ná an radio anois i gConamara agus tá an chuid is mó de na cláracha telefíse— díospóireachtaí, léachtanna drámaí scannáin agus mar sin de— beagnach go léir i mBéarla. Bhí mé féin san Leitir Mór roint mhí ó shin agus ní raibh Béarla ar bith ag na daoine ar labhair mé leo. Ní raibh siad i ndán na cláracha telefíse a thuiscint mar bhí na cláracha go léir i mBéarla. Ach tar éis tamaill bhig beidh muintir na Gaeltachta i ndán na cláracha telefíse a thuiscint agus beidh Béarla thar bárr acu agus ansin labhróidh siad i mBéarla.
Tá a fhios ag na Teachtaí a bhfuil eolas acu ar na Gaeltachtaí go bhfuil an fhírinne á h-innsint agam. Tríd na blianta, tá athrú mór ar an gCeathrú Ruadh, baile beag nach raibh focal Béarla ann deich mbliain nó cúig bhliain ó shin ann. Ansin tháinig scata daoine nach raibh ach Béarla acu agus anois sa Cheathrú Ruadh tá i bhfad níos mó Béarla ná Gaeilge á labhairt ag muintir na h-áite sin, an áit is Gaelaí in Éirinn.
Is é rud atá ag teastáil anois scéim telefís i nGaeilge do Chonamara. Is maith an rud é go bhfuiltear chun Radio na Gaeltachta a bhunú ach tá an telefís i bhfad níos tábhachtaí ná an radio agus tá sé níos cumhachtaí. Blianta ó shin dúirt mé nach raibh gléas ní b'fhearr chun an Béarla a scaipeadh ar fud Conamara ná an nuachtán—Scéala Éireann, the Irish Press, cuir i gcás. Is iontach an rud é sin mar an uair úd dob é Éamon de Valera a bhí ina Thaoiseach agus dob é freisin a bhí ós cionn an Irish Press. Tá an chuid is mó de na daoine sa Ghaeltacht ar thaobh Fhianna Fáil.
In áiteanna.
Ní raibh ach páipéar amháin le léamh acu—the Irish Press, Scéala Éireann—agus Béarla ar fad, beagnach, a bhí ar fáil sa pháipéar sin. Bhí ionadh orm arís nuair a chonaic mé fógraí i Leitir Mealláin: “Is maith duit Guinness”—i nGaeilge—ag tionscal mór Shasana; “Caith toitíní Gold Flake” ag tionscal mór eile Shasana; agus “Buy the Irish Press—i mBéarla. Bhí ionadh orm mar san am gcéanna bhí na daoine sin á rá le muintir na Gaeltachta go mba cheart dóibh Gaeilge a labhairt gidh nach raibh siad ach ag cur nuachtáin amháin i mBéarla ar fáil do mhuintir na Gaeltachta, agus ag múineadh Béarla i gcónaí do mhuintir na Gaeltachta.
Ba mhar a chéile é leis an radio i rith na blianta ach tá an radio i bhfad níos fearr ná an telefís maidir le Gaeilge. Tá an radio agus, anois, an telefís an-chumhachtach ar fad. Tá siad ag déanamh go leor díobhála do chúis na Gaeilge muna ndéanfar rud éigin eile a chur in áit na telefíse sa Ghaeltacht.
Tá an caighdeán maireachtála i bhfad níos fearr sa Ghaeltacht anois ná mar a bhí sé nuair a thosnaigh mé ag dul chuig an Ghaeltacht. San am gcéanna, tá saol na ndaoine ann róchrua fós. Sí an Ghaeltacht an áit dheireanach atá fágtha againn ina bhfuil an Ghaelige. Caithfimid, mar sin, cuidiú níos mó le muintir na Gaeltachta fanacht sa Ghaeltacht. Ní h-aon mhaitheas a rá, mar adúirt an Rúnaí Parlaiminte: "Is mian liom go mbeidh fonn ar na cainteoirí dúchais sin fanacht sa Ghaeltacht agus leanúint orthu ag labhairt na Gaeilge." Níl deis oibre ag na daoine sa Ghaeltacht. De ghnáth, bíonn muirear mór ar mhuintir na Gaeltachta. Tá airgead ag teastáil uathu. Tá na costais ag méadú gach uile lá. Níl siad chun fanacht sa Ghaeltacht chun Gaeilge a labhairt. Ní mór slí mhaireachtála a bheith acu agus níl slí mhaireachtála ag an gcuid is mó acu, ach an "dole". Tá a fhios ag an Rúnaí Parlaiminte go bhfuil an talamh bocht. Tá sé an-chrua ar fad slí mhaireachtála a bhaint as an mbochtanas i gConamara. Níl na fir óga nó na cailíní sásta fanacht níos fuide mar gheall ar an saol crua atá rompu má fhanann siad ansin. Is mór an trua é sin.
Is áit dheas i Conamara sa samhradh. Bíonn an aimsir te agus bíonn radharcanna le feiscint chuile áit. Ach tá an-difríocht idir an samhradh agus an geimhreadh i nGaeltacht Chonamara agus tá conaí ar mhuintir Chonamara ann gheimhreach agus samhradh.
Is maith an rud é go bhfuiltear chun cé nua a dhéanamh i Ros a' Bhíl. Beidh na báid iascaigh i n-ann teacht isteach. B'fhéidir go mbeidh níos mó airgid le fáil ag muintir Chonamara. Sé mo bharúil féin go dtéann an chuid is mó den airgead seo go dtí na daoine móra i nGaillimh, sa bhFrainc, sa Bhreatain agus in áiteacha eile agus nach bhfaghann muintear Chonamara é as na gliomaigh agus éisc eile. Ní mór don Rúnaí Parlaiminte cuidiú leo ar gach bealach maidir le cúrsaí iascaireachta, agus níl ach bealach amháin againn chun teacht i gcabhair ar lucht labhartha na Gaeilge i gConamara. Caithfimid chuile rud a dhéanamh chun iad a chaomhnú. Rinne an Rialtas obair mhaith maidir le foraoiseacht. Tugann sin obair mhaith do mhuintir na Gaeltachta Tá neart caorach le feiceáil ar shléibthe Chonamara. Tá i bhfad níos mó tionscal ag teastáil agus ní foláir muintir Chonamara féin a chur i bhfeighil na dtionscal sin. Tá sin an-thábhachtach.
Tá na scoileanna i bhfad níos fearr anois. Tá deis ag buachaillí agus cailiní Chonamara anois freastal ar an gceardscoil. Tá feabhas mór tagtha ar na cúrsaí seo i gConamara. Ach, faraoir, tar éis dóibh freastal ar an gceardscoil, ní bhíonn deis acu obair oiriúnach d'fháil i gConamara. Gan dabht, rinne an Rialtas dea-obair maidir leis na cúrsaí sin i gConamara ach san am gcéanna tá muintir na Gaeltachta ag bailiú leo as an nGaeltacht agus nuair imíonn siad imíonn an Ghaeilge leo.
Is mór an trua é go bhfuil na sean-cheardanna ar nós na fíodóireachta agus na tuíodóireachta ag dul i ndísc. Tá na ceardanna sin beagnach imithe anois. Is náireach an rud é go mbíonn ar dhaoine a bhfuil céard iontach bhréagh acu obair ar na bóithre. Is trua nach rabhamar i n-ann an fhorbairt nua agus na sean-cheardanna a chur ar aghaidh i dteannta a chéile. Níl mórán difríochta idir Conamara anois agus áit ar bith eile i nÉirinn. Níor mhaith liom ná beadh le fáil ag muintir na Gaeltachta na rudaí atá le fáil ag chuile dhuine eile sa tír seo.
Maidir leis an gcóras iompair a chuireann CIE ar fáil tá sé an-chostasach. Tá sé an-chostasach dul ón Spidéal go dtí Gaillimh nó taisteal ón Indreabhán go Gaillimh nó go dtí áit ar bith i gConamara. Sin é an fáth gur maith le muintir na Gaeltachta dul go dtí na cathracha móra agus imeacht leo ón Ghaeltacht. Ba cheart na táillí a bheith níos ísle sa Gaeltacht ná in aon áit eile sa tír. Deineann an ESB rud den saghas sin. Tá sé an-costasach ar fad dul ó áit go chéile i gConamara. Goilleann sin ar mhuintir na Gaeltachta go h-áirithe ó thaobh a gcuid páistí a chur go dtí an ceardscoil, an mhéanscoil nó an iolscoil i nGaillimh. Caith fidh na páistí sin dul go Gaillimh agus cur futhu ansin, rud atá an-chostasach ar fad.
Is mór an trua nár éirigh le scéim an Teachta Aiken, scéim na dtrátai. Tá a fhios againn go léir go bhfuil talamh Chonamara an-bhocht agus tá sé an-chruaidh slí bheatha a bhaint as. Níl a fhios agam cén fáth nár éirigh leis an scéim sin agus ba mhaith liom ceist a chur ar an Rúnaí Parlaiminte: an bhféadfaidh sé scéim ar bith eile den saghas sin a bhunú? Ba dheacair na trátai úd a shárú. Bhí muintir Chonamara go hiontach agus bhí na trátai ar fheabhas. Níl a fhios agam cad a thárla ach chuaigh an scéim i léig nuair d'imigh an tAire.
Tá muintir Chonamara in ann obair an-chruaidh a dhéanamh. Tá siad sásta obair an-chruaidh a dhéanamh mar caithfidh siad í a dhéanamh mar tá an talamh chomh bocht agus an saol cruaidh i gConamara. Má thugann an Rialtas an deis seo dóibh, beidh siad lán-tsásta chuile chuidiú a thúirt don Rialtas chun an Ghaeilge a chaomhnú, a labhairt agus a thúirt do mhuintir na Galltachta ar maith leo Gaeilge a labhairt agus a fhoghlaim. Beidh siad lántsásta gach rud a dhéanamh ach caithfimid i bhfad níos mó a dhéanamh fós go dtí go gcuirfear i bhfeidhm an cuspóir a bhí ag chuile Rialtas ó bunaíodh an Stát, an Ghaeilge a bheith ag gach duine.
Ba mhaith liom búíochas a ghabháil leis na Teachtaí go léir a labhair ar an Meastachán seo, is cuma má labhair siad i nGaeilge nó i mBéarla nó sa dá theanga.
Cháin an Teachta Begley mé faoi nach ndearna mé cuid dem óráid i mBéarla. Ba mhaith liom a chur in iúl dó gurb é an nós atá ann ón uáir a bunaíodh an Roinn ná labhairt i nGaeilge amháin. Bunaíodh é mar is eol dó in aimsir an Chomh-Rialtais. Bhí beirt Aire óna Pháirtí féin sa Roinn agus thosaigh siad an nós. Tá seanfhocal ann "Ná déan nós agus ná bris nós" agus níl fúm an nós sin a bhriseadh fad a bheidh mé anseo.
Labhair a lán Teachtaí ar a lán pointí suimiúla sa díospóireacht seo agus go deimhin labhair níos mó Teachtaí sa díospóireacht ar an Meastachán seo ná mar labhair ar an Meastachán céanna roimhe seo. Is cosúlacht mhaith é sin agus léiríonn sé go bhfuil an-spéis agus suim ag na Teachtaí i Roinn na Gaeltachta agus i gcúrsaí na Roinne agus Ghaeltarra Éireann. Chuir an Teachta Begley ceist orm: an bhfuil níos mó tithe á dtógáil anois nar má bhí agus is é an freagra air sin: "Tá". Bhí laghdú beag ann nuair a bhí an stailc stroighne ar siúl ach tá níos mó tithe á dtógáil anois ná mar a bhí.
Chuir an Teachta ceist orm freisin an bhfuil aon scéim againn ar mhaithe le hiascairí óga agus chuir cúpla Teachta eile an cheist chéanna orm. Tá scéim dá leithéid sin ag an Aire Talmhaíochta agus Iascaigh faoina dtugtar deontais oiliúna do na hiascairí óga agus deontais freisin chun báid a cheannach.
Chuir cúpla Teachta ceist orm mar gheall ar Ghaeltarra—luaigh an Teachta Burke é freisin—an bhfuil deireadh le cur leis? Is é an freagra air sin go bhfuil Gaeltarra ann fós agus tá Roinn na Gaeltachta ann fós de réir an dlí a ritheadh sa Teach seo agus beidh siad ann go beo bríomhar go dtí go n-athróidh na Teachtaí sa Teach seo an dlí sin agus go gcuirfidh siad rud éigin eile ina áit.
Luaigh mé sa ráiteas a rinne mé gur cheadaigh an tAire moladh ó Chomhairle na Gaeilge i mí Bealtaine seo caite go mbunódh Gaeltarra agus Cuideachta Forbartha Aerfort Neamh-Chustam na Sionna Teoranta meitheal oibre chun tuarascáil a ullmhú. Níl an tuarascáil sin faighte fós ag an Aire. Nuair a bheidh sé aige déanfar staidéar air agus, má bhionn aon leasú ag an Rialtas le déanamh, tiochfaidh Bille os comhair na Dála agus tig leis an Teach é a phlé ansin.
Labhair a lán Teachtaí ar na limistéir Ghaeltachta chomh maith leis an Teachta Begley. Tá go leor daoine ann, ar nós an Teachta Begley, ar mhaith leo leathnú a fheiceáil sa Ghaeltacht. Is féidir an scéal sin go léir a phlé nuair a bheidh an Bille os comhair na Dála mar gheall ar an gcóras rialtais áitiúil don Ghaeltacht.
Labhair an Teachta Cruise-O'Brien agus an Teachta O'Leary faoi scoil Dhún Chaoin agus ag an am sin dúirt mé leo gur cheist é sin don Aire Oideachais agus nach ceist do Roinn na Gaeltachta é. Mhol an Teachta Delap timirí a chur ar fáil sa Ghaeltacht chun cúrsaí teanga agus cultúir agus ceoil agus rudaí mar sin a chaomhnú agus a chothú. Féachfaimid isteach sa cheist sin. Tá stiúrthóirí againn sna ceantair Ghaeltachta cheana agus is dóigh liom go gcomhoibríonn said leis na coistí gairmoideachais agus le timirí na gcoistí sin agus b'fhéidir go mbeidis in ann an obair a mhol an Teachta Delap a dhéanamh.
Is é an pointe a bhí ag an Teachta Delap ná nach raibh siad ag fanúint sa Ghaeltacht faoi láthair. Tá siad lasmuigh den Ghaeltacht.
Is mar sin a thuig mise an scéal. Labhair an Teachta Coogan ar an airgead a cheadaoímar do Ros an Mhíl agus ba mhaith liom an scéal a mhíniú dó. Dúirt sé gur cheap sé go mbeidh toghchán ag teacht de bhrí gur cheadaíomar an deontas seo. Seo é an míniú ba mhaith liom a thúirt air sin don Teachta. Ar mhaithe le hiascairí Árann agus Chonamara, agus chun leas Ghaeltacht na Gaillimhe a chur chun cinn, cheadaíomar deontas lán-chostais £360,000 le déanaí chun scéim mhór aontaithe de mhuiroibreacha a chur i gcrích i Ros an Mhíl. Is iad seo na príomhoibreacha atá beartaithe:— (1) déanfar piara nua, breis agus 400 troigh ar fad, a thógáil agus achar taobh thiar de a líonadh isteach—leithead de bhreis ar 120 troigh san iomlán; beidh spás fairsing ar an achar sin chun foirgnimh a thógáil agus éisc a láimhseáil: (2) Déanfar dreidireacht ar an ngrinneall ionas go mbeidh doimhne 14 throigh ag lag trá ar feadh leithid 250 troigh; tabharfaidh sé sin spás, uair ar bith ó thaobh taoide, do 18 gcinn de ghnáththrálaeirí agus iad ar ancaire trí cinn taobh le taobh.
Abair as do cheann iad.
Níl an mioneolas i mo cheann agam. D'iarr an Teachta Coogan an t-eolas agus tá mé á thúirt dó: (3) Déanfar an piara nua agus an seanphiara a cheangal le chéile le cabhsa ar a mbeidh bóthar 18 dtroigh ar leithead agus cosán 5 throigh ar leithead taobh leis. Tuigfear, ar ndóigh, go dtógfaidh sé tamall scéim chomh mór sin a thúirt i gcrích. Nuair a bheidh na hoibreacha críochnaithe, is ar Chomhairle Chontae na Gaillimhe a bheifear ag brath chun súil a choinneáil orthu agus aon ní is gá a dhéanamh chun iad a chothabháil. Dá réir sin tá iarrtha ar an gcomhairle chontae a dheimhniú go mbeidh siad sásta glacadh leis an gcúram sin, agus tá Roinn na Gaeltachta ag súil le scéal uathu gan mhoill. Idir an dá linn tá Oifig na nOibreacha Poiblí ag dul ar aghaidh le gach uile rud a réiteach ionas go mbéifear ullamh chun tairiscintí a lorg ó chonraitheoirí a luaithe is féidir. Ní miste a lua go raibh scéim a chosnódh £186,000 beartaithe do Ros an Mhíl cúpla bliain ó shin. Ní raibh na hiascairí sásta leis an scéim sin áfach agus, ar ndóigh, ní bheadh sí chomh héifeachtach leis an scéim nua. Tuigim go bhfuil na hiascairí ansásta leis na hoibreacha atá le déanamh anois. Sin é an scéal mar gheall ar Ros an Mhíl.
Chuir an Teachta Tunney ceist orm an bhfuil deontas le fáil do sheomraí le haghaidh cuairteoirí agus tig liom a rá leis go bhfuil—agus tá sonraí ina dtaobh san leabhrán seo, Leabhrán Eolais, leathanach 13 agus leathanach 33. Cuirfidh mé an leabhrán chuige agus feicfidh sé na deontais atá le fáil. Chuir an Teachta R. Burke ceist orm ar íocadh aon deontas níos mó ná £10,000 ó ritheadh an tAcht leasaithe i mí Márta. Tig liom a rá gur ceadaíodh roint deontas níos airde ná an £10,000 ó ritheadh an Bille a luadh tríd an Teach. Níl aon mhioneolas agam ina dtaobh ag an bpointe seo ach ceadaíodh iad agus is dócha go mbeidh sé in ann an t-eolas go léir a fháil i gceann tamaill.
Níl mórán eile le rá agam ach ba mhaith liom tagairt arís don Leabhrán Eolais seo. Feicfidh na Teachtaí litir ann ón Taoiseach a chuir sé chuig na hAirí go léir. D'iarr sé ar gach Aire féachaint chuige go dtabharfaí tosaíocht ar leith do gach rud a bhain leis an nGaeltacht. Feicfidh na Teachtaí a labhair go bhfuil na hAirí á dhéanamh sin, mar shampla, i gcás na n-aersheirbhís chuig na hoileáin a luaigh mé san óráid, i gcás na scéime leictreachais agus an radio don Ghaeltacht, agus i gcás na n-óstán agus na réamh-mhonarchana. Tá na hAirí eile ag teacht isteach agus ag túirt cúnaimh d'Aire na Gaeltachta chun na rudaí sin a dhéanamh agus na háisteanna sin a chur ar fáil do mhuintir na Gaeltachta.
Ba mhaith liom arís mo bhuíochas a ghabháil leis na Teachtaí, mar adúirt mé, a labhair ar an Meastachán. Labhraíonn an t-airgead atá luaite agam freisin—£3 mhilliún—go láidir go bhfuil rud nach beag á dhéanamh don Ghaeltacht agus do mhuintir na Gaeltachta. Tá súil agam go leanfaimid ar aghaidh agus, de réir an díchill atá á dhéanamh againn, go mbeidh lán-fhostaíocht ar fáil do Ghaeilgeoirí na Gaeltachta sna seachtóidí.
