Is chun Bord na Gaeilge a chur ar bhonn reachtúil atá an Bille seo á mholadh agam agus is é is feidhm don Bhord an Ghaeilge a chur chun cinn agus, go háirithe, a húsáid mar theanga bheo agus mar ghnáthmheán cumarsáide a leathadh i measc an phobail.
Is iad Comhairle na Gaeilge, a ceapadh sa bhliain 1969, a mhol sa tuarascáil Feidhmiú Polasaí Teanga, a foilsíodh sé bliana ó shin, go ndéanfaí “feidhm ghinearálta na hathbheochana i gcoitinne a shannadh do bhord reachtúil” agus tá buíochas ag dul dóibh i ngeall air sin agus ar na moltaí fiúntacha eile a tháinig uathu.
Le breis agus trí bliana anuas tá an Bord ag feidhmiú ar bhonn ad hoc agus ní beag an t-ullmhúchán atá déanta don obair mhór atá le cur i gcrích: tá ár mbuíochas ag dul do na comhaltaí dá bharr son. Tá focal molta ar leith ag dul don Seanadóir T.K. Whitaker, céad chathaoirleach an Bhoird, a bhí ina chomhalta de Chomhairle na Gaeilge roimhe sin agus a stiúraigh obair an Bhoird go críonna stuama go dtí gur éirigh sé as nuair a foilsíodh an Bille seo. Ar ndóigh, tá Seanadóir eile, Noel Ó Maolchatha, a bhfuil dúthracht caite aige ní amháin mar chomhalta de Bhord na Gaeilge ach mar chathaoirleach ar Chomhairle na Gaeilge roimhe sin. Chomh maith leosan tá an Seanadóir Ruairí Brugha a bhí ina chomhalta de Chomhairle na Gaeilge. Is léir mar sin go bhfuil daoine sa Seanad a bhfuil saineolas acu ar chúrsaí na Gaeilge agus beidh mé ag súil le comhairle ó na Seanadóirí uile a bhfuil spéis acu sna cúrsaí sin.
Obair ghríosaithe agus spreagtha is mó atá, agus a bheidh, ar siúl ag an mBord chun tuilleadh Gaeilge a chur á labhairt ag an bpobal. Is beag duine sa tír seo anois nár fhoghlaim Gaeilge uair éigin ach, ó tharla nach mbíonn cleachtadh ag a bhformhór ar í a úsáid, cailleann siad a ngreim uirthi i gcaoi gur leasc leo í a labhairt. Chun iad sin a mhealiadh ní foláir deiseanna taitneamhacha a chur ar fáil dóibh chun feidhm a bhaint as an teanga agus, de reir a chéile, tiocfaidh feabhas ar a gcumas labhartha i gcaoi nach fada go mbeidh líofacht acu. Faoi mar a luadh sa Pháipéar Bán um Athbheochan na Gaeilge sa bhliain 1965, caithfear an bhá atá go fairsing ag an bpobal leis an teanga, ach nach ndéantar beart dá réir go minic, a shaothrú ar dhóigh go mbeidh siad fonnmhar chun iarracht phearsanta leanúnach a dhéanamh le go mbeidh an Ghaeilge mar ghnáthmheán cumarsáide.
D'fhonn aon mhíthuiscint a sheachaint, sílim nach miste a rá nach ionann an Ghaeilge a leathadh agus an Béarla a ruaigeadh. Tá teanga idirnáisiúnta ag teastáil uainn agus tarlaíonn go bhfuil an Béarla againn. Ba mhaith an rud é dá mbeadh teangacha eile de chuid na hEorpa ag a lán againn freisin. Ach ní bhaineann sé sin ón áit is dual don Ghaeilge—teanga dhúchais na tíre seo le cúpla míle bliain agus gnáththeanga fhormhór mór ár sinsear anuas go dtí an céad seo caite.
Is tuar dóchais dúinne, ar mór againn ár n-oidhreacht dúchais, an dea-thoil don Ghaeilge atá chomh forleathan sin i measc phobal na hÉireann. Ach teacht ar bhealaí chun leas a bhaint as an dea-thoil sin i ngníomhartha praiticiúla ní fada go mbeidh rith an ráis an linn. Tá a fhios againn, ar ndóigh, nach bhfuil aon bhealach éasca ann chun an taoide a chasadh. Is léir, áfach, go mbeidh géarghá le comhordú agus comhoibriú san obair a bheidh ar siúl ag Bord na Gaeilge. Ní foláir do na dreamanna atá ag saothrú ar mhaithe leis an nGaeilge tarraingt le chéile in aon mhóriarracht amháin chun an teanga a chur chun cinn. Tá dualgas orainn uile ár neart a chur le chéile agus baineann sé sin leis an Rialtas, le Ranna agus comhlachtaí Stáit, le húdaráis oideachais, le húdaráis áitiúla, le heagrais náisiúnta agus leis na meáin chumarsáide chomh maith leis na heagrais dheonacha Ghaeilge. Tig le Teachtaí agus Seanadóirí go háirithe spreagadh agus dea-shampla a thabhairt.
Is mian liom ar an ócáid seo an moladh atá tuillte acu a thabhairt do na heagrais éagsúla atá ag caitheamh a ndúthrachta leis na blianta chun leasa don Ghaeilge. Beidh deis acu féin agus ag an mBord comhoibriú le chéile feasta d'fhonn gur fearr fós an toradh a bheidh ar a n-iarrachtaí chun na críche sin.
Bhí áthas orm féin go raibh ar mo chumas deontas £300,000 a chur ar fáil do Bhord na Gaeilge i mbliana le go bhféadfaidís clár fiúntach oibre a leagan amach. B'fhéidir nár mhiste cuid dá bhfuil ar siúl acu a lua:
—Faoi scéimeanna forbartha teanga tá sé cheantar speisialta roghnaithe d'fhonn an Gaeilge a leathadh i ngnéithe éagsúla den saol iontu.
—Faoi phlean amarclannaíochta, a ullmhaíodh i gcomhar leis an gComhairle Ealaíon, tá compántas gairmiúil drámaíochta á bhunú d'fhonn a chinntiú go léireofar dramaí i mBaile Átha Cliath agus ar fud na tíre.
—Tá scéimeanna i bhfeidhm chun an Ghaeilge a leathadh i measc daoine óga.
—Tá dianchúrsaí sa teanga labhartha eagraithe, i gcomhar le Gael-Linn, do dhaoine fásta, go háirithe sna ceantair fhorbartha.
—Tá scéim ceadaithe i gcomhar le Cumann Lúthchleas Gael chun an Ghaeilge a neartú i ngníomhaíochtaí an chumainn sin.
—Tá dlúthchaidreamh i gcónaí le Radio Telefís Éireann agus le dreamanna eile d'fhonn an Ghaeilge a chur chun cinn agus tá feachtas poiblíochta á ullmhú.
Maidir leis na ceantair atá roghnaithe ag an mBord chun feachtas speisialta a chur ar siúl iontu, bhí deis agam féin bheith i láthair i gcúpla ceann acu— Caisleán an Bharraigh agus Ráth Cúil—nuair a cuireadh tús leis an bhfeachtas agus ba mhór an t-ábhar sásaimh dom an tslí ina bhfuil tacaíocht an phobail le fáil d'iarrachtaí ar mhaithe leis an nGaeilge. Ar ndóigh, níl sé sin ach ag teacht le torthaí an taighde a rinne an Coiste a ceapadh sa mbliain 1970 chun dearcadh an phobail a léiriú d'fhonn beartas a fhorbairt chun an Ghaeilge a thabhairt ar ais mar ghnáthmheán cumarsáide i raon tábhachtach d'fheidhmeanna teanga.
Maidir leis an mBille atá á phlé againn, is gnáthfhorálacha do Bhord reachtúil formhór na n-alt ann ach b'fhéidir nár mhiste aird a dhíriú ar na pointí seo a leanas:
—suas le dáréag a bheidh ar an mBord,
—tréimhse oifige nach faide ná cúig bliana a bheidh acu,
—ceapfaidh siad foireann dá gcuid féin, agus
—féadfaidh siad aon ní is iomchuí leo a dhéanamh ag teacht leis an mbeartas ginearálta a bheidh údaraithe agamsa.
Ó tharla go raibh an Bord ag gníomhú ar bhonn ad hoc bhí deis acu dréacht den Bhille a scrúdú agus moltaí a dhéanamh. Is dá bharr sin, mar shampla, atá cumhacht á tabhairt don Bhord foireann dá gcuid féin a cheapadh. Is tar éis moltaí a fháil ón mBord freisin a cuireadh isteach fo-ailt (3), (4) agus (5) in alt 3.
Is d'fhonn a chinntiú nach bhféadfaidh aon dream a rá gur ar an mBord amháin a bheidh an cúram ar fad—agus nach mbainfidh feidhmeanna i ndáil leis an nGaeilge leo féin feasta—a leagtar síos in alt 3 (5) go leanfaidh Ranna Stáit agus comhlachtaí eile d'fheidhmeanna a bhfuil siad freagrach iontu a chomhlíonadh; ní ag iarraidh baint ó chumhacht an Bhoird atáthar san fho-alt sin ná i bhfo-alt (3). Comhoibriú, faoi mar a luaitear i bhfo-alt (4), a bheidh riachtanach chun an Ghaeilge a chur chun cinn.
Bhí ar intinn agam ó thús go bhféadfadh an Bord deontais agus iasachtaí a thabhairt agus, ar eagla nach mbeadh alt 3 (2) leathan go leor, d'aontaigh an Dáil alt 3 (6) a chur isteach.
Rinne an Dáil leasú ar alt 3 (2) freisin: cuireadh "agus mar ghnáthmheán cumarsáide" isteach i ndiaidh "mar theanga bheo". Is ar mholadh an Bhoird a cuireadh an leasú sin ar aghaidh d'fhonn an Bille a neartú agus sprioc níos daingne síos. D'fhéadfadh an Ghaeilge bheith ina teanga bheo mura mbeadh ach líon an-bheag daoine á labhairt ach níorbh fholáir líon mór daoine a bheith á labhairt chun go mbeadh sí ina gnáthmheán comarsáide. Agus, ar ndóigh, is é an cuspóir atá againn ná an Ghaeilge a chur á labhairt go forleathan.
Nuair a bhí an Bille á phlé sa Dáil thug an chaint tsuama tuisceanach ó Theachtaí éagsúla an-uchtach dom. Anois tá deis den saghas céanna sa Teach seo agus, faoi mar a luaigh mé chéana, beidh mé ag súil le comhairle ó na Seanadóirí uile a bhfuil spéis acu i gcúrsaí na Gaeilge. Beidh an Bord ag brath ar chuidiú ón Seanad agus táim cinnte go mbeidh áthas orthu aon mholtaí a dhéanfar anseo a bhreithniú go cúramach mar ní beag an tógáil a bheidh le déanamh acu. Cuireann an Bille seo an dúshraith ar fáil dóibh agus molaim don Seanad anois é.