Seanad Éireann díospóireacht -
Thursday, 6 Mar 1986

Vol. 111 No. 12

Joint Committee on the Irish Language: Motion.

Professor Dooge

Tairgim:

Go dtugann Seanad Éireann dá aire an Tuarascáil ón gComhchoiste don Ghaeilge: An Chéad Tuarascáil i dtaobh úsáid na Gaeilge a leathadh in imeachtaí na Dála agus an tSeanaid agus i dtimpeallacht na dTithe.

Ag éirí as an tuarascáil sin tá orainn an cheist a phlé as Gaeilge, as breac-Ghaeilge, nó as leath-Ghaeilge agus as Béarla chun go leanfaimid an moladh atá sa tuarascáil ag úsáid níos mó Gaeilge, cé nach bhfuil ach cúpla focal againn, agus an Ghaeilge sa Teach seo a mhealladh. Mar sin, ní amháin do na Gaeilgeoirí an díospóireacht seo — díospóireacht gach Ball den Seanad atá i gceist. Tá an moladh seo le fáil in alt a 3 (a) ar leathanach a 5 den tuarascáil atá os ár gcomhair, agus seo sliocht as an tuarascáil féin:

Is teanga beo í an Ghaeilge agus caithfear í a labhairt i dtreo is go mairfidh sí. Tuigtear go bhfuil go leor ball den dá Theach go bhfuil cumas maith Gaeilge orthu. D'fhéadfadh na Baill sin agus foireann na dTithe ar ndóigh i bhfad níos mó Gaeilge a labhairt sna Tithe agus lasmuigh dóibh. Is gá daoine a bhfuil Gaeilge ar a dtoil acu a mhealladh chun í a labhairt agus d'fhéadfaí é sin a dhéanamh tri atmaisféar níos Gaelaí a chothú sa dá Theach. Dá gcruthófaí atmaisféar ar an nós sin ní bheadh leisce ar a lán daoine mar atá faoi láthair, is cosúil, an méid Gaeilge atá acu a úsáid. Tá se rí-thábhachtach go dtuigfí ón tús go bhféadfadh gach ball a bhfuil Gaeilge ar bith aige nó aici a chur leis an iarracht chun an tatmaisféar sin a chruthú, tríd an méid atá acu a úsáid oiread agus is féidir.

Tá an tuarascáil seo os ár gcomhair ach is sean scéal é bheith ag iarraidh an Ghaeilge a mhealladh agus athbheochan na Gaeilge a chur ar siúl. Sna fichidí bhí Coimisiún na Gaeltachta ann agus Ristéard Ó Maolcatha ina chathaoirleach ar an gcoimisiún sin. Níos luaithe, in ar n-aimsir féin, is dócha, bhí an Coimisiún um Athbheochan na Gaeilge curtha ar siúl agus bhí tuarascáil deiridh den choimisiún sin curtha faoi bhráid na Dála agus an tSeanaid i 1963. Tá morán moltaí san tuarascáil sin a bhaineann leis an Oireachtas agus an méid ba cheart don Oireachtas a dhéanamh chun an Ghaeilge a athbheochan. Na moltaí atá ann, is dócha gur ceart tagairt a dhéanamh dóibh sa tuarascáil seo.

Since I have said this debate should not be merely for those interested in Irish I am going to break now for a short time into English and to read the recommendations of that commission in English so that it will be clear to all Members of this House what the basic recommendations of that very important commission were. The first eight recommendations made by the commission for the restoration of the Irish language related to the work of the Houses of the Oireachtas. I am quoting from the English summary of the Report of the Commission on the Restoration of the Irish Language placed before the Houses of the Oireachtas on 13 July 1963. It is No. PR7256. On page 21 we read the recommendations which are made to all Members of the House and to all political parties. Recommendation No. 1 states:

That the Government and the various political parties should request the newspapers to appoint Irish speaking reporters to cover Dáil and Seanad debates.

This is an important recommendation and one that would affect very much the tendency of Members of the House to use the Irish they have. Before we had our present recording system here our internal reporting system was deficient in regard to the reporting of speeches in Irish. I will always remember that the first time I spoke in Irish in this House I spoke on a Bill relative to the Gaeltacht. I took great care in the preparation of that speech. I took a good deal of care particularly with my opening paragraph dealing with the general principles. I went to the trouble of introducing a few cora cainte. I also tried to make sure that my Irish was idiomatic, but apparently, when I rose to speak, the reporters who were on duty at the time had no notion what I was saying. Of course, my speech was reconstructed afterwards by one of the senior editors from a purely phonetic attempt to reconstruct it but all the polish of those opening paragraphs, to which I had devoted so much time in preparation, was lost. We got a completely bland opening to a speech. This was no encouragement for me to continue to speak in Irish in Seanad Éireann. That difficulty does not arise now with our recording system because, of course, the tapes can be examined afterwards. I think it is symtomatic of the problem.

It exists also in regard to public reporting. Senators and Deputies who have ambitions to be returned at the next election are interested in being reported and being reported accurately. Let me put it this way. If it is easier to be reported in English and if it is easier to get publicity speaking in English, then of course, this is a temptation to speak always in English, which is hard for an elected representative to resist. I would say that recommendation No. 1 now made over 20 years ago, I am quite sure has improved the position in regard to the question of reporting. I am quite sure that our newspapers have taken account of this but I would not say that the problem has been completely removed.

Recommendation No. 2 states:

That a simultaneous translation service should be provided for the benefit of Deputies and Senators who do not know Irish.

This has been adopted in Dáil Éireann but it has not been adopted in Seanad Éireann. It might be interesting if the Minister could let us know what is his evaluation of the effect of the introduction of that service in Dáil Éireann. Indeed, if it has been a remarkable success, if it has led to the greater use of Irish then, of course, it is a matter that should be seriously considered by the Committee on Procedure and Privileges of this House. I think the committee took the view that the introduction of a translation booth might spoil the appearance of this House. Let us look around us at the present appearance of the House without the booth and it is not very aesthetic. If our Chamber has to be torn asunder for structural purposes perhaps —if this is something which would make a real difference—it could be part of this reconstruction.

Recommendation No. 3 of this committee, which reported in 1963, was:

That the political parties and also the nominating bodies in the cases of elections to Seanad Éireann, should strive to have Irish speakers chosen when new candidates are to be nominated for election.

I do not know if this has had any effect. There are so many factors in regard to the selection of candidates that realistically this will never be a high priority. In the words of the famous phrase "all else being equal", we might at least hope that there would be a larger number of people not only who are Irish speakers but who would be prepared to speak in Irish in Seanad Éireann. I hope this debate will reveal that there are quite a number of Senators capable of discussing these questions in Irish.

Recommendation No. 4 states:

That in order to give their members an opportunity to discuss political questions in Irish, the political parties should organise study courses in politics, economics, sociology, history, law, etc. through the medium of Irish.

One might also say that perhaps they should organise them through the medium of English also in order to improve the grasp that the Members of the Oireachtas have on these particular disciplines which form the background to political decisions. There have been attempts from time to time—I can remember several attempts—to establish discussion groups here within the House, sometimes on a party basis, sometimes on an all-party basis, in order that Deputies and Senators could come together to discuss problems, so that they would become familiar with the vocabulary of discussing these points. I remember, in particular, an effort being made by Deputy Denis Jones several years ago, which was successful for a time; but, like many other things that are started in this House, the sheer pressure on Members of the Dáil and Members of the Seanad caused these discussion groups to decline and wither away.

Recommendation No. 5 states:

That in the allocation of time for political broadcasts on radio and television extra time should be allocated to parties prepared to use it for a programme or programmes in Irish.

I think in recent years the political parties at times of general elections have done more than they used to in regard to the use of Irish. This may be due partly, of course, to the advent of Radio na Gaeltachta, which has resulted in the political parties preparing party political broadcasts for the audience of Raidio na Gaeltachta.

Recommendation No 6 states:

That the grants given to periodicals in Irish should be available also for the publication of periodicals or bulletins wholly in Irish by the political parties.

I do not know if the Minister or any of his predecessors have taken any action in regard to that. I do not know, indeed, if any of our political parties have yet produced any bulletins wholly in Irish, except possibly for policy statements at election time.

Recommendation No. 7 states:

That the preservation and revival of Irish is a primary objective of all the main political parties. It should promote the use of the language in its correspondence, propaganda and internal administration and should instruct its local branches that work for the restoration of the language in their own areas is one of their functions.

This is a reasonable recommendation. All I can say is that the General Secretary of the Fine Gael Party, Mr. Finbar Fitzpatrick, is a fluent Irish speaker and writer and, to my knowledge, uses Irish in internal party communications wherever this is appropriate. I have never come across an occasion, when this was appropriate, that he was not capable of handling it through Irish.

Recommendation No. 8 is adressed to Irish speakers. It states:

That Irish speakers in general should take a more active part in the activities of the political party of their choice.

I think that again this is something which has been attempted from time to time within parties. Those who are interested in the use of Irish have attempted to come together. The Minister with us today, I know, has been active from time to time. The Minister for Foreign Affairs has also taken an interest in attempting to bring together those interested in Irish in order to promote these various activities.

So we have here in this report published in 1963 eight basic recommendations. These recommendations were supported by the Government of the day in the White Paper of January, 1965. Each of these eight recommendations was exhausted.

Tá a lán tuarascálacha eile le fáil. Tá an coiste um Taighde ar dhearcadh an morán tuarascálacha sin atá mar chúl don morán tuarascálacha sin atá mar chúl don cheist atá os ár gcomhair inniu. Agus ina dhiaidh sin bhí Plean Gníomhaíochta don Ghaeilge, 1983 - 1986 agus sa phlean sin tá tagairt freisin do cheist na Gaeilge san Oireachtas. Anois tá moltaí san tuarascáil sin freisin agus léifidh mé sliocht as an tuarascáil, leathanach 43:

An Dáil agus an Seanad: D'fhonn úsáid na Gaeilge a chur chun cinn ar shlí réadach sa Dáil agus sa Seanad, molann Bord na Gaeilge:

(i) sa chás go mbeadh ceisteanna as Gaeilge curtha ar an gclár go dtógfaí ceist amháin ar a laghad as Gaeilge gach lá a mbíonn Tráth na gCeist sa Dáil (1983), agus dhá cheist ar a laghad as Gaeilge (ó 1984 amach); nó, mar mhalairt air sin go leagfaí amach tréimhse áirithe le haghaidh ceisteanna Gaeilge lá amháin gach seachtain.

Sin moladh (i). Moladh (ii):

go labhróidh cainteoir amháin ar a laghad as gach páirtí as Gaeilge den chuid is mó de, ar an Dara Céim de gach Bille a thógfaí sa Dáil nó sa Seanad agus go mbeadh mír as Gaeilge in oráidí scríofa an Dara Céim (Second Reading speeches) ón Rialtas agus ón bhFreasúra.

Agus uimhir (iii):

Go molfaidh an Rialtas do gach Aire ar ócáidí oiriunacha a mbeadh tuairisc ghinearálta ar obair a Roinne á tabhairt aige don Dáil nó don Seanad (mar shampla nuair a bhionn Meastacháin na Roinne á bple):

(a) go dtabharfadh sé cúntas ar fheidhmiú pholasaí na Gaeilge sa Roinn, agus

(b) go mbeadh an mhír sin nó mír shubstaintiúil eile dá óráid i nGaeilge.

I ndiaidh an phlean sin, tá tuarascálacha bhliantúla le fáil ó Bhord Gaeilge. Faoi dheireadh cuireadh ar siúl i mí na Samhna, 1984, an Comhchoiste Don Ghaeilge—teideal simplí atá ann — agus na haidhmeanna a bhí ann ná go ndéanfadh an comhchoiste athbhreithniú agus moltaí ó am go ham i dtaobh úsáid na Gaeilge a leath in imeachtaí na Dála agus an tSeanaid agus i dtimpeallacht an dá Theach chun an Ghaeilge a chur chun cinn. Anois tá an chéad tuarascáil ón chomhchoiste sin againn.

Tháinig an comhchoiste le chéile mí na Bealtaine anuraidh agus do bhí orthu tuarascáil a thabhairt isteach chomh luath agus ab fhéidir. Do rinneadar a leithéid. Ní raibh dhá mhí caite nuair a bhí an tuarascáil seo bailithe agus sínithe acu. B'fhéidir gurb í sin an chúis nach bhfuil mórán ann. B'fhéidir go mbeadh sé níos fearr sé mhí nó mar sin a chaitheamh ar an obair agus tuarascáil níos láidre a bheith againn chun an cheist a phlé sa Seanad anois. Níl mórán ann. Níl mórán ann nach raibh sna tuarascálacha cheana féin go rinne mé tagairt dóibh. Is deacair an méid atá déanta acu a luachtáil mar sin. Ba mhaith liom a chloisint ó na Seanadóirí atá mar bhaill sa chomhchoiste níos mó ar an gceist seo mar níl sé sa tuarascáil atá againn.

Tá lochtanna beaga le fáil ar an tuarascáil. Sa réamhrá, alt a haon, tá tagairt do thuarascáil dheiridh an Choimisiúin ar Athbheochan na Gaeilge a leagadh faoi bhráid na Dála i mí Eanáir 1965. Ní ceart é sin, is dócha. Bhí sé curtha faoi bhráid na Dála agus an tSeanaid bliain go leith roimhe sin. Sin é an dáta ar cuireadh faoi bhráid na Dála an Páipéar Bán ón Rialtas. Sin mar atá an scéal, is dócha. Ba mhaith liomsa freagra ón Aire mar gheall air sin. Sílim gur locht atá ann agus ní ceart locht mar sin a bheith i dtuarascáil ó chomhchoiste an Oireachtais.

Locht beag eile: níl an leagan amach atá sa tuarascáil ró-shuimiúil; níl se rófhuarasta na moltaí atá ann in alt 3 a léamh. Más mian liom tagairt a dhéanamh do cheist Riar na hOibre — Order of Business — caithfidh mé tagairt a dhéanamh do 3 (a) nó trí Arabaic, lúibín (a) dún an lúibín lúibín (iii) beag Románach, dún an lúibín lúibin (a); dún an lúibín. Níl an leagan sin oiriúnach do thuarascáil mar seo. Foirm dheachuíl — bheadh sé sin i bhfad niós fearr. Bheadh an fhoirm nua mar seo: 3.2; 3.1. Tá sé ar fad meascaithe trí chéile. Is locht beag é sin — agus sin rud ba cheart dúinn a dhéanamh, lochtanna a fháil ar an gchomhchoiste, nuair a bhíonn lochtanna ann ach is maith an rud go bhfuil an comhchoiste ann. Is maith an rud go bhfuil an tuarascáil ann agus go bhfuil an díospóireacht againn sa Seanad inniu. Molaim an rún atá os ár gcomhair.

Séamus de Brún

Cuirim fáilte roimh an tuarascáil. Measaim gur ócáid stairiúil í seo sa chás go bhfuilimid ag plé tuarascála faoi úsáid agus leathnú na Gaeilge in imeachtaí Thithe an Oireachtais agus a dtimpeallacht den chéad uair. Tá súil agam go mbeidh toradh céadach ar bheartais uile an chomhchoiste.

Is cuis áthais dom a rá go bhfuil an tuarascáil féin le moladh. Tá sí curtha le chéile go stuama, ealaíonta. Cé nach bhfuil sé chomh toirtiúil sin, b'fhéidir nár mhiste a rá dá mbeadh a bhfuil luaite curtha i bhfeidhm againn bheimis ar an mbóthar ceart lenár n-aidhmeanna a thabhairt chun críche.

Is mian liom tagairt don réamhrá. Measaim gur tráthúil agus gur chóir go ndeanfaí tagairt don tuarascáil dheireanach den Choimisiún um Athbheochan na Gaeilge a cuireadh faoi bhráid na Dála i Mí Eanáir 1965. Aontaím ar fad gurbh fhiú an sliocht a tógadh as tuarascáil an Choimisiúin sin a chur in ár láthair ath-uair i dTuarascáil an Chomhchoiste don Ghaeilge. Dá thoradh sin, is breá liomsa an sliocht mar atá a aithris arís inniu sa gcaoi go mbeidh sé le léamh i dTuairisc Oifigiúil an Tí seo san am atá romhainn. Seo é an sliocht mar atá:

Ba mhór mar a chuideodh sé leis an teanga náisiúnta a leathadh mar ghnáth-theanga na ndaoine dá mb'eol dóibhsean go raibh an gradam is dual di ag an Ghaeilge i dTithe an Oireachtais agus go raibh sí á húsáid go rialta ina gcuid imeachtaí. Ar an dtaobh eile de, is mór mar a bhaineann sé de thábhacht na teanga i súile an phobail, agus is mór a lagaíonn sé a ndúthracht di, nuair is eol dóibh nach mbionn sí le cloisteáil ach an uair fhánach i dtionóil dhá Theach an Oireachtais.

Is dóigh liom gur suntasach an sliocht é sin agus gur cheart é a chur i gcuimhne anseo inniu. Má tá aon rath i ndán d'imeachtaí an chomhchoiste, caithfear aird a thabhairt ar a bhfuil sa chéad chuid den sliocht sin, níl an dara rogha againn. Ach tá deacrachtaí bunúsacha eile le sarú freisin. Is léir go bhfuil culú nach beag maidir le tábhacht na Gaeilge tagtha le tamall de bhlianta. Is follas, cinnte, go bhfuil lagú tubaisteach tagtha in úsáid na Gaeilge ar ócáidí poiblí. Is trua liom é sin a rá, ach is fíor é. Is baolach go bhfuiltear éirithe leithscéalach faoi Ghaeilge a úsáid ar ócáidí poiblí. Caitear aghaidh a thabhairt air sin agus go luath.

Measaim dá réir go bhfuil sé thar am an cúlú agus an lagú seo a chosc. Caithfear tábhacht na Gaeilge agus fealsúnacht uile na hathbheochana a dhearbhú arís go láidir agus go teann, agus anois an tam. Chuige sin caithfear lán-tacaíocht a thabhairt d'obair an chomhchoiste le leas na Gaeilge a chur ar aghaidh i dTithe an Oireachtais agus ina dtimpeallacht agus, dá n-abróinn é, taobh amuigh de sin. Is ón mbarr anuas a chaithfidh an treoir agus an tacaíocht teacht. Caithfidh sí teacht go príomha ó cheannairí na bpairtíthe éagsúla. Beidh an comhchoiste ag súil go mbeidh an tacaíocht le fáil go fonnmhar. Tá sé sin riachtanach má tá aon toradh le bheith ar obair an chomhchoiste seo.

Cloistear go leor faoi láthair faoi dheathoil agus an méid dea-thola atá i bhfabhar na Gaeilge ach ní mhaireann teanga ar dheá-thoil amháin. Rud beo is ea teanga. Caithfear í a labhairt agus a chleachtú. Muna gcleachtaítear í agus muna labhraítear í níl i ndán dí ach an fhaillí agus an bás. Smaoinim arís ar an nath cainte: déan mar a deirim ach ná déan mar a dhéanaim. Caithfear gníomh a chur leis an mian agus caithfear iarracht a dhéanamh deireadh a chur, mar adúirt mé, leis an gcúlú agus leis an patuaire atá tagtha isteach i saol an lae inniu maidir le húsáid na Gaeilge ar ócáidí poiblí.

Fillim anois ar an dtuarascáil féin. Cé go raibh dhá chéim sna horduithe tagartha a tugadh don comhchoiste, is léir gur díríodh i dtosach ar an ngar-aidhm sé sin "úsáid na Gaeilge a leathadh in imeachtaí na Dála agus an tSeanaid agus i dtimpeallacht an dá Theach agus tá an dréacht sin i lúibíní dúnta agus is dóigh liom gur ceart é sin mar sin mar atá sé ins an tuarascáil.

Cinníodh i dtosach ar atmaisféar a chruthú sa timpeallacht sin a chuideódh le húsáid na Gaeilge. Mar atá ráite sa tuarascáil socraíodh ar shuaitheantais agus comharthái a chur in úsáid ar fud an dá Theach, is é sin, sa Seanad, sa Dáil agus i dtimpeallacht na dTithe sin araon. Céard tá i gceist againn le suaitheantais? Sin suaitheantais a thugtar do chuairteoirí agus do oifigigh Roinne a thagann isteach anseo ar cuairt, ach na suaitheantais atá ann faoi láthair, faraor, is Béarla atá orthu—"visitor" agus é greanta go h-an deas orthu agus níor thuig an coiste agus ní thuigimid fós an fáth nach bhféadfaí na suaitheantais sin a bheith i nGaeilge chomh maith céanna. D'iarramar go ndéanfaí sin ach is próiseas as mall an phroiseas sin. B'éigean scríobh chuig foinsí údarás an Oireachtais trí chéile. Bíonn rudaí mar sin mall. Tá sé sin intuigthe agus is é deireadh an scéil nach bhfuil na suaitheantais againn fós. Tá díoma orainn faoi sin agus tá díomá ar an gcoiste ar fad.

Is é an scéal ceánna é maidir leis na comharthaí. Tá roint comharthaí le feicéail timpeall an Ti seo ach, arís, comharthaí aitheantais nó comharthaí treorach iad. Tá na comharthaí sin ar fad i mBéarla agus ní dóigh liomsa go gcruthaíonn sé sin atmaisféar a mheallfadh daoine chun Gaeilge a labhairt agus is trua leis an gcoiste gur mar sin atá. Iarradh go gcuirfí na comharthaí sin ar fáil tríd an phróiseas agus níl na comharthaí ar fáil fós cé go bhfuil sé leath bhliain ar a laghad ó chuathas ar a lorg. Tugadh cuireadh d'oifigigh Rannaí Stáit teacht isteach anseo i láthair an choiste le comhairle a thabhairt dóibh agus lena dtuairimí a thabhairt maidir le leas na Gaeilge go ginearálta. Tháinig siad isteach sa Teach seo, Rúnaí Roinn na Gaeltachta, leasrúnaí Roinn na Gaeltachta agus oifigigh eile ina dteannta ach b'éigean doibh suaitheantais a fháil i mBéarla ag deasc sa Dáil. Ní dóigh linn go bhfuil sé sin ceart agus ba mhaith linn go ndéanfaí gach iarracht é a aistriú agus go mbeadh na suaitheantais agus na comharthaí sin le fáil go han-luath agus go mbeadh siad i nGaeilge.

Rinne an comhchoiste obair eile a bhfuíl tagairt dí sa tuarascáil — ní rachaidh mé tríd anois mar tá daoine eile anseo go bhfuil fonn labhartha orthu agus ní mian liomsa bheith ró-fhada. Scríobh an coiste chuig eagrais éagsúla deonacha atá ag obair ar son leas na Gaeilge ar fud na tire ar bhealach amháin nó ar bhealach eile. Iarradh orthu aighneachtaí a chur i láthair an choiste agus caithfidh mé a rá gur tháinig cuid mhaith aighneachtaí tábhachtacha isteach agus go bhfuil siad i seilbh an choiste faoi láthair. Tabharfar cuireadh do na heagraióchtaí éagsúla sin teacht i láthair an choiste amach anseo leis na haighneachtaí sin a phlé féachaint an bhféadfaí teacht ar chomhréiteach faoi aon mholtaí fónta atá iontu a chur i bhfeidhm agus comhairle a ghlacadh leis na heagraíochtaí sin mar go bhfuil go leor acu dílis agus dáiríre faoin teanga. Tugadh cuireadh freisin do chuid mhaith dreamanna eile. Cuireadh ciorclán chuig comhaltaí na Dála agus comhaltaí an tSeanaid anseo ina theannta sin le moltaí dá gcuid féin a chur i láthair an choiste féachaint céard a mhotfaidís maidir le leas na Gaeilge a chur chun cinn. Ní féidir a rá gur tháinig an oiread sin moltaí isteach is a bhíomar ag súil leo i dtosach. Ach, mar sin féin, ta roinnt mhaith acu ann agus, arís, beidh seans ag na daoine sin a dtuairimí breise a nochtadh don choiste agus déanfar gach iarracht freastal orthu sin agus leas a bhaint astu má mheastar gur fiú sin a dhéanamh.

Tugadh cuireadh freisin do Bhord na Gaeilge teacht anseo in ár láthair lena dtuairmí a nochtadh mar dhream a bhfuil cúram speisialta acu i leith na Gaeilge agus a bhfuil an-obair déanta acu maidir le Gníomh don Ghaeilge a rinneadh tagairt dó cheana féin anseo. Chuir siad cáipéis tábhachtach ar fáil ina bhfuil moltaí gur fiú aitheantas a thabhairt dóibh agus iad a chur i bhfeidhm. Pléadh rudaí le oifigigh Roinn na Gaeltachta agus beidh siad ag teacht chugainn arís. Tá súil agam i ndeireach na dála go mbeidh moltaí fiúntacha le cur i láthair an choiste agus go dtiocfaidh toradh ar sin freisin.

Thagair an Seanadóir Dooge do bhunú an Stáit agus do na deacrachtaí a bhain le tuairísciú díospóireachtaí na Dála agus an tSeanaid. Tá na deacrachtaí sin ann. Tá deacrachtaí poiblíóchta ag baint le imeachtaí na Dála agus imeachtaí an tSeanaid. Le heolas breise a chur ar na deacrachtaí sin agus le greim a fháil ar na deacrachtaí atá ann, thug an coiste cuireadh do lucht an Phreas, do Ghailearí an Phreas anseo inar láthair. Thaínig triúr nó ceathrar ó na paipéir éagsúla in ár láthair. Phléamar na deacrachtaí a bhí acusan. Chuir siadsan a dtúairimí os ar gcomhair agus chuir baill an choiste a dtúairimí os a gcomhair siúd, agus thuigeamar a chéile i bhfad níos fearr nuair a bhí an díospóireacht thart. D'fhéadfaí a rá, is dócha, go dtángathas ar chomhréiteach a mbeidh an-tairbhe dá bharr amach anseo ach tá deacrachtaí ag baint le díospóireacht agus le labhairt ins an Dáil agus ins an Seanad. Má labhraíonn tú i nGaeilge is lú go mór an seans atá agat go bfaighidh tú aon phoiblíocht ann agus is rud dian ar gach duine a labhraíonn gan poiblíocht le fáil aige. Tá daoine ann go minic nach bhfaigheann aon phoiblíocht is cuma cén teanga a labhraíonn siad, Gaeilge nó Béarla, ach is lú é seans poiblíocht a fháil má labhraíonn siad i nGaeilge. Tuigtear é sin agus tá deacrachtaí eile freisin nár luaigh mé a chuireann isteach ar dhaoine.

Ba mhaith liom é seo a rá ar son an choiste, go measaim go bhfuil obair anmhaith déanta acu ins an achar aimsire a bhfuil siad ag obair ó tháinig siad le chéile. Tá súil agam go mbeidh toradh ar a gcuid oibre. Ach tá go leor eile anseo, fiadhnaise ar obair an choiste nach bhfuil luaite sa tuarascáil agus, ar bhealach, is trua liom é sin. Tá clár oibre anseo leagtha amach ag an gcoiste, clár oibre a bhfuil gá le gach mír de agus atá leagtha amach suas go dtí 23 Iúil. Ins an clár sin ag tosnú ar 5 Márta, beidh cruinniú gach seachtain ag an gcoiste le dream éigin de na dreamanna a luaigh mé cheana féin. Ní rachaidh mé triothu ceann ar ceann mar cuirfidh sé sin moill orm agus ba mhaith liom cead cainte a thabhairt do dhaoine eile agus seans a thabhairt dóibh a dtuairimí a nochtú maidir leis an scéal seo. Ach ní dóigh liom go mbeadh sé cothrom muna luaifí an clár seo. Mar a deirim, tugann an clár muid suas go dtí an 23ú lá de mhí Iúil. Tá sé sin ag teacht cóngarach do thráth scortha na Dála agus Sheanad Éireann. Beidh teangmháil dá dhéanamh ag an gcoiste leis na dreamanna a chuir aighneachtaí agus moltaí isteach le go gcuirfí feabhas ar stáid na Gaeilge sa Dáil agus sa Seanad. Tá cáipéis eile freisin agus is é an teideal atá air "An Dara Tuarascáil Maidir le Cur Chun Chinn na Gaeilge i dTithe an Oireachtais". Is páipéar fada fairsing an páipéar seo, trí leathanach ann, ag tabhairt le fios na nithe éagsúla atá pleanáilte go healíonta, mar a dúirt mé i dtosach, ag an té a chuir na tuarascálacha seo le chéile, agus measaim gur ceart é a chur san áireamh in aon mheastachán a déanfar ar obair an choiste agus ar obair an té a chuir an tuarascáil le chéile.

Tá go leor moltaí breise anseo ach, mar a dúirt mé ní rachaidh mé isteach iontu, ach tá rud amháin atá molta ag an gcoiste freisin agus tá sé sin sa tuarascáil, go gcuirfí seomra faoi leith ina mbeadh fearais ag daoine a bhfuil spéis acu i bhfoghlaim na teanga agus le feabhas a chur ar a n-eolas ar an teanga, go mbeadh téip taiteadáin agus téipeanna le fáil acu leis an Ghaeilge a cleachtú. Tá molta freisin go gcuirfí ranganna ar bun do dhaoine mar sin a bhfuil dúil acu feabhas a chur orthu féin agus tá go leor acu, measaim, ins an dá Theach ach treoir agus spreagadh agus cabhair a thabhairt dóibh. Beidh, go gairid, seomra ar leith in áit éigin i dTithe an Oireachtais ina mbeidh téip taifeadáin le fáil agus téipeanna le Gaeilge a chleachtú agus feabhas a chur ar a gcumas labhartha Gaeilge.

Measaim go bhfuil dream amháin i bpobal na hÉireann go bhfuil spéis ar leith acu sa díospóireacht seo inniu agus spéis ar leith acu in obair Chomhchoiste na Gaeilge agus is iad sin muintir na Gaeltachta. Creidim é sin i ndáiríre. Creidim go bhfuil cluas le h-éisteacht orthu agus go mbeidh siad ag fanacht agus ag feitheamh go bhfeice siad céard é an toradh agus céard é an dáiríreacht a bhaineas le bunú an choiste seo agus céard atá in ann dó, mar mothaíonn siad go bfhuil faillí á dhéanamh in a leith agus go ndearnadh faillí in a leith le blianta anuas.

Is í an Ghaeltacht tobar na Gaeilge. Admhaítear é sin go forleathan. Má leigtear ar lár í caillfear foinsí dúchais agus féiniúlacht ár gcine. Tír gan teanga, tír gan anam, a bheidh againn cinnte. Is léir mar sin gurb í an Ghaeltacht croí agus anam ghluaiseacht na hathbheochana ó thús agus is léir freisin go bhfuil sí ag meath agus ag cúngú le blianta maithe. Má tá an Ghaeltacht le tarrtháil as an ghéarchéim ina bhfuil sí anois, is léir go bhfuil polasaí dearbhta, riachtanach chuige sin. Mholfainn dá réir gur chuid d'obair aon choiste atá freagrach faoi leas na Gaeilge go bhféachfaidh siad chuige go gcuirfí infrastructúr iomlán ar chomhdo mhuintir na Gaeltachta — bóithre, séarachas, iascaireact, córas iompair agus cumhachta, cúrsaí cumarsáide agus teileafóin. Measaim go bhfuil sé sin riachtanach le misneach a thabhairt do mhuintir na Gaeltachta sa chaoi go mbeidh siad bródúil as an oidhreacht atá acu agus fonn orthu í a choinneáil beo i ngach gné. Glacaim go fonnmhar leis an tuarascáil. Failtím roimhe agus guím gach rath ar obair Chomhchoiste na Gaeilge agus tá súil agam go mbeidh toradh céadach air san am atá le teacht.

Mr. Browne

Os rud é go bhfuil mé i mo bhall den chomhchoiste seo tá áthas orm go bhfuil toradh éigin againn anseo sa Teach inniu i bhfoirm tuarascála. Caithfidh mé a admháil go bhfuil áthas orm go bhfuil tuarascáil ghairid againn. Luaigh an Seanadóir Dooge anseo nach raibh mórán ann. Tá mé cinnte go raibh an iomarca ar fad ann leis na blianta ó thaobh moltaí agus tuarascálacha agus nar deineadh faic faoi athbheochan na Gaeilge. Tá sé an-easca ar fad tuarascáil fhada, óráid fhada agus gach rud fada a chur ar aghaidh i gcomhair na Gaeilge agus bheith sásta go bhfuil a lán déanta ag an Rialtas nó ag dream eile. Níl maitheas ar bith i rudaí fada. Bheinn féin sásta dá mbeadh leath-leathnach againn anseo inniu mar gheall ar úsáid na Gaeilge in imeachtaí na Dála agus an tSeanaid, mar is féidir linn bheith ag caint go ginearálta faoi athbheochan na Gaeilge go dtí go mbeidh deireadh leis an gcéad seo agus beidh leithscéal againn gan tada a dhéanamh. Agus cén fáth nach féidir linn anseo sa Seanad Gaeilge a úsáid níos mó? Sin an fhadhb atá ann agus is féidir linn faoi mar a dúirt mé, bheith ag caint faoi moltaí a tugadh dúinn caoga bliain ó shin nó tríocha bliain ó shin, nó fiche bliain ó shin. Is cuma faoi na moltaí sin muna gcuirfear i bhfeidhm iad. Cén maitheas atá iontu? Nílimid ach ag déanamh leithscéal dúinn féin, má táimid ag caint faoi mholadh anseo muna bhfuil Gaeilge á úsáid againn sa Seanad. Sin í an cheist atá le freagairt againn inniu.

Caithfidh mé a admháil nach bhfuil go leor Gaeilge ann ar chor ar bith. Nuair a tháinig mé go dtí an Seanad cheap mé go mbeadh atmaisféar Gaelach anseo, sa Dáil, fiú amháin. Níl. Nuair a bhi mé im shuí ansin bhí mé ag féachaint ar an monatóir "Seanad Éireann, Item No. 1 Report". Agus tá saoirse againn le breis agus seasca bliain. Fiú amháin istigh anseo ni bheadh "uimhir a h-aon" intuigthe ag Seanadóirí. Ní dóigh liom go bhfuil éinne — b'fhéidir nach ceart é sin a rá ach níl daoine i ndáiríre faoi úsáid na Gaeilge ná athbheochan na Gaeilge sa Dáil ná sa Seanad. Ni cóir go mbeadh Béarla ansin ar chor ar bith mar thuigfeadh gach éinne taobh istigh de sheachtain cén bhrí a bhí leis sin dá mbeadh sé i nGaeilge.

Luaigh an Brúnach eile, an príomh Brúnach, is dócha, faoi na suaintis agus na comharthai atá timpeall an Tí seo. Níl a fhios agam cén fáth nach bhfuil siad i nGaeilge i ngach áit fiú amháin "Fir" agus "Mná", cé go bhfuil pictiúirí ann faoi láthair agus ní bhíonn a fhios agam cé acu bean no fear atá ar an doras. Ba chóir go mbeadh an focal "fir" nó "mná" ann. Ba chóir go mbeadh gach rud anseo a thaispeánfadh nach raibh tú i Westminster nó in áit éigin eile. Nuair a thagann stróinséar isteach sa Dáil nó sa Seanad ba chóir go mbeadh a fhios aige go raibh sé i dteach Gaelach agus go raibh sé in Éirinn. Nuair a thagann daoine isteach anseo, lucht féachana, nuair a bhíonn áit dóibh ann, níl tuairim dá laghad acu cén Parlaimint in a bhfuil siad ó thaobh cad tá ar siúl.

Na gnáth rudaí, tá siad luaite cheana féin agus ní maith liom bheith ag dul siar ar rudaí atá ráite cheana, ach na gnáth rudaí anseo sa Seanad, ni bhíonn Gaeilge ann nuair ba chóir. Sílim go mba chóir go mbeadh Gaeilge ag Uachtarán na hÉireann ag an Taoiseach, ag an Ceann Comhairle, an Leas-Cheann Comhairle, an Cathaoirleach anseo agus ag an Leas-Chathaoirleach. Muna mbíonn Gaeilge ag na daoine sin, tá sé an-deacair bheith ag caint anseo trí Ghaeilge mar b'fhéidir go gceapfeadh siad go raibh tú ró-chliste nó b'fhéidir ró-ghlic, go raibh tú ag iarraidh rud éigin a chur trasna nár chóir bheíth ar siúl ar chor ar bith. Ní aontaím le moladh a tháinig isteach chugainn go mba chóir go mbeadh Gaeilge ag gach duine a bheadh ag seasamh sa toghchán. Bheadh sé sin i bhfad ró-chúng. Tá a lán rudaí a bheadh ag teastáil ó dhuine a bheadh ag seasamh mar Theachta Dála. Bheadh sé go maith da mbeadh Gaeilge ag gach Teachta Dála agus gach Seanadóir, is dócha, ach ní aontaím go mbeadh sé sin mar phríomh riachtanas. Ba mhaith an rud dá mbeadh Gaeilge ag cathaoirligh ar fud na tíre ar chumann ar bith, mar tá se an-deacair seasamh suas in áit ar bith agus bheith ag caint trí Ghaeilge muna dtuigeann an cathaoirelach cad tá ar siúl agat.

Tá a lán oibre ar siúl againn sa choiste seo. Bhuaileamar lena lán daoine faoi mar a dúirt an Seanadóir de Brún ansin, agus beimíd ag bualadh le daoine eile ach níl an tuarascáil seo ach ag tabhairt cúntais dúinn ar úsáid na Gaeilge timpeall na dTithe anseo. Bhí moladh eile ann, athbheochan na Gaeilge go ginearálta. Nil meas madra agam faoi láthair ar athbheochan na Gaeilge sa choiste seo go dtí go mbeidh rud éigin déanta againn sa Teach seo agus sa Dáil a thaispeánfaidh go bhfuilimíd i ndáirire agus nach bhfuilimíd ach ag caint faoi Ghaeilge. Bímíd ag caint i gcónai faoi Ghaeilge ach ni bhímíd ag caint as Gaeilge. Sílim go bhfuil sé thar am do gach einne atá cúiosach i ndáirire go ndéanfadh sé rud éigin.

Ba mhaith liom éisteacht leis na cainteoirí nach bhfuil Gaeilge acu agus tá sé an-tábhachtach ar fad go labhródh siad anseo, na daoine nach bhfuil Gaeilge acu. Ba mhaith liom a chlos uathu cad iad na rudaí a bheadh oiriúnach chun Gaeilge a úsáid, cad iad na rudaí a thuigfeadh siad agus b'fhéidir uathu siúd thiochfadh na moltaí ab fhearr — níl a fhios agam. Ní gá go mbeadh Gaeilge ag gach éinne a labhródh anseo ach is gá go mbeadh siad i ndáirire. Caithfimid moltaí agus tuarascálacha a bhí ann fadó a chur ar leataobh agus, mar a dúirt mé cheana, in ionad bheith ag caint faoi Ghaeilge, caithfimíd Gaeilge a labhairt. Má tá Gaeilge ag daoine ba chóir go mbeadh sí á úsáid acu. De ghnáth labhraím as Gaeilge anseo i gcuid den óraíd a thugaim. Bhuail mé le Seanadoír agus dúirt sé liom lá amháin: "Bhi tú ag caint trí Ghaeilge ar an ábhar sin", agus is é an tuairim a bhí aige go raíbh Gaeilge oiriúnach do rudaí airithe ach nach raibh sí oiriúnach do rudaí eile agus nár chóir bheith ag caint trí Ghaeilge ar rudaí, is dócha, go bhfuil baint acu, cur i gcás, leis an eacnamaíocht nó le cúrsaí airgeadais. Tá sé ceart go leor má tá rud éigin gan tábhacht le rá agat go labhrófá trí Ghaeilge.

Níl an dearcadh ceart ar chor ar bith, sílim, anseo. Níl atmaisféar ceart ann agus, faoi mar a dúirt mé, caithfimid tosnú agus a thaispeáint go bhfuil rud éigin ar síul anseo, agus ansin, nuair atá an rud ceart anseo, is féidir linn bheith ag rá leis na daoine timpeall na tíre go mba chóir go mbeadh an Ghaeilge a úsáid acu. Ach go dtí go dtiocfaidh an lá go mbeidh an Dáil agus an Seanad ag taispeáint go bhfuil siad i ndaíríre déarfainn nach bhfuil seans dá laghad againn go mbeidh na daoine timpeall na tíre ag féachaint chugainn. Tá a lán daoine timpeall na tíre, go mór-mhór sa Ghalltacht, caithfidh mé a rá, atá ag déanamh a lán oibre ar son na Gaeilge. Ach níl an deashampla le fáil acu ón Dáil nó ón Seanad agus níl meas madra acu féin, sílim, ar na moltaí a thagann amach. Tá siadsan ag obair go dian, ag déanamh rud tairbheach chun an Ghaeilge a chur chun cinn agus beidh an Ghaeilge slán nuair atá na daoine sin ann. Ach go dtí go dtugaimid an dea shampla, ní ceart duínn bheith ag caint faoi athbheochan na Gaeilge nó úsáid na Gaeilge go ginearálta ar fud na tíre.

Mr. Mullooly

Ba mhaith liom failtiú roimh an chéad tuarascáil ón Chomhcoiste don Ghaeilge. Bunaíodh an comhchoiste seo chun athbhreithniú agus moltaí a dhéanamh i dtaobh úsáid na Gaeilge a leathadh in imeachtaí na Dála agus an tSeanaid agus i dtimpeallacht an dá Theach, sa céad dul síos agus chun athbhreithniú agus moltaí a dhéanamh i dtaobh dul chun chinn na Gaeilge i gcoitinne. Sa tuarascáil seo scrúdaíonn an comhchoiste na slite in ar féidir úsáid na Gaeilge a leathadh in imeachtaí Tithe an Oireachtais. Más mian linn go mbeidh a háit ceart ag an teanga náisiúnta i saol poiblí na tíre caithfear a úsáid a leathadh san Oireachtas.

Tá an méid seo le rá ag an Tuarascáil ar leathnach 5 faoi labhairt na teanga:

Is teanga beo í an Ghaeilge agus caithfear í a labhairt i dtreo is go mairfidh sí. Tuigtear go bhfuil go leor Baill den dá Teach a bhfuil cumas maith Gaeilge orthu. D'fhéadfadh na Baill sin agus foireann na dTithe, ar ndóigh, i bhfad níos mó Gaeilge a labhairt sna Tithe agus lasmuigh dóibh. Is gá daoine a bhfuil Gaeilge ar a dtoil acu a mhealladh chun í a labhairt agus d'féadfaí é sin a dhéanamh trí atmaisféar níos Gaelaí a chothu sa dá Teach. Dá gcruthófaí atmaisféar ar an dóigh sin ní bheadh leisce ar a lán daoine— mar atá faoi láthair is cosúil — an méid Gaeilge atá acu a úsáid. Tá sé rí-thábhachtach go dtuigfí ón tús go bhféadfadh gach Ball a bhfuil Gaeilge ar bith aige nó aici cur leis an iarracht chun an t-atmaisféar sin a chruthú tríd an méid atá acu a úsáid oiread agus is féidir.

Tá Gaeilge réasúnta mhaith ag formhór Ball an dá Theach agus caithimid a adhmháil go bhféadhfaí níos mó di a úsáid ná mar a úsáidtear faoi láthair. Níl Ball ar bith de cheachtar den dá Teach nach bhfuil sé ar a chumas abairt nó dhó as Gaeilge a úsáid gach uair a labhraíonn sé no sí le linn díospóireachta. Tá ceacht le foghlaim againn go léir ó na comhairléoirí anseo i mBaile Áth Cliath a rinne sár iarracht cúpla tráthnóna ó shin ar an ngnó ar fad a dhéanamh trí Ghaeilge.

Tá cuid mhaith moltaí ciallmhara sa Tuarascáil faoi chéimeanna bunúsacha a d'fhéadfaí glacadh leo chun úsáid na Gaeilge a leathnú sa dhá Teach agus atmaisféar níos Gaelaí a chothú. Mar a déireann an Tuarascáil ar leathnach a 6, d'fheádfaí na suaitheantais a thugtar do chuairteoirí agus d'oifigigh ó Ranna Stait a bheith as Gaeilge agus d'féadfaí na comharthaí ar fud an Tí a bheith i Gaeilge freisin. Nuair a bhíonn na Tithe ina suí tá go leor treoracha agus ceisteanna agus orduíthe ín úsáid go rialta a d'fhéadfaí a bheith as Gaeilge, mar shampla, "Nil ach dhá nóiméad fágtha ag an Seanadóir" agus abairtí agus frásaí mar sin. Chomh maith leis sin, aontaím leis an Tuarascáil go bhféadfadh na coistí éagsúla roinnt Gaeilge a úsáid ina gcruinnithe sa tslí chéanna. Ní fheicim go bhfuil deacrachtaí ar bith leis na moltaí sin go léir a chur i bhfeidhm gan mhoill.

Cúpla bliain ó shin chuir Institiúid Teangeolaíochta na hEireann suirbhé náisiúnta ar bun ar dhearcadh an phobail i leith na Gaeilge agus tá torthaí an tsuirbhé sin an-suimiúil. Mheas beagnach 70 faoin gcéad de na daoine a cheistíodh go mbeadh sé inmholta dá dtabharfadh ceannairí poiblí dea-shampla agus níos mó Gaeilge a labhairt san Oireachtas agus sa saol poiblí.

Ar leathnach a 4 den Tuarascáil seo, sa Réamhrá, tá an slíocht seo:

Ba mhór mar a chuideodh sé leis an teanga náisiúnta a leathadh mar ghnáth-theanga na ndaoine dá mb'eol dóibhsean go raibh an gradam is dual di ag an Ghaeilge i dTithe an Oireachtais agus go raibh sí á húsáid go rialta ina gcuid imeachtaí. Ar an dtaobh eile de, is mór mar a bhaineann sé de thábhacht na teanga i súile an phobail, agus is mór a lagaíonn sé a ndúthracht di, nuair is eol dóibh nach mbíonn sí le cloistéail ach an uair fhánach i dtionóil dhá Theach an Oireachtais.

Tógadh an sliocht sin as an Tuarascáil dheiridh de Choimisiún um Athbheochan na Gaeilge a leagadh faoi bhráid na Dála sa bhliain 1965 agus tá sé chomh fiór inniu agus a bhí sé i 1965. Níl amhras ar bith ná go bhféadfadh na polaiteoirí cuidiú le cúis na teanga dá bhfeicfí iad á labhairt níos minicí.

Ar leathnach a 7 den Tuarascáil tá liosta de chuid de na céimeanna praiticiúla atá glactha ag an chomhchoiste cheana féin chun eolas agus téarmaí a mhealladh a chuideoidh le Baill moltaí a dhéanamh. Mar shampla, tá ciorclán eisithe ag na Baill den dá Theach ag iarraidh orthu aon tuairimí praiticúla a bheadh acu a chur in iúl don chomhchoiste. Freisin, tá litreacha curtha ag na hAoirí ar na bpáirtithe párlaiminte agus ag a lán daoine eile chun tairbhe a gcomhairle a fháil maidir le téarmaí tagartha an chomhchoiste. Níl amhras ar bith orm ná go mbeidh dea-thoradh ar an obair seo go léir agus go gcuideoidh sé go mór leis an gcoiste maidir leis na fadhbanna atá le sarú acu.

Mar fhocal scoir, tá áthas orm go raibh caoi agam cúpla focal a rá sa díospóireacht ar an tuarascáil seo. Tréasláim le baill go léir an chomhchoiste, go mór mhor na baill ón Teach seo, go speisialta an Seanadóir Flor O'Mahony, an Seanadóir Michael Lynch, an Seanadóir Seán Browne agus an Seanadóir Séamus de Brún. Caithfidh mé a rá go bhfuil a shaol go léir caite ag mo chara, an Seanadóir Séamus de Brún, ag obair ar son chur chun cinn na Gaeilge agus d'fhéadfá an rud céanna a rá faoí Chathaoirleach an chomhchoiste, an Teachta Denis Gallagher.

Is soiléir go bhfuil an comhchoiste ar an mbóthar ceart. Cinnte tá turas fada rompu, ach tús maith leath na hoibre. Agus tá tús maith déanta ag an chomhchoiste cheana féin. Tá moltaí praiticiúla fiúntacha déanta acu in a gcéad tuarascáil. Níl amhras ar bith im aigne ná go mbeidh tionchar ag a gcuid oibre ar úsáid na Gaeilge i dTithe an Oireachtais sna blianta atá romhainn.

Mr. B. Ryan

Dá mba rud é go raibh an Ghaeilge níos fearr agam ná már atá sé ba mhaith liomsa am a chaitheamh uair éigin ag smaoineamh faoi cad ina thaobh go bhfuil teipithe orainn an teanga a chur chun cinn d'ainneoin an dea-thoil atá léirithe sa tír le 50 bliain anuas. Gach suirbhé atá déanta, gach rud mar sin a déantar, taispeántar í gcónaí go bhfuil tromlach mór sa tír seo is bhfábhar na teanga, i bhfábhar leathnú na teanga, i bhfábhar leathnú úsáide na teanga agus gach rud, ach ag an am céanna ní tharláionn sé agus nil se ag tariu, agus is e mo thuairim go bhfuil an Ghaeilge mar theanga beo i mbaol a báis anois in ainneoin an méid atá déanta ag polaiteoirí agus a lán daoine eile, ach ní inniu atá oiriúnach dá leithéid.

Faoin tuarascáil ón chomhchoiste i dtús báire, tá gearán beag agam agus tá sé chomh maith domsa é a scaoileadh uaim, is é sin, structúr an chomhchoiste. Tá sé ar cheann de na comhchoistí is lú san Oireachtas ó thaobh ballraíochta de agus i mo thuairimse is mór an trua é sin mar ba chóir go mbeadh sé ar ceann de na comhchoistí atá bunaithe chomh forleathan agus is féidir. Ba chóir go mbeadh an ballraíocht i bhfad níos mó. Ach os rud é nach féidir linn a leithéid, ba chóir go mbéadh fiú amháin cead cainte ag gach ball go dteastaíonn uathu, cé nach mbeadh cead vótála aige, ionas go spreagfaí daoine chun páirt a ghlacadh ag plé ceist úsáid na Gaeilge i dTithe an Oireachtais. Ba cheart don chomhchoiste athrú a fháil ar na horduithe seasta atá acu i gcaoi is go mbeidh cead cainte ag baill ar bith de Thithe an Oireachtais a theastaíonn uathu páirt a ghlacadh i ndíospóireachtaí an chomhchoiste, ach gan cead vótála acu, ionas go mbeidh na díospóireachtaí chomh leathan agus is féidir faoin Ghaeilge agus staid na Gaeilge. Sin ceann do na ceisteanna is tábhachtaí a bhfuil le plé againn faoi láthair. Muna néiríonn linn, beidh deireadh leis an Ghaeilge taobh istigh de caoga bliain nó mar sin. Tá sé i mbaol báis anois.

Seo seans athrú bunúsach a fháil. Tá a fhios againn an páirt a ghlac an Seanadóir de Brún in athbheochan an cheoil agus dá bhrí sin tá an ceol, a bhí beagnach marbh tríocha bliain ó shin, beo bríomhar anois agus gan aon bhaol faoi.

Níl sa tuarascáil ach tosach. Chomh fada agus a théann sé, ní bheidh éinne ábalta cur in a coinne. Aontaím leis na moltaí atá ann agus tá súil agam go ndéanfear rud éigin fuithi. I dtaobh úsáid na Gaeilge sna Títhe seo, caithfimid smaoineamh beagáinín faoi. Mar atá ráite, tá cumas labhartha Gaeilge ag daoine éigin, go deimhin ag cuid mhaith de Bhaill na Dála agus an tSeanaid. Níl dabht ar bith faoi sin ach ní dhéanann siad úsáid di ach focal anois is arís. Ní dhéanfaimid riamh an méid Gaeilge atá againn a fheabhsú. Tá an cumas againn, tá an dea-thoil againn ach níl an spreagadh againn chun an Ghaeilge a úsáid, in ainneoin an dea-thoil agus chuile rud. Cén fáth? Ar an gcéad dul síos, sa Teach seo níl aon tseirbhís aistriúcháin, agus ó thaobh na hiriseoirí, muna bhfuil Gaeilge acu ní thuigeann siad focal atá ráite, agus muna dtuigtear, caithfimid glacadh nach scríofaidh siad focal. Mar sin, cé go bhfuil cumas labhartha Gaeilge againn — duine mar mise, mar shampla — níl sé go héasca dúinn Gaeilge a úsáid. Is beag daoine i measc Ball den tá Teach a bhfuil an cumas céanna labhartha Gaeilge acu agus atá acu sa Bhéarla. Tá cumas labhartha Béarla go maith agamsa, tá an Ghaeilge go reasúnta maith agam, ach tá se níos deacra, agus tá spreagadh ag teastáil uaim agus ó a lán de Bhall an dá Theach chun an Ghaeilge a úsáid.

Tá moltaí raidiciúla agam faoi sin a thabharfaidh an spreagadh sin. An chéad rud atá riachtanach ná séirbhísí aistriúcháin sa Teach seo; muna bhfuil sé sin againn ní bheidh seans againn agus ní bheidh aon spreagadh againn, agus gan an spreagadh ní dhéanfaimid úsaíd den Ghaeilge. Caithfimid structúr a fhorbairt chun cabhrú leis an teanga i dTithe an Oireachtais. Is é a mholfainn féin ná go ndéanfaí athrú ar, mar a thugtar air i mBéarla, Private Members' Time, i gcaoi is go mbeidh seans againn ansin. Sa Teach seo is ag na Neamhspleáchaí atá Private Members' time agus bhí moltaí againn agus plé aréir againn. Molaim go mbeadh Private Members' Time san Teach seo againn as Gaeilge. Bheadh cead againn rud éigin a ardú gan baint aige leis an Ghaeilge ach amháin go mbeadh orainn Gaeilge a úsáid chun an cheist a phlé. Bheadh seans againn ansin dhá rud a ardú ach amháin go mbeadh orainn Gaeilge a úsaíd chun an dara rud a phlé. Dá mba rud é go mbeadh seans mar sin againn agus go mbeadh spreagadh mar sin ann úsaíd an Ghaeilge uair nó dó sa Teach agus ní chuirfheadh sé isteach ar ár ghnáth gno.

Baineann an rud céanna le Tráth na gCeist sa Dáil. Mar shampla, ba cheart go gcuirfí deich noíméad ar leataobh chuile lá do cheisteanna i nGaeilge. Ansin, bheadh sé beagnach cinnte go bhfreagrófaí na ceisteanna sin as Gaeilge agus thabharfadh sé spreagadh do dhaoine ceisteanna a chur síos i nGaeilge. Ní thógfhadh sé ach deich nóiméad nó ceathrú uair a chloig. Thabharfadh sé seans iontach do dhaoine Gaeilge a úsáid.

Sin moladh a chuirim ós comhair ballraíocht an chomhchoiste: go mbeadh Private Members' time as Gaeilge san dá Theach chomh maith leis an ghnáth Private Members' Time ach go mbeadh sé riachtanach ar dhaoine Gaeilge a úsáid agus nach dtabharfaí cead do dhaoine Béarla a úsáid. Bheadh an cheist go léir pléite as Gaeilge. Ní bheadh aon deacracht ann ó thaobh Aire Rialtais a bheith i láthair mar tá cuid mhaith díobh a bhfuil Gaeilge acu. Dá mba rud é nach raibh Gaeilge ag an Aire freagrach, bheadh Aire eile a raibh Gaeilge aige in ann an job a dhéanamh dó.

Bheadh rud mar sin níos deacra ar an Rialtas ceart go leor os rud é go mbeadh dhá seans ag an Fhreasúra gach seachtain ceisteanna a chur os comhair an Rialtais. Thaispeánfadh a leithéid dea-thoil don Gaeilge. Chomh maith thiocfadh líofacht cainte dúinn go léir as an gcleachtadh.

Cuirim fáilte arís roimh an tuarascáil agus tá súil agam go mbeidh tuarascáil eile againn go luath a bheidh níos doimhne agus níos leithne. Déanaim comhghairdeas le baill den chomhchoiste agus tá súil agam go n-éiroidh go maith leo.

Mr. Fitzsimons

Píosa an-bheag atá le rá agam ar an tuarascáil seo. Tá suim mhór agamsa san Ghaeilge. Nuair a bhí mé ar scoil bhí múinteóirí maithe agam agus nuair a fhiafraím díom cén fáth nach bhfuil Gaeilge mhaith agam, is dóigh liom nach raibh an timpeallacht ceart, agus cé go bhfuil Gaeltacht in aice liom, i gCeannanus Mór — Baile Gib, níos giorra ná cúig míle agus Rath Cairn i bhfogus deich míle, dom. Sna háiteanna sin tá an Ghaeilge á labhairt gach lá. Is dóigh liom go bhfuil deis iontach againn anois mar bhreithimid ar an neantóg.

Seacht nó ocht mbliain ó shin chríochnaigh mé cúrsa in Gael Linn in gCearnóg Mhuirfean. Sheas an cúrsa ar feadh trí seachtain gach lá ó Luan go dtí an Aoine ó 6 go dtí a 10 a chlog agus ar an Satharn ón a 10 a chlog go dtí a haon a chlog. Bhí 20 daltaí ag an gcúrsa. Bhí an muinteoir go han-mhaith; cailin ón bhFíor-Ghaeltacht a bhí inti agus suim speisialta ag na daoine go léir. Sa deireadh, bhí an Ghaeilge go maith agam, agus ba fhiú an t-airgead agus an t-am é. Taréis sin ní raibh an t-am agam. Fiafraítear uaim uaireanta cén fáth nach bhfuil an teanga níos fearr agam. Tá téipeanna Gaeilge agam, tá suim agam sa teanga agus b'fhéidir le himeacht na haimsire go mbeidh mé ag déanamh dul chun cinn le labhairt na teanga. Léifigh mé píosa beag ón tuarascáil seo ó 1965:

Ba mhór mar a chuideodh sé leis an teanga náisiúnta a leathadh mar ghnáth-theanga na ndaoine dá mb'eol dóibhsean go raibh an gradam is dual di ag an Ghaeilge i dTithe an Oireachtais agus go raibh sí á húsáid go rialta ina gcuid imeachtaí. Ar an dtaobh eile de, is mór mar a bhaineann sé de thábhacht na teanga i súile an phobail, agus is mór a lagaíonn sé a ndúthracht dí, nuair is eol dóibh nach mbíonn sí le cloisteáil ach an uair fhánach i dtionóil dhá Theach an Oireachtais.

Cloisim an teanga chuile lá sa dá Theach agus ina dtimpeallacht.

I realise that this is a very important subject. The report is very brief and deals with a specific area — the use of Irish in Leinster House and in the proceedings of the Dáil and Seanad. That is something with which we would all agree. Some sensitivity is needed. As I mentioned previously in this House, on one occasion I discussed the matter with a taxi driver who told me that he had been embarrassed on a number of occasions by people who were over-anxious about the language and insisted on speaking and discussing their business through the medium of Irish. This never happened to him with any foreign visitor. While, I agree it is important and essential for the language that we use it on every occasion possible, that situation should be considered. We should go to some pains to make sure that in the use of the language we do not embarrass anyone. I am sure that that taxi driver was as enthusiastic about the use of the Irish language as I was but was embittered that he had been put in the situation where his knowledge of the spoken language was not sufficient and that somebody who was over-enthusiastic embarrassed him. There is a moral in that for everybody.

It is not out of order to say in passing that a serious mistake must have been made a long time ago after the foundation of this State. We had every opportunity to revive the language as the spoken language of the people. We had Gaeltacht areas where Irish was the spoken language. I do not disagree with the decision to plant areas of the country with people from the Gaeltacht areas. I welcome them. In County Meath they have played a very important part. Nevertheless the Gaeltacht areas have shrunk. To all appearances the Irish language will never be the spoken language of this country again. We must face the situation fairly and squarely. In spite of heroic work done by so many people the signs are not good.

Industries should have been established in the areas where Irish was the spoken language and attempts should have been made to improve the way of life of the people in those areas without plucking them out of their culture and background and placing them in an oasis where, by and large, it is very difficult to retain the language. They are fighting a losing cause and need every assistance, financial and otherwise.

It is unfortunate that we have not retained the beautiful Irish place names. This report deals with a specific matter but I do not think I am out of order in referring to that in passing. The Ordnance Survey have done a wonderful job in preserving our place names as regards townlands and other places. Unfortunately, the names we have retained are not the original Irish ones. They are a conglomoration or mixture of some kind of unfortunate assimilation of the old place names. It was unfortunate that when the survey was carried out between 1825 and 1836 a decision was not made to retain the old Irish place names. It is not too late to do it. The maps have been revised and a serious effort should be made to do so. It was unfortunate that when the Ordnance Survey was carried out from 1825-36 a decision was not made to retain one old Irish place name. Many of them that are not townland names have been lost. In selecting place names for housing schemes it is unfortunate that we seem to be departing from names that our culture and tradition would suggest. Some kind of broad outline by the Minister for the Environment to local authorities would help in this regard. Irish could be used more in places of worship also.

I mentioned that I attended an intensive Irish course organised by Gael-Linn seven or eight years ago. It was a marvellous course run by very committed people. Those who took part were very dedicated. An intensive Irish course should be organised for Members of the Oireachtas. The course I attended was for a period of three weeks. I do not see any reason why courses could not be organised for a longer period. I have no doubt, with the experience I had in that course, that at the end of those courses those taking part would be very competent to come into this House and speak through the medium of Irish. The commitment is there. Consideration should be given to the length of time necessary for people at different stages and at different levels. I would ask the Minister for the Environment to seriously consider holding such courses. I have no doubt that they would assist in a major way the use of Irish in the proceedings of these Houses.

Time is a problem for many people, particularly as we get on in years. In my own case, it is of some assistance that I try to give help to my children. In this way many of us are kept in touch against our will with the Irish language.

We have a very fine staff in our Library. No words of mine would be adequate to pay tribute to the hard work, dedication and courtesy of the staff. I would like to suggest that additional staff should be engaged in the Library to help Members who have a problem in the use of the Irish language. One additional officer would be sufficient. It would be very helpful for someone like myself, who has a problem coming into this House on such an important discussion and anxious to make a meaningful contribution, if there was somebody I could go to who would give me the help and advice that is necessary.

This is a brief and very important report. I hope all the matters previously mentioned, including signs in the House and use of the language, will be taken into consideration. I look forward to the next occasion when the second report will be discussed. I have no doubt it will be longer and more comprehensive. It might be possible to include with it a translation. If the Minister does something along the lines I suggest on the next occasion many more Members will contribute to the debate, which could be totally in Irish.

Mr. Belton

Ní bheidh mórán le rá agamsa ar an ábhar seo toisc nach bhfuil mórán Gaeilge agam. Is fada an lá a raibh cleachta agam ag caint as Gaeilge. Freisin, tá an chuid is mó a bhfuil le rá agam ráite cheana. Bhí mé ag éisteacht leis na Seanadóirí a bhí ag caint agus sílim nach gá domsa a rá arís na rudaí atá ráite acu. Caithfidh mé comhghairdeas a dhéanamh leis an chomhchoiste as ucht an tuarascáil seo. Is tuarascáil gearr agus is tuarascáil chiallmhar í. Bhí mé ag éisteacht leis an Seanadoír Seán Browne agus dúirt sé gur rud maith cúntas gearr a bheith ann. Dúirt sé gur éasca leathanacha agus leathanacha agus leathanacha a chur os comhair na Seanadóirí anseo gan morán céille ann agus gan morán rudai ciallmhara ráite faoi. Is maith liom bheith ag déanamh iarracht — cé gur iarracht lag é — labhairt anseo ar an ócáid stairiúil seo. Aontaím le gach rud atá ráite san tuarascáil. Deirtear ar leathanach a 4:

Ba mhór mar a chuideordh sé leis an teanga náisiúnta a leathadh mar ghnáth-theanga na ndaoine dá mb'eol dóibhsean go raibh an gradam is dual di ag an Gaeilge i dTithe an Oireachtais agus go raibh sí á húsáid go rialta ina gcuid imeachtaí. Ar an dtaobh eile de, is mór mar a bhaineann sé de thábhact na teanga i súile an phobail, agus is mór a lagíonn sé a ndúthracht di, nuair is eol dóibh nach mbíonn si le cloisteáil ach an uair fhánach i dtionóil dhá Theach an Oireachtais.

Is ceart go mbeadh na Seanadóirí agus na Teachtaí Dála san "gcéad líne" mar a déarfá sa ghluaiseacht chun an teanga a athbheochaint agus a chur mar gnáththeanga na tíre arís más féidir é sin a dhéanamh.

Molaim an chaoi a rinne an comhchoiste a gcuid oibre. Scríobhadar litreacha chuig gach duine a bheadh in ann cuidiú leo san obair. Rinne siad a ndicheall gach rud ceart a dhéanamh.

I agree with this report. It is a very sensible short report and everything that is necessary is in it. I congratulate the people who brought out this report because they have done a very great service with regard to the question of what importance the general public may attach to the deliberations of this House—I say this House rather than the Dáil — in regard to what they may do or say. Only this morning — I do not know if anybody else was listening—I was listening to "Morning Ireland" and when the announcer was concluding he gave a list of events for the day. He mentioned that Dáil Éireann was meeting today. He did not even think it worth while to mention that Seanad Éireann was also meeting. I do not know if he knew Seanad Éireann was meeting. He should have known. If he knew it is a greater shame that he did not think it worth while to relate that to us. However, it is necessary for us to do our best to give a lead to the general public. We are expected to be in a position to give a lead.

Senator de Brún mentioned the possibility of having a special room in the House. It would be an excellent idea if we could have a room where people who are interested in Irish could meet and talk and those of us who have only a very small knowledge of Irish could improve our knowledge. It is a harrowing experience to speak in public in any language. If you have only a very weak knowledge of Irish it is certainly an heroic effort to get up and speak in Irish, particularly on a subject where the general public expect you to be an expert. It is very hard to convey, in a language with which you are not terribly familiar, the true meaning and the true gist of what you want to say with accuracy.

Something which was always held in awe in my days was the fact that far too much emphasis was laid on Irish grammar. A number of people could speak Irish but were not grammatically correct. Thousands of foreigners come into this country and they speak English. They may not speak it 100 per cent correct grammatically but they are able to make themselves understood. We are able to understand what they have to say and they are able to understand what we have to say to them. Something like this should be adopted with regard to the Irish language whereby we would be able to make our thoughts known to people irrespective of whether or not we were 100 per cent grammatically correct.

I agree with what has been said about signs throughout the House. They could probably be as well understood in Irish as in English. We could gradually increase our knowledge and use of the Irish language. I note that last week Dublin Corporation announced that they will conduct as much of their business through the medium of Irish as they can and they hope in the not too distant future to conduct their business completely in Irish. That is a formidable task for them. I believe it will take some time before they will be able to deal with all the intricacies, when they are budgeting for different services and going into detail. However, it is a step in the right direction. If a local authority can agree to conduct part of their business at least through the medium of Irish, it is not asking too much that the House of the Oireachtas should equally be able to do at least as well, if not better. I congratulate the people who compiled this report and I wish it well.

Mr. McDonald

Níl mise ar an gcomhcoiste Gaeilge ach, mar sin féin, cuirim fáilte roimh an tuarascáil seo atá os ár gcomhair inniu.

B'fhéidir nach bhfuil an tuarascáil seo ró-mhór ach, mar sin féin, is í seo an chéad tuarascáil agus is maith an rud é a fheiceáil. Ní raibh aon fhocail Gaeilge le cloisint in aon chomhairle contae lasmuigh den Ghaeltacht, ach, mar a dúirt an Seanadóir Belton, bhí cruinniú de Bhardas Bhaile Átha Cliath an tseachtain seo agus trí Ghaeilge amháin a rinneadh an gnó. Creidim go bhfuil go leor Gaeilge ag na comhairlí contae chun an rud céanna a dhéanamh iontú. Sa Seanad anois, de thoradh chúram an Rialtais, tá an tseirbhís sin lán de Ghaeilgeoirí agus eolas maith acu a chuirfeadh ar a gcumas a gcuid oibre a dhéanamh i nGaeilge da mba ghá dóibh é. Sí an cheist atá agamsa anois ar an Rialtas gur mithid scrudú iomlán a dhéanamh feasta ar staid na gluaiseachta i láthair na huaire, ar na torthaí atá le fáil ón saothar a deineadh le 60 bliain, agus ón eolas a gheobhfar as an scrúdú agus an léirmheas sin céim nua ar aghaidh a thabhairt in obair na hathbheochana. Is féidir a rá gur ullmhúcháin í an obair atá déanta go dtí seo agus na torthái atá le fáil aisti don lá nuair a thabharfar iarracht ar an Ghaeilge a chur ar aghaidh in ionad údaráis agus in ionaid Rialtais chun gnó an phobail a dhéanamh.

Cuirim fáilte roimh an tuarascáil seo. I would welcome the opportunity of the House having more debates in Irish so that we can all practice and keep the language alive.

Mr. Kiely

Fáiltím go mór roimh an tuarascáil seo agus ba mhaith liom comhgháirdeas agus ardmholadh a thabhairt don chomhchoiste. Tá súil agam go n-éireoidh go maith leis an obair agus go mbeidh níos mó Gaeilge in úsáid sa tSeanad, sa Dáil agus ar fud na tíre.

Irish is our national language, but it is not frequently used. I should be ashamed to admit that I am not good at Irish, but in the environment I was brought up in, English was the spoken language. Irish was taught in schools. In our youth we did not pay as much attention to the learning of Irish as we now recognise we should have. I am sure the same is prevailing today. There was more Irish used in schools some years ago than there is today. All the subjects were taught through Irish, which is not happening at the moment. I read a report from some organisation involved in promoting Irish. They gave percentages which showed that less Irish is spoken now than 20 or 30 years ago. As it is our national language I feel we should do everything possible to ensure that that is corrected and that we have more Irish spoken.

I would like to commend the joint committee on producing this report. It is something that we should take note of and try to use more Irish in the Houses of the Oireachtas. I note that in the report they feel the difficulties which must be overcome should be tackled on a planned basis and progress made in stages. It is good that they recommend that progress be made in stages. Progress can only be made in easy stages. Many of the Members of this House are not fluent Irish speakers, but we do our best. We might not be terribly fluent in the English language either, which is the spoken language of this country. We should make an effort to speak Irish as often as possible.

The report states that people with a proficiency in Irish need to be persuaded to use it and that it could be achieved by creating a suitable ambience in the House. If such an ambiance were created it is felt that many people would not be reluctant to speak Irish. It is a very important point in the report that if the people with fluent Irish spoke it more often they would encourage the people with less Irish to use it and probably improve their Irish. There are organisations very much involved in the promotion of the Irish language who use it as often as possible. But these organisations should also be encouraged to use it even more. If people with a poor knowledge of Irish make mistakes in conversation it should not deter them from using the Irish language.

The Action Plan for Irish, 1983-1986, referred to the State. It said:

Regretfully it must again be recorded that satisfactory progress is not being made in regard to Irish programmes on television, although RTE is to be highly commended for its radio service.

Television should be a great means of promoting the Irish language and there should be better use made of it. That is something the Minister for the Gaeltacht should convey to the Minister responsible, the Minister for Communications. Television is definitely a great means of communicating Irish especially to the youth and to the people anxious to hear it and anxious to learn it. I again welcome the report and congratulate the members of the committee for presenting it to us.

Aire na Gaeltachta (Mr. P. O'Toole)

Tá an-áthas orm a bheith anseo inniu agus ba mhaith liom tréaslú leis na Seanadóirí as ucht an suim atá acu agus atá léirithe acu san ábhar seo. Ghlac naoi Sheanadóir páirt san díospóireacht seo, an chuid is mó díobh as Gaeilge. Ba mhaith liom a rá go deimhin gur chuir Seanadóirí anseo ionadh orm leis an líofacht a bhí acu sa Ghaeilge. Ní gá d'aon duine sa Teach seo bheith náireach nó leithscéal a ghabháil as ucht úsaid a bhaint as Beárla ar a leithéid d'ócáid. Sé an rud atá le rá ansin ná dá mbeadh daoine sásta úsáid a bhaint as an méid Gaeilge atá acu ar ócáidí den tsaghas seo agus, go deimhin, ar ócáidí eile, bheadh athrú ar an scéal. Táim cinnte go mbeadh cuid mhór den fhadhb atá againn faoi láthair maidir le Gaeilge réitithe againn dá ndéanfadh daoine an rud atá déanta anseo maidin inniu i Seanad Éireann ag na Seanadóirí. Tréaslaim leo agus gabhaim buíochas leo.

Tá fhios againn gur bunaíodh an comhchoiste seo i ndeireadh na bliana 1984 agus go deimhin is trí thairiscint sa Teach seo a tháínig sé i bhfeidhm an chéad lá. Sibhse anseo a mhol é seo agus tháinig an chomhchoiste ar an saol. Tá dhá rud tábhachtach ag baint leis na téarmai tagartha atá ag an gcomhchoiste — sé sin go mbeidh úsáid na Gaeilge á leathnú taobh istigh de Thithe an Oireachtas, uimhir a haon; agus, uimhir a dó, go ndéanfaidh an chomhchoiste iarracht rud éigin a dhéanamh faoi cheist na Gaeilge agus úsáid na Gaeilge i gcoitinne a chur chun cinn.

Tá an chéad tuarascáil againn agus aontaím leis an gcoiste go bhfuil an ceart acu díriú ar Thithe an Oireachtais i dtús báire, mar sin é an áit gur féidir rud éigin a dheánamh láithreach. Bhí an ceart acu chomh maith tagairt a dhéanamh don sliocht ó Choimisiún um Athbheochan na Gaeilge san réamhrá don tuarascáil. San sliocht sin dúirt an coimisiún, os cionn scór bliain ó shin, rud atá chomh fíor inniu is a bhí sé an t-am sin — nach raibh tada níos fearr ná an dea-shampla, agus dá dtabharfadh daoine ó Thithe an Oireachtais dea-shampla do mhuintir na tíre le chéile go bhféadfaí meoín na ndaoine i leith na Gaeilge a athrú agus é sin a dhéanamh go hantapaidh.

Mar sin aontaím leis an tuairim a bhí ag an gcomhchoiste go mba cheart díriú ar an aidhm sin láithreach agus atmaisféar an Tí a athrú chomh fada agus is feidir ó atmaisféar Gaeilge-Gallda go dtí atmaisféar Gaelach. Tá "Tá" agus "Níl" thíos ansin ar an mballa ach, mar a dúirt an Seanadóir Browne, d'fhéadfaí rudaí beaga cosúil le "Item No. 1, Report," a cur in airde ar na scáileáin ar fud an Tí. D'fheicfeadh cuairteoirí é sin, d'fheicfeadh muintir an Tí é agus i ngan fhiosdóibh fein, fiú amháin, bheadh a meoin agus a n-intinní dírithe ar an Ghaeilge mar theanga bheo; mar a dúirt an Seanadóir Séamus de Brún, an teanga atá ann, a bhí ann agus, le cúnamh Dé, a bheas ann má dhéanaimid an rud ceart.

Bhí díospóireacht bríomhar ann nuair a bhí ceist an chomhchoiste agus an tairiscint seo á bplé anseo. Ag éisteacht anseo inniu bhí mé ag smaoineamh ar an dul chun cinn atá déanta go deimhin san achar gearr sin, fiú amháin maidir le Gaeilge i dTithe an Oireachtais.

Níl mé ag cur milleán dá laghad ar an gcomhchoiste nó ar chomhaltaí an chomhchoiste, ach ba mhaith liom a rá nach bhfuil cuid de na moltaí curtha i gcion nach bhfuil móran deacrachta ag baint leo. Tá a fhios agam go dtógann sé am rudaí faoi leith a dhéanamh, ach suaitheantais agus rudaí mar sin as Gaeilge, tá sé thar am iad sin a athrú. Tá súil agam go bhfeicfear "cuairteoir" ar lipéad cuairteora sa Teach seo roimh i bhfad. Go deimhin, ní thuigim cén fáth nár dearnadh é sin an chéad lá, ach sin ceist eile.

Chomh maith leis sin, tá treoracha thart ar an Teach, oifigí faoí leith, go mba cheart na focail a bheith as Gaeilge, mar atá ar oifig an Chathaoirligh agus oifig an Leas-Chathaoirligh taobh amuigh den seomra seo. D'fhéadfaí chuile chomhartha a chur i nGaeilge agus, más gá, comhartha míniúcháin a chur leis. De réir a chéile bhuailfí isteach ar mheoin agus ar intinní daoine gur teanga bheo í an Ghaeilge, go bhfuil sí in úsáid, agus go mba cheart go mbeadh sí in úsáid níos mó. Maidir le Tithe an Oireachtais agus na h-oifigí ann is cuma an nglacaimid leis nó nach nglacaimid leis, tá muintir na hÉireann ag breathnú orainn lá i ndhiaidh lae ag caint fuínn, ag cleamhsán fúinn, ag gearán fúinn, agus corr dhuine ár moladh anois is arís ach tá siad ag caint fúinn ar aon nós, ag breathnú orainn agus aon rud a dhéanaimid, a deirimid, tá aitheantas á thabhairt dó ar bhealach amháin nó ar bhealach eile.

Tá tuairimí an choimisiúin os cionn scór bliain ó shin chomh fírinneach anois agus a bhí siad an t-am sin: má fheiceann daoine ón taobh amuigh — mar a deirtear, the average punter, cé hé nó cé hí an gnáth dhuine — go bhfuil muintir an Tí seo agus na Dála i ndairíre faoin Ghaeilge, go dtabharfaidh siad aitheantas dó sin agus go ndéanfaidh siadsan iarracht an dea-shampla a ghlacadh uainn agus a n-iarracht féin a dhéanamh. Táim cinnte go dtarlóidh sin. Is trua é nach raibh muintir na hÉireann ag breathnú maidin inniu ar an rud a tharla sa Teach seo le cúpla uair a chloig, daoine a chuir alltacht orm, an-ionadh orm go raibh Gaeilge chomh líofa acu. Táim cinnte go bhfuil sé sin fíor i gcás a lán nár labhair Gaeilge inniu, toisc nach raibh deis acu.

Maidir leis an Seanadóir Dooge, Ceannaire an Tí, thug sé cúlra dúinn ar na tuarascálacha a foilsíodh le 20 bliain anuas agus roimhe sin. Anois, tá tuarascail an chomhchoiste againn. Is é an rud is fearr, dar liomsa, go bhfuil comhchoiste againn. Tá an tuarascáil gearr, ach mar a dúirt an Seanadóir Belton, tá sé ciallmhar. Go deimhin, nuair a bhí an Seanadóir Dooge ag caint ar maidin bhí leabhair agus tuairiscí toirtiúla aige, a lán rudaí ann. Dá bhféadfaí na rudaí sin a chur i bhfeidhm bheadh níos mó déanta ar son na Gaeilge sa Teach seo ná mar a bhí molta sna tuairisci toirtiúla a bhí ag an Seanadóir ar maidin. Mar a dúirt an Seanadoir Kiely, is de réir a chéile is féidir linn dul chun cinn a dhéanamh.

Tá an Seanadóir Séamus de Brún ag plé le Gaeilge níos faide ná a lán daoine sa Teach seo agus ag plé le rudaí Gaelacha chomh maith. Cuireann sé áthas orm i gcónaí bheith ag éisteacht leis toisc a líofacht Gaeilge. Is maith liom Gaeilge líofa a chloisteáil anois is arís, rud nach bhfuil agam féin. Cuireann sé an-bród orm éisteacht le duine cosúil leis an Seanadóir de Brún. Tá a dhóthain déanta aige ar son na ceiste seo agus ar son ar gcultúir agus ní dóigh liom go bhfuil tada faighte aige as mar is iarracht ar son na hÉireann atá déanta aige. Mar a dúirt sé, tá an tuarascáil gearr ach tá an míniú ann. Dúirt sé go bhfuil tábhacht ag baint leis, nach dtuigeann polaiteoirí agus daoine eile i mbéal an phobail an tábhacht a bhaineann le úsáid na Gaeilge ar ócáidí poiblí, ag dinnéir, ag cluichí peile nó ag aon tabhairt amach eile, áiteanna ina bhfuil slua daoine bailithe le chéile. Sa chuid is mó de na cásanna ní smaoiníonn daoine ar chúpla focal a rá, nó leath óráid a dhéanamh as Gaeilge mar nílimíd ag smaoineamh ar rudaí mar sin.

Dá mbeadh an Ghaeilge le cloisteáil thart orainn bheadh sé i gcónaí os ar gcomhair agus ní dhéanfaimís dearmad air. Bheadh sé á úsáid go nadúrtha againn nuair a bheadh deis againn. Dúirt an Seanadóir Browne go mba iontach an rud é da bhféadfaimís dul chun cinn a dhéanamh go pointe go bhféadfaí athrú ó Bhéarla go Ghaeilge agus ar ais arís go nádurtha, go ndéanfai é gan smaoineamh air.

Nuair a bhí mise i Roinn eile bhí an teacht agus imeacht agam, ag dul amach go dtí an Bhruiséal agus áiteanna eile agus, go deimhin, tá an Seanadóir McDonald anseo, fear a bhfuil an chuid ama caite aige ag taisteal ar an mbealach céanna, agus tá mé cinnte go raibh an taithí céanna aige siúd. Chuala sé daoine ón nGearmáin, ón Fhrainc, daoine go raibh an dá theanga acu. Bhí siad ábalta athrú ó cheann go ceann go nádúrtha. Bhraith sé ar cén áit a raibh siad agus cé leis a raibh siad ag caint ach bhí siad in ann Béarla a labhairt, nó Fraincis nó Gearmáinis go nádúrtha. Ní "big deal" é, mar adéarfá, seo a dhéanamh. Is rud nádúrtha é.

Dúirt an Seanadóir Browne go raibh ceist na Gaeilge i dTithe an Oireachtais rí-thábhachtach mar dhea-shampla. Lig dom dul ar ais arís don rud adúirt mé faoi nádúracht na Gaeilge mar mheán chumharsáide. Thug seisean sampla anmhaith, cheap mé, go raibh sé féin ag caint sa Teach seo ar ábhar eile, ní ábhar a bhain leis an nGaeilge ar chor ar bith agus chuir sé iontas ar dhaoine a cheapann nach féidir úsáid a bhaint as Gaeilge ag plé cúrsaí eacnamaíochta, foraoiseachta nó a leithéid — rud seafóideach ar ndóigh. Taispeánann sé sin an meon atá ag daoine, an cinéal bac atá ar intinn daoine glacadh leis gur teanga bheo í an Ghaeilge, gur féidir í a úsáid agus tú ag plé aon ábhar is mian leat ar domhan agus sin sampla a thug seisean chun a thaispeáint dúinn ceann de na deacrachtaí eile a bhaineann le dul chun cinn.

Rinneadh tagairt eile do rud a thaispeánann domsa go bhfuil dul chun cinn á dhéanamh. Is fíorchorr-uair a chloisfeá go raibh, abair, obair chomhairle á plé i nGaeilge i gcruinniú poiblí de chomhairleoirí ach de réir a chéile tá sé sin ag teacht chun cinn trí éachtaí Bhord na Gaeilge, Chonradh na Gaeilge agus na heagrais atá amuigh ansin ag brú ar dhaoine an Ghaeilge a úsáid. Cé déarfadh, cur i gcás, go mbeadh cruinniú de Chomhairle na Cathrach i nGaeilge, rud a bhí ann an tseachtain seo, agus tá dul chun cinn suntasach á dhéanamh.

Maidir leis an Seanadóir Brendan Ryan, a bhfuil líofacht aige i mBéarla agus i nGaeilge, chuir seisean moltaí os comhair an Tí. Dúirt sé go raibh an teanga i mbaol báis. Ní dóigh liom go bhfuil sé sin fior inniu. Tá comharthaí le feiceáil anois nach bhfuil muintir na tire sásta an Ghaeilge a ligint uatha agus í a chur faoin talamh. Bhí gearán faoin gcoiste aige go mba cheart cead cainte a bheith ag aon duine a raibh suim aige teacht isteach ag an comhchoiste agus suí síos. Sin ceist don chomhchoiste féin agus tá mé cinnte dá mbeadh aon Bhall den Teach seo a d'iarrfadh cead teacht os comhair an chomhchoiste le tuairimí a phlé nach gcuirfí aon bhac air é sin a dhéanamh.

Maidir leis an moladh a bhí aige go ndéanfaí gnó príobháideach as Gaeilge agus go mbeadh sé éigeantach, b'iontach an rud dá mbeadh gnó príobháideach. Ní thiocfainn leis go mbeadh ar dhaoine Gaeilge a labhairt mar cheapfainn go mb'fhéidir go gcuirfeadh sé sin drochmhisneach ar dhaoine páirt a ghlacadh i ndíospóireacht dá leithéid.

Bhain an Seanadóir Belton úsáid as leagan cainte amháin agus dúirt, nuair atá duine ag labhairt i dteanga nach teanga theaghlaigh í "that it's an heroic effort" agus sin é an rud atá déanta aige féin inniu agus ag daoine cosúil leis, "heroic effort". Anois muna bhfuil daoine sa Teach seo ábalta páirt a ghlacadh i ndíospóireacht agus a gcuid tuairimí a chur i gcion go láidir ó thaobh na polaitíochta de, nach shin é ceann de na cúiseanna a ghlacann daoine páirt i ndíospóireachtaí sa Teach seo? Ní dóigh liom go mbeadh sé ceart bac a chur orthu ag rá "Féach, ní feidir leat ach Gaeilge a labhairt fad atá tú sa Teach seo". Dob iontach an rud dá ndéanfaí é sin ach go mbeadh cead ag daoine é a mheascadh go nádurtha agus, mar adúirt an Seanadóir Belton "heroic effort" a dhéanamh más féidir leo ar son na Gaeilge. Ní thiocfainn leis an dtuairim go mba cheart éigeantacht a bheith ann maidir leis an nGaeilge.

Tá líofacht cainte ag an Seanadóir Fitzsimons agus duine de na Seanadóirí a cheap mise go raibh dáiríreacht ann, fear a chaith a chuid airgid agus a chuid ama ag iarraidh snas agus feabhas a chur ar a chuid Gaeilge, agus ag an am céanna fear a labhair i nGaeilge agus i mBéarla. B'iontach an rud é sa tír seo dá mbeimís ábalta chuile rud ó mhaidin go hoíche a dhéanamh trí Ghaeilge. Ní dóigh liom go dtarlódh sé sin. Ach d'fhéadfaimís an dátheangachas a thabhairt ar aghaidh go dtí pointe go mbeadh an dá theanga ar aon chéim agus go bhféadfadh muintir na tíre seo úsáid a bhaint as Gaeilge agus Béarla go nádúrtha, go mbeadh líofacht acu sa dá theanga mar atá i dtiortha eile a bhfuil dhá-theangachas i réim iontu, agus dá bhféadfaí é sin a dhéanamh is daoine cosúil leis an Seanadóir Fitzsimons ad'fhéadfadh óráid ar fad a dhéanamh i nGaeilge ach mar sin féin dúirt sé "Look, ní dóigh liom go mbéinn ábalta an rud ar fad a dhéanamh"— daoine mar sin go mbeadh an gnáth-dhuine in ann an deashampla a ghlacadh uathu agus an rud céanna a dhéanamh. Sin é an cineál rud be cheart dúinn díriú air.

Maidir le foireann bhreise sa Leabharlann, níl freagracht fóirne an Tí seo faoi mo chúram ach glac uaim go mbeidh mé i dteangmháil le muintir an Tí agus déarfaidh mé leo go dtáinig an moladh sin ar aghaidh nuair a bhí an díospóireacht seo ar siúl agus go mb'fhéidir go bhféadfaí duine nó daoine a fháil sa Leabharlann a bheadh in ánn cúnamh agus cabhair a thabhairt do dhaoine a bhfuil suim acu rudaí mar seo a phlé as Gaeilge, agus, go deimhin is daoine iad lucht na Leabharlainne a bhí agus atá i gcónaí sásta aon chabhair gur féidir leo a thabhairt do Bhaill Thithe an Oireachtais.

Maidir leis an Seanadóir Belton, ag éisteacht leis siúd dá mbeadh daoine sa Teach seo sásta an meíd a rinne seisean inniu a dhéanamh tá leath na faidhbe réitithe agus sin cuid mhór in achar anbheag. Maidir leis an Seanadóir McDonald is féidir an rud céanna a rá, fear nach bhfuil aon bhaint aige leis an Ghaeltacht, fear atá i lár na tíre, machaire méith na tíre seo, ach atá sásta seasamh suas agus an "heroic effort" a dhéanamh an Ghaeilge a labhairt agus job an-mhaith a dhéanamh de agus fear a bheidh sásta feabhas a chur air féin dá mbeadh na háiseanna ann.

Is de réir a chéile, mar adúirt an Seanadóir Kiely, gur féidir linn dul chun cinn a dhéanamh agus rinne seisean tagairt don teilifís agus d'iarr sé ormsa an bhfeadfainn dul i dteangmháil leis an Aire Cumarsáide. Ba mhaith liom a rá le Seanadóirí go bhfuilim i dteangmháil leis an Aire Cumarsáide, go bhfuil coiste bunaithe againn idir mé féin, an Roinn Cumarsáide agus RTE féachaint céard is féidir a dhéanamh feabhas a chur ar úsáid na Gaeilge in RTE. An uair dheiridh a bhí mé anseo rinne mé gearán géar nach raibh a gcion féin á fháil ag Gaeilgeoirí na tíre ó RTE. Tá feabhas tagtha ar an scéal, feabhas tagtha ar an saghas cláir agus méid na gclár atá á gcraoladh anois ach is féidir feabhas i bhfad níos mó a dhéanamh agus tá coiste ag plé na ceiste seo agus beidh mise ag fanacht le toradh na cainte sin amach anseo agus tá mé cinnte go mbeidh suim ag Seanadóirí san méid a bheas le rá ag an gcoiste sin.

Arís tá mé ag ceapadh gurb é an Seanadóir Seámus de Brún a rinne tagairt don áis a bheith ann agus gurbh iontach an rud é da mbeadh seomra faoi leith, cuir i gcás, go mbeadh téipeanna agus téipthaifeadáin le fáil agus go mbeadh áit faoi leith sa Tí seo a d'fhéadfadh Comhaltaí an Tí tarraingt air, suí síos, Gaeilge a phlé, Gaeilge a úsáid agus feabhas a chur ar a gcuid Gaeilge féin san am céanna. Rachaidh mé i dteangmháil leis na húdaráis anseo faoi sin féachaint an féidir a leithéid d'áis a chur ar fáil agus tá mé cinnte go mbeadh daoine cosúil le Bord na Gaeilge agus na heagrais Ghaeilge sásta comhairle agus cúnamh a thabhairt i leith an ruda seo chomh maith.

Ba mhaith liom arís tréaslú leis na Seanadóirí a ghlac páirt sa díospóireacht seo. Ba mhaith liom mo bhuíochas a ghabháil baill an chomhchoiste atá ag obair go dian agus tá mé cinnte go mbeidh dul deimhin, tá mé cinnte go mbeidh dul chun cinn feiceálach ann sar i bhfad, rud atá ann anois fiú amháin.

Séamus de Brún

Ba mhaith liom buíochas a ghabháil leis an Aire are son na héisteachta a thug sé don díospóireacht seo fré chéile agus ar son an mhiondealú a rinne sé ar an ndíospóireacht ó dhuine go duine a labhair. Thug sé sin misneach do gach duine againn agus ba mhaith liom é sin a chur in iúl dó.

Professor Dooge

It was indicated that we would stop at a convenient time between 1 and 1.30 p.m. I think we should adjourn the debate. I do not know if in view of that order there may be other Senators who would wish to contribute to this debate the next day, so I think rather than my now rising to conclude this motion which stands in my name, I move the adjournment of the debate and the suspension of the business until 2.30 p.m.

Debate adjourned.

Sitting suspended at 1.20 p.m. and resumed at 2.30 p.m.