Mar atá a fhios ag an Teach dúirt mise an cúpla focal a bhí le rá agam an tseachtain seo caite ach, mar sin féin, ba mhór an trua dá ligfinn an deis seo thart gan, ar a laghad, freagra a thabhairt ar na daoine a labhair anseo maidin inniu agus tá áthas orm búiochas a ghabháil do na daoine sin. Bhí rudaí le rá ag na Seanadóirí Rogers, Kelleher, Howlin agus Séamus Higgins agus seo rud a bhí le rá ag chuile dhuine acu — gur cheap siad nach raibh poiblíocht le fáil ó na meáin chumarsáide ar aon rud a dúirt siad anseo. Is mór an trua é sin agus go deimhin, is mór an trua nach mbeadh suim ag meáin chumarsáide na tíre seo i bpoiblíocht a thabhairt faoi labhairt as Gaeilge, ní amháin ar chúrsaí Gaeilge agus ar cheisteanna na Gaeilge féin ach, go deimhin, ar chúrsaí ghinearálta, ar chúrsaí eacnamaíochta, ar chúrsaí dlí nó cúrsaí sóisialta á bplé acu. Ba cheart go mbeadh an tábhacht chéanna ag baint leis an méid atá le rá acu má deireann siad as Gaeilge é is dá n-abraidís i mBéarla é. B'fhéidir gur ceist aistriúcháin láithreach atá de dhith sa Teach seo. Má sea, tig linn cur chuige sin agus rachaidh mé i dteagmháil leis na h-údaráis anseo féachaint céard is féidir a dhéanamh faoi. Tá an Teach seo á dheisiú faoi láthair agus b'fhéidir go bhfuil an t-am ceart chun na moltaí seo a chur ós comhair na n-údarás agus beidh mé ag rá leo go raibh Seanadóirí anseo ag iarraidh áis mar seo a chur ar fáil don Seanad. Ní dóigh liom gur féidir a rá gur b'shin í an fhadhb mar tá áis aistriúcháin láithreach sa Dáil féin agus tá an tseirbhís sin ar fáil, ach mar sin féin níl an Ghaeilge á labhairt chomh minic agus ba cheart di a bheith. Tá polaiteoirí sa Dáil chomh maith agus atá sa Seanad agus tá mé cinnte dá mbeadh an phoiblíocht cheart á fáil ag polaiteoirí na Dála chomh maith le polaiteoirí an tSeanaid go mbeadh fonn i bhfad níos mó orthu usáid a bhaint as Gaeilge níos minicí ar chúrsaí ghinearálta atá a bplé sa Teach ó lá go lá.
Sin ceann de na gearáin a tháinig treasna anseo agam maidin inniu agus seachtain sa lá inniu go raibh Seanadóirí faoin dtuairim nach bhfaighidís an phoiblíocht is dual dóibh ar ócáidí den tsaghas seo agus Gaeilge á labhairt acu. Dúirt an Seanadóir Rogers chomh maith go raibh duine de Raidió na Gaeltachta sa Tuaisceart. Tá agus is maith liom a rá go bhfuil freastal á dhéanamh ar mhuintir na Gaeltachta agus ar Ghaeilgeoirí ar fud na tíre. Maidir leis na daoine atá ag dul le raidió agus le theilifís sa Tuaisceart le blianta anuas tá Gaeilge ar a mian ag chuile dhuine acu agus ba mhaith liom treaslú leo as ucht atá á dhénamh acu. Tá an dá theangachas acu go pras agus níl aon fhadhb ansin ach, mar sin féin, is maith an rud go bhfuil Raidió na Gaeltachta féin sáite anois sa rud seo agus go bhfuil tuairisceoir acu ar bhun laethiúil más gá.
Dúirt an Seanadóir Kelleher nach raibh atmaisféar an Tí i gceart agus rinne an Seanadóir Howlin tagairt don rud céanna. Maidir le h-aitmaisféar, níl an t-atmaisféar ceart le Gaeilge a úsáid. Is dócha gur féidir linn é sin a rá ach níl an t-atmaisféar ceart taobh amuigh den Teach ach amháin sa Ghaeltacht mar a bhfuil an timpeallacht a bhaineann le h-úsáid na teanga. Is muid féin a chruthaionn an t-atmaisféar agus má táimid sásta Gaeilge a labhairt anseo crothóimid an t-atmaisféar ceart le go mbeidh an Ghaeilge á úsáid i bhfad níos minicí.
Ag éisteacht le Seanadóirí anseo an tseachtain seo caite agus arís maidin, inniu, ní fheicim aon chúis ar bith nach mbeadh i bhfad níos mó Gaeilge á h-úsáid mar chuile dhuine a labhair maidin inniu tá Gaeilge ar a mian acu. Dúirt an Seanadóir Howlin chomh maith go raibh cineál díomá air go raibh air labhairt tar éis duine cosúil leis an Seanadóir Bríd Rogers. Sin rud a chloisim go minic agus daoine ag cur a dtuairimí ar aghaidh, go bhfuil faitíos orthu, go bhfuil díomá nó náire orthu nach bhfuil an Ghaeilge ar chaighdeán comh h-ard agus atá ag daoine eile agus go mb'fhéidir go mbeadh daoine ag magadh futhu. Ní dóigh liom go dtógfadh an Seanadóir Rogers orm é nuair a deirim go bhfuil Gaeilge iontach aici toisc gur tógadh le Gaeilge í. Is cainteoir ó dhúchas í an Seanadóir Bríd Rogers agus ní féidir, cur i gcás fear as Loch Garman a chur i gcomparáid leis sin. Ach ag éisteacht leis an Seanadóir Brendan Howlin, ní dóigh liom gur ceart dó aon imní nó náire a bheith air mar, chomh fada agus a fheicimse, cibé áit a fuair sé an Gaeilge tá an-Ghaeilge go deo aige.
Dúirt an Seanadóir Higgins an rud céanna, go raibh áiteanna i gContae Mhaigh Eo agus, go deimhin an chuid is mó de, nach gcloisfeá focal Gaeilge ó mhaidin go hoíche, ach mar sin féin tá Gaeilge ar a mhian aige féin mar a thaispeanann sé go minic sa Teach seo. Nuair a bhíonn ceist á plé i nGaeilge, glacann sé páirt san díospóireacht. Ní gá dó siúd, agus tá mé cinnte nach bhfuil, aon díomá nó náire nó imní a bheith air. Tá sé ábalta seasamh agus labhairt go pras i nGaeilge agus i mBéarla agus go deimhin sa bhFraincis dá gcuirfí chuige é. Sin ceist eile.
Labhair an Seanadóir Higgins faoin dhátheangachas. Bhain sé úsáid as dhá fhocal: Dúirt sé go raibh leisciúlacht nó cúthail orthu Gaeilge a labhairt b'fhéidir, meascán den dá theanga. Sin rud amháin gur féidir a réiteach, ach maidir le cúthaileacht, sin focal gur bhain sé usáid as agus tá an ceart aige. Tá daoine cúthaileach in úsáid na Gaeilge agus dúirt mise é seo go minic cheana. Ceapaim gurb é an fáth atá leis sin ná go gceapann daoine go bhfuil "éilitism" de shaghas éigin ag baint le daoine a labhraíonn an Ghaeilge agus go mbíonn siad ag breathnú anuas ar dhaoine nach bhfuil an Ghaeilge go pras acu agus ceart ó thaobh na gramadaí de. Bhí sé sin ann agus is cuimhin liom na blianta ó shin nuair a dúirt mé go poiblí nach raibh aon mholadh ag dul do dhaoine cosúil leis sin.
Má tá "elitist" ann ag breathnú anuas ar dhaoine atá ag déanamh i bhfad níos mó ó thaobh pearsanta de agus ag déanamh a ndíchill agus ag cur i bhfad níos mó isteach san méid atá acu, níl aon mholadh ag dul do dhuine Gaeilge a bheith go pras aige má tógadh le Gaeilge é, más ón Ghaeltacht é agus más í an Ghaeilge a theanga teaghlaigh. Níl aon mholadh ag dul dó a bheith in ann Gaeilge mhaith a labhairt. Ach duine ón Ghalltacht a shuígh síos agus a d'fhoghlaim an teanga mar dara theanga, sin duine go bhfuil moladh ag dul dó, fiú amháin muna bhfuil an Ghaeilge go pras aige. Agus aontaím in iomlán leis an Seanadóir Higgins go raibh, san am a chuaigh thart go háirithe, an iomarca béime ar ghramadach agus ar phointí teicniciúla a bhaineann leis an nGaeilge agus gur chuir sé sin ísle brí agus díomá ar dhaoine a bhí ag déanamh an-iarracht go deo an Ghaeilge a labhaiart agus Gaeilge labhartha a bheith acu ach nach raibh siad in ann an ghramadach a láimhseáil.
B'fhéidir go bhfuil an ceart aige, go mba cheart dúinn díriú ar scrúduithe nach mbeidh iontu ach Gaeilge labhartha amháin agus gan aon taobh scríbhinne iontu chor ar bith. B'fhéidir go gcuirfeadh sé sin le dul chun chinn na Gaeilge. Is rud é go mba cheart dúinn smaoineamh air agus triail a bhaint as b'fhéidir.
Dúirt sé chomh maith i gcomhthéacs an EC agus i gcomhthéacs an Chomhmhairgaidh agus áiteanna eile, go bhfuil mórtas náisiúnta agus mórtas cine ag baint le bheith ábalta teangacha eile a fhoghlaim agus a labhairt, is é sin dhátheangachas nó trítheangachas a bheith agat, agus in áiteanna eile san Eoraip tá ceithretheangachas ar a laghad ag cuid de na daoine.
Is oiléan muidne. Tá deacrachtaí faoi leith againn agus sin é an fáth nach bhfuil an gnáth thraidisiún sin againn go bhfuilimid scartha amach ó Mór Roinn na hEorpa. Feicimid daoine san Eilbhéis agus san Bheilg agus áiteanna eile mar sin, áiteanna go bhfuil an Ghearmáinis, an Fhraincis agus teangacha eile. Tá siad ábalta trí no céithre theanga a fhoghlaim agus a úsáid. Go bunúsach níl deis againne ach dhá theanga a fhoghlaim anseo agus níl a fhios agam cén fáth a bheadh leisce nó cúthail ar dhaoine a leithéid a dhéanamh. O thaobh mórtas chine fiú amháin agus go deimhin i gcomhthéacs an Chomhmhargaidh, áit a chloiseann tú daoine ag baint úsáide as a dteanga féin, agus in amanna as mion teangacha, cosúil le muintir Luxembourg a chuala mise iad ag caint ina dteanga féin fiú amháin nach bhfuil litríocht ag baint leis, is mór an trua dúinn anseo a bhfuil teanga againn atá chomh hársa le stair na tíre féin, a bhfuil litríocht againn ó 1,300 bliain ó shin nach bhfuil an mórtas cine ionainn a chuirfeadh ar ár n-aire muidne agus a thabharfadh uchtacht na teanga ársa sin a fhoghlaim.
Labhair an Seanadóir Higgins faoi na meáin chumarasáide ó thaobh polaiteora de, nach raibh agus nach mbíonn de gnáth poiblíocht le fáil ó na meáin chumarsáide má labhraíonn tú ar ábhar ar bith as Gaeilge. Is mór an trua é. Ag éisteacht le Seanadóirí le dhá lá tá súil agam go dtuigeann na meáin chumarsáide anois go bhfuil formhór mór de Chomhaltaí an Tí seo go bhfuil Gaeilge ar a mian acu, a bhfuil sásta í a labhairt ach an phoiblíocht a fháil as an úsáid a bhaineann siad as.
Ba mhaith liom arís tréaslú leis na Seanadóirí a ghlac páirt sa díospóireacht. Tá a fhios agam go bhfuil a lán Seanadóirí eile nach bhfuair an deis toisc go bhfuil siad in áiteanna eile. Leis an fhírinne a rá chuir caighdeán na Gaeilge a chuala mé anseo agus an méid daoine a bhí in ann an Ghaeilge a labhairt iontas agus bród orm toisc go raibh siad sásta teacht isteach anseo agus a dtuairimí a chur os comhair an phobail as Gaeilge. Dúirt an Seanadóir Higgins nach gá dúinn aon náire a bheith orainn as an dátheangachas agus mar a dúirt mé an tseachtain seo caite sin í an aidhm a bheadh agamsa agus is í an tuairim atá agam le fada, go dtí go mbeimid sa tír seo ábalta an dátheangachas a fhorbairt go dtí pointe gur féidir linn Gaeilge agus Béarla a úsáid go nádúrtha, mar a chualamar sa Teach seo inniu agus an lá deiridh agus go mbeimid in ann an t-athrú a dhéanamh go nádúrtha. Níl aon big deal ag baint leis, cosúil le fear as an Ghearmáin ag labhairt Fraincise nó vice versa, nó ag labhairt Béarla mar a chloiseann tú go minic ar an Mhór Roinn agus é sin go nádurtha. Braitheann sé ar an té a bhfuil tú ag caint leis. Ach an rud seo a bheith ag caint Gaeilge le duine a bhfuil fhios agat nach dtuigeann an Ghaeilge, sin masla agus sin é an cineál élitism a labhraím faoi. Ní dóigh liom gur cheart é sin. Braitheann sé ar cé leis a bhfuil tú ag caint, i d'aonar nó ag caint le grúpa ba cheart duit bheith ábalta agus ba cheart do d'éisteoirí a bheith ábalta glacadh leis go bhfuil an Ghaeilge agus an Béarla ann, agus go dtí go mbeimid in ann an dá theanga a úsáid go nádúrtha, sa gnáth shaol, táimid i dtrioblóid.
Tá dea thoil agus grá don Ghaeilge ansin. Tá sé sa Teach seo agus is againne atá sé an t-atmaisféar a chruthú agus, é sin déanta, an dea-shampla a thabhairt do na daoine amuigh ansin atá ag breathnú orainn agus ag rá: "Ní féidir bheith ag súil go mbainimíd úsáid as an Ghaeilge muna bhfuil na daoine seo atá in ainm is a bheith ag rialadh na tíre, bídis sa Fhreasúra nó sa Rialtas, ag baint úsáid as an teanga.
Cuireadh agus aontaíodh an cheist.