Is beag an ceapadh a bhí agam blianta ó shin nuair a bhí an Seanadóir Ó Foighil agus mé féin ag plé le cúrsaí comharchumainn thiar go mbeadh an bheirt againn sa Seanad ag an am céanna ag plé Bille faoi Údarás na Gaeltachta. B'fhéidir, má tá rud ar bith le foghlaim uaidh, go raibh toradh áirithe ar an obair i measc an phobail a bhí ar bun ag an mbeirt againn.
Ba mhaith liom i dtosach moladh a thabhairt don té a thug isteach Údarás na Gaeltachta den chéad uair, is é sin an t-iar-Aire Stáit i Roinn na Gaeltachta, Denis Gallagher. Is dóigh liom, san Acht sin, gur chuir sé rud nua, rud nach bhfuil a mhacasamhail sa tir seo, ar bun, is é sin bord Stáit ar a bhfuil ionadaíocht tofa. Ba bhriseadh tríd ar an ghnáth-chóras Stáit a bhí ann. Rud trialach a bhí ann ag an am. Bhí fadhbanna leis ach caithfimid a rá, trí chéile, gur éirigh leis an triail sin agus go bhfuil obair an-mhaith déanta ag an Údarás i gcaitheamh na mblianta.
Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit anseo. Fear Gaeltachta é, fear a bhfuil tuiscint mhór aige ar an obair atá ar bun sa Ghaeltacht agus tá mé cinnte chomh maith go bhfuil tuiscint thar cuimse aige ar na hathruithe atá ag teastail de réir mar a aithríonn an saol amach romhainn.
Má tá locht ar bith agam ar an Údarás is é, ó thaobh leagan amach bordanna de, go bhfuil sé ró-mhór in a mhacasamhail den IDA. Go deimhin, tá sé le feiceáil anois ó thuarascáil Telesis go raibh a chuid laincisí féin agus a chuid máchailí féin ar pholasaí an IDA. Fáiltím go mór roimh an athrú treo, athrú, más féidir liom a rá, a bhí á mholadh ag mo leithéidí a bhí ag obair thiar agus a thuig na fadhbanna a bhí ann.
Thar na blianta tá dhá rud tar éis tarlú a chuireann leis na fadhbanna sin beagáinín, is é sin, de réir mar a bhíonn an saol ag imeacht agus de réir mar a bhí fadhbanna ag éirigh san eacnamaíocht, go mór mhór san ard-chathair anseo, bhí na céadta deontas a bhí ar fáil á méadú thoir agus ag an am céanna bhíodar á laghdú thiar. Táimid anois sa chaoi gur fearr, ó thaobh céatadán de, na deontais atá ar fáil in áiteacha ar nós lár chathair Bhaile Átha Cliath ná mar atá in áiteacha thiar, áit a bhfuil mí-bhuntaistí uafásacha maidir le cúrsaí iompair. Os rud é gur tógadh agus gur as an gcathair seo mé, níl mise ag iarraidh tada a thógáil ó mhuintir Bhaile Átha Cliath, ach tá mé ag iarraidh a léiriú nach fíor an tuairim choitianta atá ann go gcuirtear buntáistí ar leith ar fáil do thionsclaíocht sa Ghaeltacht. Chomh maith leis sin, is dóigh go ndéanfar staidear grinn ar an scéal go bhfuil réimse deontas níos fearr ag an IDA ná mar atá ag an Údarás.
Ag an bpointe seo sílim go bhfuil sé in am ceist na ndeontas a scrúdú o bhun go barr. Níl mise cinnte gurb shin é an bhealach is fearr leis na fadhbanna atá againn a réiteach, ach beidh mé ag rá tuilleadh faoi sin ar ball.
Rud beag amháin eile gur mhaith liom a luadh ná gur éirigh fadhbanna thar na blianta san Udarás idir cúrsaí foirne agus cúrsaí boird. Cuireadh ag an am laincisí áirithe ar an Údarás maidir le cothú airgid, agus creidim anois go bhfuil sé in am na laincisí sin a scaoileadh. B'fhéidir go raibh gá leo ag an am ach ní dóigh liom go bhfuil gá leo anois.
Maidir leis an Ghaeltacht féin, i staidéar a deineadh an bhliain seo caite, cruthaíodh go mb'fhiú £8 milliún sa bhliain Gaeltacht Chonamara do chaithair na Gaillimhe. Cúis bhróin dom i gcónaí nach bhfuil sé ag dul i gceann ar lucht gnó na tíre seo go bhfuil an láidreacht agus an neart eacnamaíochta sin sa Ghaeltacht uaidh féin agus nach bhfuil siad tar éis a gcion a dhéanamh ó thaobh urraíochta sa Ghaeltacht agus ó thaobh Gaeilge a úsáid sna Gaeltachtaí leis an Ghaeilge a chaomhnú agus a fhorbairt.
Labhartar agus smaoinítear go minic ar an Údarás i gcomhthéacs chúrsaí tionsclaíochta, ach tá gné den Údarás ann nach luaitear go minic agus atá thar a bheith tábhachtach, agus sin soláthar seirbhísí riachtanacha pobail. Sa chomhthéacs seo is dócha gurb í an tseirbhís is tábhachtaí atá ann ná an tseirbhís aeir do na hoileáin Árann go bhfuil an tÚdarás ag cuidiú léi. Chuir sé sin athruithe bunúsacha ar shaol na n-oileán. Chuidigh an tseirbhís sin go mór le forbairt na n-oileán, ach tá gá le feabhas a chur ar an tseirbhís sin agus a dhéanamh cinnte nach leanfaidh an scéal mar atá, ainneoin fordheontas ón Údarás, go gcosnaíonn sé an oiread céanna le teacht ó na hoileáin go Gaillimh agus a chosnaíonn sé anois dul ón gcathair seo go Londain.
Tá gá le tuilleadh airgid agus tuilleadh cumhachtaí ag an Údarás chun seirbhísí speisialta a chur ar fáil áit a bhfuil laige áirithe ar an mbunstructúr, mar tá fadhbanna millteanacha, ó thaobh seirbhísí de, sna ceantracha thiar. Tá an tÚdarás, chomh maith leis sin, ag plé le cúrsaí forbartha pobail agus tá obair réasúnta maith déanta acu sa ghné seo, go mórmhór tríd an gcomórtas forbartha pobail a chuir siad ar bun. Bhí mise ag lochtú na scéime seo ar uaireanta, mar shíl mé nár leor é sin, ach ba mhaith ann é, agus chuidigh sé go mór. Tá gá le tuilleadh cúnaimh agus infheistíochta a dhéanamh maidir le saol ceart pobail, mar ní leor na jabanna. Tá fíor-thábhacht le saol iomlán a chur ar fáil don phobal thiar.
Ba mhaith liom go mórmhór Roinn na Gaeltachta a mholadh anseo. Go minic, ní fios don phobal taobh amuigh den Ghaeltacht gur ann don Roinn, ach thar na blianta tá obair thar cuimse déanta acu ar bheagán airgid le saol na Gaeltachta a fheabhsú ar bhealaí ciúine go mórmhór ar an gcaoi ar chuir siad deiseanna chaitheamh aimsire ar fáil do na pobail Ghaeltachta, ar a bhfuil leithéidí hallaí, faichí peile, ionaid spóirt, agus mar sin. Murach gur cuireadh na háiseanna sin ann ní dóigh liomsa go mbeadh go leor den aos óg fanta sa Ghaeltacht anois.
Chomh maith leis sin, chuir Roinn na Gaeltachta scéim iontach maith comharchumann ar bun, agus tá a fhios agam féin i mo chás féin nach mbeadh mise thiar murach é sin. Murach an scéim sin, ní bheadh aon phobal fanta sna cnoic thart ar an cheantar seo againne ná aon Ghaeilge fágtha ann. Rinne na comharchumainn botún, níl aon amhras orm faoi sin. Is dócha gur thóg muid orainn féin go minic an iomarca rudaí mar go raibh an oiread sin foinn chun oibre. Ach nuair a dhéanfar scrúdú ar stair an scór bliain atá caite, feicfear punt ar phunt ar an airgead a caitheadh ar chomharchumainn thar tréimhse fhada de bhlianta, go raibh toradh céatach ar an airgead sin i dtearmaí fostaíochta, i dtéarmaí seirbhísí, i dtéarmaí na Gaeilge — agus is faoi sin atá an Ghaeltacht — agus i dtéarmaí meanman sna pobail thiar.
Chuir an scéim sin rud ar fáil sna Gaeltachtaí nach mbeadh ar fáil murach í. Chuir sé lárionad forbartha phobail; chuir sé ar fáil istigh sna pobail daoine le hoideachas, daoine le Gaeilge agus oideachas agus scileanna bainistíochta, a bhí sásta a ndúthracht a chaitheamh gan staonadh le hobair fhorbartha. Creidim ó mo thaithí ar na daoine a bhí ag obair ar na scéimeanna sin go bhfuil buíochas mór tuillte acu as a bhfuil déanta le fiche bliain anuas.
Is minic go raibh baill na gcomharchumann, chomh maith le bheith páirteach sa chomharchumann agus ar choistí na gcomharchumann, thar a bheith gníomhach ar na coistí deonacha ar fad atá ag chuile phobal agus atá riachtanach do chuile phobal. Tá a fhios agam i mo phobal féin, agus níl sé ar aon chaoi difriúil ó aon phobal eile, go bhfuil saol an phobail athraithe i ngeall ar na forbairtí seo le fiche bliain anuas. I gcomhthéacs na gcomharchumann sílim go mba fhaill agamsa é gan tagairt a dhéanamh don obair iontach deonach a rinne coistí na gcomharchumann, coistí tofa de mhuintir na háite thar tréimhse fhada de bhlianta, dream nach bhfuair, fiú, costaisí taistil le dul b'fhéidir 20 míle nó 30 míle chuig cruinniú uair sa gcoicís nó uair sa mhí. D'fhéadfadh an tÚdarás bheith ag obair ó mhaidin go hoíche ar na scéimeanna atá acu, agus, mura ndíreoimid ar na fadhbanna móra infrastructúir atá sna Gaeltachtaí, is saothar amú a bheas ann.
Tá gá sna Gaeltachtaí le seirbhísí den chéad scoth. Níl aon rud ag dul a athrú na mbroc, beimid in áiteacha i bhfad siar i gcónaí, ach le go ndéanfaimid iomaíocht, theastóidh roinnt de na laigí is measa san infrastructúr a fheabhsú. Ar sin i gcás na n-oileán tá na haerstráicí is na céibheannaí; i gcás na mórthíre, na bóithre agus costas teileachumarsáide. Mar shampla, i nGaeltacht na Gaillimhe amháin, má thógann tú thoir agus thiar ann, tá cúig cinn de limistéirí cianghlaoch ann, mar atá na náideannaí a haon, a dó, a trí, a cúig agus a naoi. Mar shampla, le glaoch gutháin a chur ó Chorr na Móna go dtí an Mám, nó ó theach amháin go chomharsa bhéal dorais i dteach eile, is cianghlaoch é; mar a chéile, mar shampla, le glaoch gutháin a dhéanamh ó Chill Chiaráin go Ros Muc. Cuireann sé seo costas uafásach ar lucht tionscail sna Gaeltachtaí agus sna ceantracha thiar ar fad. Tá sé thar am an córas seo atá bunaithe ar leagan amach na mbóithre iarainn san gcéad seo caite a athrú ó bhun agus córas a chur ar fáil a thabharfaidh seirbhísí ar aon chostas dúinne. Sa chás sin ba mhaith liom a lua, mar shampla, ó mo cheantar féin — agus tá mé ag ceapadh go ndearna mé dearmad na náideannaí a dó a lua — is cianghlaoch é go dtí an baile contae go oifigí an Údaráis agus go oifigí Roinn na Gaeltachta. I 1989, níl sé sin feiliúnach ná ceart.
Maidir le cúrsaí forbartha an Údaráis féin, tá moladh tuillte acu as a bhfuil déanta. Ach tá ceachtanna le foghlaim as. Creidim go raibh an ceart againne a bhí ag rá le blianta go gcaithfí díriú níos mó ar achmhainní nadúrtha a fhorbairt. Leis sin a dhéanamh táimid ag caint ar airgead réasúnta mór. Mar is eol don saol Fódlach, nuair a tosaíodh ar Bhord na Móna nó ar Chomhlucht Siúicre Éireann, bhí, i gcomhthéacs an ama sin, roinnt mhaith trialach i gceist agus bhí airgead mór i gceist. Ach táimid leathchéad bliain ina dhiaidh ag baint an toraidh amach. Mar a chéile leis na hachmhainní atá sna Gaeltachtaí thiar, achmhainní iad nach bhforbríodh i gceart, achmhainní iad a thógfaidh mórchuid airgid le forbairt ceart a dhéanamh orthu.
Tá airgead mór, mar a luadh cheana, caite ar an bhfeilméireacht ésc. Bíonn faitíos ormsa go deimhin scaití, go raibh an iomarca béime ar bhradáin, b'fhéidir, mar ní chreidim go mba cheart díriú ar aon ní amháin ach ar an oiread nithe difriúla ag aon am amháin. Chomh maith leis sin, caithfear tuilleadh staidéir a dhéanamh ó thaobh truaillithe. Ach é sin ráite is iontach ann don tionscail fheilméireacht éisc, agus go mórmhór i gceantracha ar nós Charna, is é beatha an phobail é. Chomh maith le feilméireacht bhradáin, tá an-deiseanna le forbairt iascaireacht shliogáin, agus le breis luacha a chur leis na táirgí éisc ar fad, nílimid ach ina thús ó thaobh próiseála de. Sin an áit a mbeidh an fhostaíocht. Ní bheidh an fhostaíocht san fheilméireacht, beidh sí sa bpróiseáil. Creidim go bhfuil deiseanna iontacha ach go gcaithfear airgead a infheistiú, trialacha a dhéanamh agus margaí a fháil.
Ní fhéadfainn dul thar cheist na foraoiseachta, os rud é go bhfuilim ag plé leis an tionscal sin agus eolas maith againn air, tionscal nua i gcomhthéacs iarthar na hÉireann. Rud nach eol do go leor daoine, tar éis Chontae Chorcaí, is é Gaillimh an dara contae is mó in Éirinn go bhfuil coillte ann agus is é Contae Mhaigh Eo an tríú ceann. I nGaillimh tá bunáite na bhforaoiseacha i dhá limistéar. Tá cuid acu teoranach le Contae an Chláir agus tá an leath eile, a bheag nó a mhór, i gConamara. I gContae Mhaigh Eo tá 80 faoin gcéad de na foraoiseacha taobh thiar de líne a tharraigeodh tú idir Caisleán an Bharraigh agus Béal an Átha. Seo achmhainn aiceanta iontach atá suas síos an cósta sin agus go bhféadfaí a fhorbairt.
Tá buntairgí á ndéanamh thiar as adhmad agus, ar ndóigh, tá an rud céanna á dhéanamh i nGaeltacht Mhuscraí. Tá monarcha nua adhmaid tógtha i mBaile na Finne agus is maith ann do na tograí sin ar fad, ach theastódh infheistíocht mhór sa tionscal seo. Theastódh plean cuimsítheach forbartha do na ceantracha thiar. Theastódh uainn scrúdú a dhéanamh ar na deiseanna atá ann anois nach raibh ann deich mbliana ó shin, le rudaí a dhéanamh as adhmad, as an gcineál adhmaid, go mórmhór contorter pine atá chomh fairsing sin thiar, rudaí breis luacha agus tionscal a bhunú ar na rudaí sin. Creidim féin go bhféadfaí na tionscail sin a bhunú sna Gaeltachtaí. Tá fostaíocht sa bhforaoiseacht, tá fostaíocht i leagan na gcrann, ag baint amach na gcrann as na coillte, agus tá fostaíocht i bpróiseáil agus i bpróiseáil bhreise. Mar shampla, sa gcás seo againne, airímse, nuair atá chuile dhuine tógtha san áireamh i dtogra beag go mbeifeá ag caint ar thart ar sheasca duine, agus táimid ag súil anois go mbeidh duine ag tosú tionscal beag breis luacha bunaithe ar na buntáirgí atá againne. Níl ansin ach sampla den rud is féidir a dhéanamh.
Tá ceist eile gur mhaith liomsa a ardú anseo mar is ceist í go gcaithfear a chíoradh agus a réiteach go luath. Is í sin ceist maidir leis na ceantracha imeallacha Gaeltachta nach bhfuil an Ghaeilge á labhairt iontu go coitianta. Tá ceart ag na pobail sin do thionscail agus do fhorbairt, agus braitheann an tÚdarás ag an am céanna go minic, de réir mar a thuigim, nach dualgas dóibh siúd bheith ag caitheamh airgead na Gaeilge ar cheantracha nach bhfuil Gaeilge á labhairt iontu, ach ag an am céanna, deireann an IDA nach féidir leo siúd plé leis na ceantracha sin os rud é go bhfuil siad taobh istigh de theorainneacha oifigiúla na Gaeltachta.
Tá sin ag déanamh leatroim ar na pobail sin agus ba cheart an cheist sin a chíoradh agus féachaint go bhfaighidh na pobail imeallacha sin a gcearta. Ar ndóigh, ní bheadh ann don Ghaeltacht gan an Ghaeilge agus tá an Ghaeilge faoi ionsaí, go mórmhór ó na meáin chumarsáide, ní d'aonturas ach díreach leis an mbrú uafásach atá ann ón uile iomad stáisiún, idir theilifís agus raidió, bheith ag craoladh isteach sna Gaeltachtaí.
Creidim gurb é an gníomh ba mhó a tugadh i gcás na Gaeltachta le 30 bliain anuas ná bunú Raidió na Gaeltachta i 1972, más buan mo chuimhne. Thug an raidió spreagadh nua don Ghaeltacht, thug sé misneach don phobal, thug sé tuiscint do mhuintir na Gaeltachta ar a chéile agus rinne sé nasc iontach idir na ceantracha difriúla. Ach, thairis sin, chaomhnaigh sé an Ghaeilge ar bhealach nár chaomhnaigh aon togra eile a cuireadh ar bun sa Ghaeltacht roimhe sin. An lá faoi dheireadh luaigh mise cé chomh réidh anois is a ghlactar le téarmaí nua sa Ghaeltacht. Bhíomar ar fad ag caint ar bhoilsciú, ar infrastructúr agus mar sin de. Timpeall 30 bliain ó shin is iad na focail Bhéarla a bheadh in úsáid do na rudaí sin, mar bhí "bicycle", "bandage" agus chuile shórt eile.
O tháinig ann do Raidió na Gaeltachta agus bhain sé den tionchar atá ag na meáin, ó chloistear ar an nuacht iad glactar mar a ghlactar sa mBéarla leo sa ghnáthchaint. Cuireann sé iontas ormsa go minic an éisteacht atá ar an raidió i gceantracha imeallacha Gaeltachta thiar, daoine ar bheagán Gaeilge ag éisteacht leis an raidió mar tá nuacht ginearálta, nuacht áitiúil air, tá na fógraí báis air agus mar gur mhaith le pobal eolas bheith acu futhu féin. Tá an saol athraithe go mór ó bunaíodh an raidió. Má táimid dáiríre faoin Ghaeltacht, faoin saibhreas iontach atá againn sa teanga agus faoi í a chaomhnú agus a fhorbairt, caithimid anois céim mhisniúil a thógáil agus teilifís na Gaeltacht a chur ar bun. Ní leor bheith ag caint ar chur le huaireanta craolta ar aon bhealach eile. Mar an fhadhb a bhaineann leis sin agus go mórmhór le tuismitheoirí na ngasúr óga ná nach bhfuil siadsan ag dul ag breathnú ar sceideal; beidh siad ag iarraidh an cnaipe a bhrú agus ag iarraidh go mbeidh an rud ina dteanga féin ar an tseirbhís san am a theastaíonn sé uathu siúd.
Tá figiúirí luaite leis an tseirbhís agus níl mise ag dul ag iomrascáil le daoine maidir leis na figiúirí sin, ach is dóigh nach féidir luach a chur ar an nGaeilge. Ní chuirfeadh muid luach, mar shampla ar chaomhnú an Brú Ríoga anseo i mBaile Átha Cliath, ná ar an Ardagh Chalice. Níl aon rud sa tír seo a thaispeánann traidisiúin na tire níos soiléire ná an teanga Gaeilge.
Tá saibhreas ann ní amháin do mhuintir na tíre seo, agus is dóigh liom gur rud é go gcaithfear a thuiscint, is é sin an spéis as cuimse atá á cur ag lucht staidéir ar fud an domhain sa teanga seo againne. Tá saibhreas ann, go mba bhoichte, ní amháin an tír seo, ach an domhan trí chéile dá n-imeodh an Ghaeilge.
Creidim gur féidir teacht ar an airgead. Creidim gur féidir teacht air ó fhoinsí difríula agus d'íarrfainn ar chuile thaobh den Teach seo breathnú go báúil ar iarratas an phobail. Is cúis ríméid domsa gur gealladh go ndeánfaí rud éigin faoin gceist seo, gur gheall an Taoiseach é, agus go bhfuil sé tar éis céim mhór chun tosaigh a ghlacadh tríd an tuarascáil a fháil ó Údarás na Gaeltachta faoin gceist seo.
Tionscail eile go mba cheart a bhunú sa Ghaeltacht ná tionscail eolais. D'fhéadfadh na tionscail seo dhá rud a dhéanamh: slí beatha a thabhairt do phobal na Gaeltachta agus deiseanna fostaíochta a chur ar fáil. Chomh maith leis sin tá sé taispeáinte, áit a bhfuil fadhbanna ag plé le Gaeilge, go gcuidíonn sé sin, ó thaobh úsáid na Gaeilge maidir lena daoine sin, ní amháin ina gcuid postanna ach ina saol sóisialta agus baile chomh maith.
Os rud é go ndeirtear linn go mbeidh bunáite an phobail ag plé le tionscail eolais amach anseo, ba cheart díriú anois ar fhorbairt mhór a dhéanamh ar sheirbhísí eolais. Tá fáilte mhór roimh G-Com agus Telegael, sé tús an scéil é. Ach dar liomsa anois, ba cheart díriú ar fís-téipeanna a dhéanamh san Ghaeltacht, Fís-téipeanna oideachasúla as Gaeilge, a bheadh ar fáil do na scoileanna, do choláistí Ghaeilge, agus do lucht foghlamtha na Gaeilge ar fud na cruinne. Ba cheart díriú ar téacsleabhair a chur ar fáil do scoileanna na Gaeltachta agus do scoileanna Gaeilge na Galltachta, trí mheán na Gaeilge, agus ba cheart an tionscal sin a bhunú sa Ghaeltacht. Chomh maith leis sin ba cheart tosú ar fhochoiste ríomhaireachta a chur ar fáil, a bheadh ar fáil do ghnóthaí beaga trí mheán na Gaeilge.
Luaigh an Seanadóir O Foighil ceist na turasóireachta, ach chaithfinn a rá go dtagaim leis go mba dul chun cinn mór é dá mbeadh turasóireacht curtha faoi Údarás na Gaeltachta. Mar, mar atá an scéal i láthair na huaire, ní bhaineann sí go díreach le Bord Fáilte, go bhfuil an Ghaeltacht ina Gaeltacht; níl ann ach ceantar eile dóibh. Tá an eiseampláir den obair iontach atá déanta i gContae an Chláir agus an ceantar sin ag SFADCo. Is eiseampláir é de rud a rabhamar go mór in éad air, mar is dóigh liom go bhfuil forbairt déanta ar an gceantar sin nach bhfuil déanta ag ceantair na Gaeltachta agus Conamara trí chéile.
Is i gcomhthéacs na forbartha tionsclaíocha agus cultúrtha, rud atá ag fás go scioptha, a d'fheicfinnse gur inmholta an t-airgead atá á chaitheamh ar an mBlascaod. Ní dóigh liom go bhfuil baint dá laghad aige sin le riachtanais na n-oileán Gaeltachta eile. Mar a tharla i gcás an Bhrú Ríoga, gur iarsma de chuid na tíre seo — agus sa cás seo tá sé in oirthear na tíre — ba cheart é a chaomhnú agus a fhorbairt ina cheart féin. Ach é sin ráite, tá na hoileáin Ghaeltachta ann. Tá daoine ina gcónaí iontu agus fás agus forás ar chuid acu. Ag an tráth áirithe seo is cruthúnas ar an ghrá atá ag na pobail sin dá gceantracha dúchais.
Caithfear soláthar speisialta a dhéanamh, le féachaint chuige go gcuirfear na seirbhísí bunúsacha is ceart chuige ar fáil do na hoileáin. Níl mise ag dul chun leadráin leis an scéal seo, ach má táimid ag súil go mbeidh pobal beo bríomhar sna hoileáin amach sa chéad seo chugainn, beidh orainn a chinntiú go bhfuil na bun riachtanais iompair ar fáil ar chostas réasúnta.
Ar ábhar eile ar fad ba mhaith liom méar a leagan ar deis nach bhfuil scrúdaithe sách ceart san Ghaeltacht. Bhíomar ag caint ar ball ar na bainc thaisce, agus ó mo thaithí mar fhear atá ag plé le forbairt phobail, nílimid tar éis scrúdú sách grinn a dhéanamh ar bhealaí tarraingteacha le airgead a mhealladh ó na pobail Ghaeltachta isteach in a fhorbairt féin. B'shin an laincis is mó a bhí ar na comharchumainn Ghaeltachta. Ní raibh aon scéim ann faoin a raibh sé tarraingteach ag pobal na Gaeltachta, agus fíor-tharraingteach, a gcuid airgid fhéin ar scála mór a infheistiú ina dtodhchaí féin. Tá a fhios agam go bhfuil an t-airgead sin ann, ach caithfimíd breathnú as an nua ar an gceist seo, agus déanamh cinnte, seachas airgead na Gaeltachta a bheith ina luí sna bainc mhóra, agus é á úsáid le ceantracha saibhre oirthear na tíre a fhorbairt, go bhfanfaidh an t-airgead sin thiar, agus go n-úsáidfí é leis na ceantracha thiar a fhorbairt.
Ar an ábhar sin ba mhaith liom laige eile maidir le leagan amach an Údaráis, i gcomhthéacs forbairt tionsclíochta a luadh. Is é sin an nós a bhí ann ariamh — agus tá sé seo ag baint leis an IDA agus SFADCo chomh maith — go bhfaighfeá deontas bunaithe ar chéatadán. Chuir sé seo go mór in aghaidh tograí beaga ag teacht ón bpobal agus tograí pobal. Mar séard bhí ag éirí, má bhí £100,000 agat bhí tú in ann £200,000 a fháil i bhfoirm deontas. Má bhí £1 mhilliún agat bhí tú in ann £2 mhilliún a fháil, ar an láimh eile dhe, on Stát. Sin mar a bhí an scéal. Mura raibh agat ach an £10,000 ní raibh tú, in ann, a bheag nó a mhór ach an £20,000 a fháil. Luaigh mé ar ball an fáth nach bhfuil an tÚdarás, agus an ceart acu, ag déanamh forbartha ar na ceantracha imeallacha Ghaeltachta ó thaobh teanga de. Ach mar gheall ar an gnás seo na gcéatadán, matching capital, theip ar an Údarás, thar na blianta, forbairt a dhéanamh ar na ceantrachta iargúlta, imeallacha, ó thaobh tíreolaíochta dhe, áit a bhfuil an teanga láidir, mar ní raibh na hinfheisteóirí ón dtaobh amuigh chun teacht isteach ag dul ag déanamh forbartha ann, mar bhí na ceantracha ró-fhada siar. Ní raibh an bunairgead caipitil ag an bpobal leis an fhorbairt a dhéanamh iad féin. Ní amháin sin ach, áit nach bhfuil rud, tá sé deacair a chur ina luí ar phobal go minic go mbeidh rud ann. Is cuimhin liomsa daoine ag rá liom go minic nuair a thosaigh muid ar an obair seo, gur dúradh le chuile bhainisteoir comharchumainn a thosaigh ar an obair seo, nach n-éireodh le tada sa gceantar seo; nár éirigh le tada cheana agus nach n-éireodh le tada go brách ann.
Bhí ar chuid againn seansanna a thógáil, bhí ar chuid againn dul ar aghaidh leis an obair le súil, nuair a bheadh an rud caite againn ann, gur ansin a chuirfeadh an pobal an t-airgead ar fáil. Ach a bheag nó a mhór, tharraing sé sin fadhbanna orainn, fadhbanna go bhfuil cuid againn fós ag teacht astu. Chuidigh sin go mór le teip cuid de na comharchumainn, agus beidh mé ag súil amach anseo go ndéanfar scrúdú ar an gceist, go mbeifear sásta scéim nua a thriail sna Gaeltachtaí, agus má éiríonn leis an scéim sin go mbeifear sásta ansin é a scaipeadh ar fud na tíre.
Ní fhéadfainnse suí síos gan tagairt a dhéanamh do mhuintir na Gaeltachta, do na daoine gur futhu ar fad atá an obair seo agus gur cionntsiocar go bhfuil Údarás na Gaeltachta ann an chéad uair. Is minic ráite ag daoine aineolacha nach bhfuil aon mhaith le fáil astu, ach chaithfinnse a rá, thar thréimhse fhada, gur dream iad, cosúil le dream ar bith eile nuair a chuirtear rompu é le déanamh, go gcuireann siad chuige le fonn agus le fuinneamh. Mar fhostaithe, tá siad sásta oibriú go dian. Tá mise in ann a mhaíomh nach bhfuil fadhb maidir le absenteeism againn, agus, rud eile, go bhfuil siad sásta tosú in am ar maidin agus tosú breá luath, ar nós a seacht a chlog ar maidin. Chomh maith leis sin, tá siad sásta glacadh le solúbthacht agus le teicneolaíocht nua. Is pobal iad, ach, mar a dúirt mé, na cuinsí cearta bheith ann, atá sásta iad féin a fhorbairt.
Mar a dúirt mé ar ball, níl mé sásta go bhfuil gach rud ceart le gur féidir fós an fhorbairt sin a chur ar fáil. Ach ag an am céanna, mar dhuine a chuir romham céard is féidir a dhéanamh, is féidir liom a mhaíomh ag an nóiméad seo le cúnamh an Údaráis, le cúnamh fial ó Roinn na Gaeltachta, ainneoin na deacrachtaí ar fad a luaigh mé féin, go bhfuil mé i mo chónaí i bpobal nach fiú caint ar an imirce atá as le deich mbliana anuas, go bhfuil geal le lánfhostaíocht ann. Pobal atá tar éis suas le £500,000 a chaitheamh ar iad féin a fhorbairt, le deich mbliana anuas, pobal de 500 duine, pobal a rinne casaoidí ó thráth go chéile maidir leis na seirbhísí a bhí ar fáil.
Ach ag glacadh an dearcaidh go raibh sé suas dóibh féin ag deireadh an lae, déanamh cinnte go bhfuaireadar cibé rud a bhí ag imeacht agus go ndearnadar an fhorbairt. Mar, ní amháin go bhfuil easpa achmhainní ar amanna ar an Ghaeltacht, agus easpa pholasaí, ach an rud is measa go bhféadfadh muid a dhéanamh ná easpa spioraid a chothú. Má tá rud amháin foghlamtha agamsa thar na blianta, is é sin go gcaithfidh tú spiorad an phobail a mhúscailt má táimid le rud ar bith a dhéanamh. Arís, i gcomhthéacs an Údaráis, is dóigh liomsa go raibh an laige sin ann. Dhírigh an tÚdarás an iomarca ar labhairt ar an eacnamaíocht ar nós go mba rud teibí é. Rinne siad deileáil leis an bpobal ar nós gur machines iad agus níor éirigh leo ag amanna an dlúthcheangal ar mhaith linn a chothú idir iad féin agus an pobal. Tá a fhios ag an saol agus chuile dhuine thiar gur tharla sé sin. Tá daoine breátha, daoine misniúla, daoine cumasacha ag obair san Údarás. Ach, de bharr an structúir a bhí ann, de bharr an leagan amach a bhí ann, de bharr gur macasamhail a bhí ann den IDA agus na boird Stáit eile, ó thaobh riartha de, níl mé ag rá ó thaobh boird de, bhí an claonadh sin ann riamh. Ní raibh an pháirtnéireacht chomh cuimsitheach agus ar mhaith liomsa thar na blianta.
Ag rá sin, tá súil agamsa anois, leis na hathruithe atá ag teacht sa saol agus go mórmhór i gcúrsaí oideachais, go mbeidh níos mó den pháirtnéireacht chothrom a bheidh ann idir an pobal agus an tÚdarás i bhforbairt na Gaeltachta.
Mar fhocal scoir, ba mhaith liom tagairt do na daoine sin ar fad gur beag an tionchar a bhí ag polasaithe an Údaráis orthu, is é sin an dream nach raibh postanna díreacha acu faoin Údarás, ach gurb iad forbraithe phobal na Gaeltachta iad. Ach díreach sula ndéanfaidh mé tagairt dóibh sin, tá caint ar fhostaíocht agus ag an bpointe seo níl a fhios agamsa i gcomhthéacs figiúirí céard é fostaíocht. Tá nós ag an Údarás bheith ag caint ar fhostaíocht, ar jabannaí PAYE, PRSI, ach tá an saol sin imithe. Tá níos mó daoine ag obair as a gconlán féin, i gcúrsaí iompair, i gcúrsaí foraoiseachta, agus caithfear, nuair atá tógraí á meas, breathnú ní ar an bhfostaíocht a bheidh ag an togra per se leis féin ach ar an tionchar iomlán a bheidh ag an bhfostaíocht ar an togra sin, ar an bpobal, agus ar na postanna a chruthófar go páirtaimseartha, go lánaimseartha, go hindíreach agus go díreach, agus ar mheas an phobail ar an tógra sin. Caithfear breathnú air mar sin. Ní féidir breathnú ar an mbealach cúng in a mbíothas ag breathnú air le blianta. Ach mar a deirim, tá an t-uafás daoine sa Ghaeltacht a déarfaidh, bheul, cén bhaint againne leis an dream sin thoir sna Forbacha, nó ó thuaidh nó ó dheas nó siar ó thuaidh do mhuintir Rath Cairn, de réir mar atá tú ag breathnú air.
Mar seo iad an dream atá ag brath ar fheilméireacht agus ar iascaireacht agus ar chúrsaí leasa shóisialaigh le haghaidh shlí beatha. Ní bheinn ag tabhairt an scéil iomláin maidir leis an Ghaeltacht anseo mura luafainn an dream seo. Mar a déarfainn, caithfear aghaidh a thabhairt ar na laincisí atá á gcur roimh na daoine seo ó thaobh an chóris leasa shóisialaigh agus an chaoi go bhfuil siad á gcur i bhfeidhm. Tá gá ann an cheist seo ar fad a scrúdú i gcomhthéacs an méid a bhí le rá ag Delors an bhliain seo caite nuair a thug sé cuairt ar Éirinn, nuair a dúirt sé cén mhaith bheith ag brú daoine amach ón dtuath isteach sna bailte móra nuair nach bhfuil aon jabanna sna bailte móra dóibh.
Caithfear breathnú ar an gcúnamh a thugtar do na daoine seo mar bhreis ioncaim ar an ioncam atá siad ag saothrú ón bhfeilméireacht agus ón iascach. Má bhreathnaítear go dearfach air ar an gcaoi sin, is dócha go mbeifear in ann scéim a leagan amach a thabharfadh spreagadh do na daoine seo an t-airgead atá acu a mhéadú, agus saol ceart a bhaint amach ina n-áit dhúchais.
Ba mhaith liom an Rialtas a mholadh go hard as an mBille seo a chur os ár gcomhair, ar dhá chúntair: ar an gcéad dul síos, thug sé deis dúinn ceist na Gaeltachta a phlé go mion agus go h-iomlán ach i bhfad níos bunúsaí ná sin, tugann sé deis níos mó airgid a chur ar fáil sna Gaeltachtaí, airgead atá ag teastáil go géar. Cruthaíonn sé dáiríreacht an Rialtais maidir le forbairt na Gaeltachta agus maidir le todhchaí na Gaeltachta agus an phobail atá inti.