Sin an méid a bhí le rá agam ar chúrsaí na meáin chumarsáide. Mhol mé leasú ar an mBille sin a thug ceadúnas craolacháin do commercial bodies anuraidh. Ag an bpointe sin mhol mé don Aire an oíche sin go dtabharfaí ceadúnas craolacháin do na réigiúin Ghaeltachta. Chuidigh an Seanadóir Murphy leis an moladh an oíche sin. Ní amháin sin, ach mhol mé chomh maith leis sin aon áit nó aon chontae go raibh ceadúnas craolacháin acu, dá mba rud é go raibh Gaeltacht sa chontae sin go gcuirfí iachall ar an dream a fuair an ceadúnas am áirithe a thabhairt do chúrsaí Gaeilge ón stáisiún sin, agus go mbeadh an t-am céanna acu i ngaol leis an líon nó an gcéatadan de mhuintir na Gaeltachta a raibh cónaí orthu sna réigiúin sin.
Thug an tAire an oíche sin geallúint dom go ndéanfadh sé gach iarracht chun é sin a dhéanamh. Mhol mé dó go mbeadh sé ina choinníoll acu siúd a fuair ceadúnas craolacháin i gcontae a raibh Gaeltacht ann go mbeadh sé sin ina aigne aige le cur mar choinníoll. Níor deineadh é sin. Níos déanaí sa bhliain anuraidh bhí ábhar agam anseo ar an Athló go gcuirfeadh Aire na Gaeltachta airgead ar fáil chun teilifís Ghaeltachta a chur ar bun, chun tacaíocht a thabhairt don fheachtas a bhí ann agus chun a gheallúint a chomhlíonadh, mar an tAire féin a thug an gheallúint sin dom anuraidh. Mar is eol dó féin, níl aon rian den airgead sin le feiceáil go dtí seo. Mar sin, tá na leanaí óga sa Ghaeltacht gan teilifís Ghaeltachta. Níl acu ach Raidió na Gaeltachta, ach, mar a deir aos óg na Gaeltachta faoin raidió sin, níl ann ach raidió na sean leads, nach mbíonn cuid ar bith de na popamhráin nó an rock-cheol a bhfuil suim acu iontu. Caithfidh muid a chur ar a súile don aos óg go bhfuil cultúr dá gcuid féin acu, agus cén fáth nach mbeadh meas acu ar an gcultúr sin. Ansin tagaimid go dtí cúrsaí fostaíochta agus sin, ar ndóigh, an rud is mó atá á phlé againn agus atá i gceist ag an mBille seo.
Mhol an Seanadóir Ó Foighil, agus é ag caint anseo ar ball, gur chóir dúinn iniúchadh agus scrúdú a dhéanamh ar achmhainní nadúrtha na Gaeltachta, agus caithfidh mé a rá go bhfuil mé go mór i bhfábhar gach dar dhúirt sé, agus ba mhaith liom cur leis. Is í an easpa fhreagrachta atá ar Údarás na Gaeltachta agus gnéithe áirithe de shaol agus forbairt na Gaeltachta is mó a chuireann isteach ormsa. Mar shampla, mar a dúirt an Seanadóir Ó Foighil faoi chúrsaí turasóireachta, cén fáth nach ligfimis leis an Údarás agus an fhreagracht a thabhairt dóibh agus tacaíocht a thabhairt dóibh chun cúrsaí turasóireachta a fhorbairt agus a chur ar aghaidh. Ar an dtaobh eile den sceál, cén fáth nach ligimís leis an Údarás chun go mbeadh freagracht acu ar chúrsaí iompair agus taistil, mar táid araon fite fuaite ar a chéile. Is deacair deighleáil le ceann amhaín acu gan bheith ag deighleáil leis an ceann eile. Agus cad íad na hacmhainní nadúrtha seo? Gan amhras, turasóireacht go mór, agus is é mo thuairim féin ná nach bhfuil aon róiarracht déanta ar chúrsaí turasóireachta sa Ghaeltacht. Agus chun sampla amhaín a thabhairt, bhíos ag plé seachtain ó shin ar an chruinniú cinn bliana den INTO.
Freastalaíonn de ghnáth suas le 800 teachtaí ag an comhdháil seachtaine. Is fiú suas le leath mhilliún punt é do áit, in the low season. Chuaigh mé tríd an Ghaeltacht ar an léarscáil; chuaigh mé ó Fanad go dtí Beanntraí agus ní fhéadfainn teacht ar áit sa Ghaeltacht go bhféadfainn an chomhdháil sin a thabhairt ann. Ní raibh aon áit go raibh leapacha ostáin go leor ann. Tá sort liosta de rudaí a bhí ag teastail, leapacha, ostáin, conference centres agus rudaí mar sin. Ní raibh siad ann. I láthair na huaire tá conference centres á thógáil i gCathair Luimní agus i gcúpla áit eile tríd an tír. Ach níl aon áit sa Ghaeltacht go bhféadfá comhdháil mhór mar sin a thabhairt isteach ann. Tá gnó mhór le déanamh ar an mhéid sin. Fiú féin, dá mbeadh suíomh oiriúnach sa Ghaeltacht do chomhdháil mar sin, conas mar a bheadh na córais chumarsáide, conas mar a bheadh na bóithre san áit sin? Thaisteal mé i rith na deireadh seachtaine ó Bhaile Átha Cliath go dtí an Daingean agus bhí na bóithre thar barr go dtí gur shrois mé an Ghaeltacht. Go dtí gur shrois mé Corca Dhuibhne ní raibh deacracht agam. Má théim maidin amárach go dtí Litir Mór beidh gach rud thar barr ar na bóithre go dtí go sroísfidh mé an Ghaeltacht. Bhí mé i nDáilcheantair an Aire Stáit le deánaí ag freastal ar an Oireachtas i nGleann Cholmcille — bhí na boíthre ar fheabhas gur shrois mé an Ghaeltacht. An just coincidence é seo? — ach sin mar atá, agus sin mar a bhíonn, agus sin mar atá leis na blianta anois. Níl aon leithscéal ann don méid sin.
Bhí mé ag caint le fear le déanaí, a bhí ag plé le rud eile a luaigh an Seanadóir Ó Foighil. Bhí fish farm aige in áit éigin in aice le Acaill, is dóigh liom. An rud a dúirt sé liom, go raibh na bóithre comh holc san, go raibh air suspension áirithe nua a chur sna loraithe a bhí aige; ní raibh sé in ann dul ar aghaidh leis an conventional suspension sna trucks a bhí aige. Bhí air air suspension de shaghas éigin a chur sna trucks, mar bhí sé ag déanamh damáiste do na héisc óga, na smolts, agus rudaí mar sin a bhí á thabhairt aige ar bhóithre Chonamara.
Ní scéal é sin, is fíor sin, agus sin mar atá. Mar sin, táimíd ag cur iachaill ar an bhfear sin níos mó a infheistiú san jab atá idir lámha aige, ach níl ach an brabús céanna ann ag deireadh an scéil. Tá na bóithre níos measa, tá trucks níos daora aige, agus tá an jab i bhfád níos deacra. Conas mar sin de scéal chun forbairt agus dul ar aghaidh agus dul chun cinn a dhéanamh? An chéad rud a d'fhoghlaim mé fhéin ar scoil ó thaobh cúrsaí fostaíochta, ná chun go mbeadh aon seans ag monarchan éigin nó tionscal in áit, gur chóir go mbeadh na córais chumarsáide san chomharsanacht thar barr. Tuigeann gach aon duine é sin.
Chun filleadh ar chúrsaí turasóireachta, is dócha go bhfuil san milieu Eorpach an t-Aigéan Atlantach ar an fharraige is glaine san Eoraip. Mar sin, ba chóir go mbeadh na turasóirí ag teacht ina mílliúin chun freastal air. Ach nílid. Is furasta a fheiscint na háiteanna sa Ghaeltacht nó sa bhreac-Ghaeltacht go bhfuil dul chun cinn ar siúl acu agus forbairt ó thaobh cúrsaí turasóireachta ann, ach níl an fhorbairt ag dul lámh ar láimh leis an bhforbairt in áiteanna eile sa tír ó thaobh turasóireachta de.
Do chuala mé an tAire Turasóireachta agus Iompair le déanaí a rá gur cheap sé go mbeadh méadú 500 faoin gcéad ar turasóirí ag teacht isteach sa tír roimh 1992 nó 1993. An cheist a chuirfinn ar an Aire Stáit, an gceapann sé féin go mbeidh an méadú céanna ó thaobh cúrsaí turasóireachta sa Ghaeltacht? Cheapainn nach mbeidh, mar níl aon infheistiú á dhéanamh chun bheith cinnte de sin. Níl aon infheistiú á dhéanamh chun bheith réidh dó sin.
Ó thaobh cúrsaí iascaireachta, ní thuigim cén fáth, agus ag féachaint arís ar Dháilcheantar an Aire Stáit, conas mar is féidir do íascairí dul ó Killybegs go dtí bainc san Ioruaidh nó sa tSualann agus deontais ná iasachtaí nó whatever a fháil chun báid a cheannach, mar nach bhfuil teacht ar an airgead sin sa tír seo, ón Stát, ón Rialtas, ón Roinn, nó os na bainc? An é go bhfuil eolas éigin ag na bainc sa tSualainn nó san Ioruaidh nach bhfuil againn anseo. Cén fáth go bhfeictear dóibh siúd gur maith an infheistiú é seo le déanamh, agus nach bhfuil teacht ar an airgead céanna ag iascairí anseo ag an baile?
Cén fáth go bhfuilimidne sa Ghaeltacht go mór mhór faoi scáth na Spáinne Ó thaobh an tionscail iascaireachta, mar shampla. Nach fíor go bhfuil muidne sa tionscal sin, nó go rabhamar ann in a big way, na blíanta roimh na Spáinnigh? Céin fáth nach bhfuil forbairt cheart tagtha ar an tionscal sin dúinne? An bhfuil morán déanta ag Údarás na Gaeltachta san treo sin? Ceapaim go bhfuil rud an luachmhar sna Gaeltachtaí ó thaobh cúrsaí cultúir de. Sé mo thuairim féin go bhféadfaí a bhunú sna Gaeltachtaí cúrsaí léinn agus foghlamtha, go bhféadfadh síad bheith mar base ann, chun cúrsaí inseirbhíse do scoláirí nó múinteoirí, abraimís scoláirí ar dtús ó aon áit sa domhain.
Tá dul chun cinn mór déanta sa tionscal sin le déanaí agus tá Ollscoil na Gaillimhe agus áiteanna eile mar é, sáite san ábhar. Cén fáth nach féidir a leithéid de thionscal a bhunú sa Ghaeltacht? Nach bhfuil gá leis? Maidir le cúrsaí scolaíochta, agus cúrsaí bunscolaíochta go mór, mar a dúirt mé roimis seo, tá an-chuid bunmhuinteoirí sa tír seo atá ag plé leis an nGaeilge lá i ndiaidh lae. Ba bhreá dá reachtálfaí cúrsaí inseirbhíse do na múinteoirí seo laistigh de na Gaeltachtaí, chun borradh a thabhairt don obair atá idir lámha acu. Chuirfeadh sé snas agus forbairt ar a gcuid Gaeilge, agus bheadh infheistiú á dhéanamh sa Ghaeltacht, ó thaobh deontaisí, d'fhonn na daoine seo a riaradh ann. Sa tslí seo, bheadh dul chun cinn á dhéanamh againn i leith an "First National Objective" nó pé rud a ghlaoimid air, agus bheadh buntáiste ann dúinn uilig.
Is é mo thuairim nach bhfuilimid sásta beart a dhéanamh de réir ár mbriathar, sa cheist seo. Is furasta trácht orthu siúd atá in ainm is a bheith claonta chun traidisiún, teanga, cultúr agus saol na nGaeltachtaí a chaomhnú is a chosaint, go dtí go gcuirtear iachall orthu infheistiú airgid a dhéanamh iontu, chuige seo. Tá sé i gceist ag an mBille seo go ndéanfar méadú ar an méid airgid atá ar fáil do Údarás na Gaeltachta, ardú ó £60 milliúin go £80 milliúin. Fáiltím roimh an méadú seo agus tá sé thar a bheith in am dó.
Bhí géarghá leis an airgead seo agus táim féin chun gach tacaíocht is féidir a thabhairt don chuid seo den Bhille. Beidh mé ag lorg leasuithe ar an mBille, ach tabharfaidh mé lán-tacaíochta don phríomhphointe seo. Is eol dom go bhfuil ganntanas monarchana ar an Údarás faoi láthair agus go bhfuil spás, freisin, ar an ngannchuid seo. D'fhiafraigh mé de dhuine éigin anseo le déanaí an raibh monarchana folamha acu timpeall na háite. Bhí cónaí ar an duine seo i gCois Fharraige agus d'inis sé dhom nach raibh monarcha fholamh le fáil sa cheantar sin, ó Bhearna siar go dtí an Ceathrú Rua. Gan amhras ní ábhar imní iad na háiteanna insroichte ach tá sé deacair tionscail a mhealladh isteach sna háiteanna iargúlta toisc na fadhbanna cumarsáide ag gabháil lena suíomh.
Éiríonn níos fearr leis an Údarás ar imeall na Gaeltachta, áit a bhfuil daonra toirtiúil, ná mar a éiríonn leo ina croílár. Ní gnáthach "Green Fields Initiatives" a fheiceáil sa Ghaeltacht. Cuirtear tús le tionscail, cé mór nó beag, go hiondúil i bhfoirgnimh réamhthógtha de chuid an Údaráis. Tuigtear dom nach bhfuil flúirse díobh sin ann faoi láthair, agus go bhfuiltear ag feitheamh ar an airgead seo chun pé monarchana folamha atá acu a fhorbairt. Is é a ngnáthsprioc ná dóthain spáis a bheith acu go ceann bliain go leith. Tá dlúthbhaint, ar ndóigh, idir an Údarás agus saol na Gaeltachta agus ar an ábhar sin ní foláir don Údarás tacaíocht a thabhairt don phobal in iliomad bealaí.
Bhí mé ag tabhairt cuairte le déanaí ar cheantar Chois Fharraige agus d'fhiafraigh mé de dhaoine áirithe conas mar a bhí timpeall na háite sin. Bhí mé in Indreabhán ag breathnú ar an ngairmscoil ann, agus caithfidh mé a rá nach raibh aon ró-chruth air, agus chuir mé tuairisc an raibh cuspóir i gceist dó. Fuair mé an seanscéal: go raibh plean ann leis na blianta chun atógáil agus feabhas a dhéanamh air agus go dtí go dtárlódh a leithéid, gurbh éigean cuid de na ranganna a reachtáil in aonaid an Údaráis, a bhí lonnaithe trasna an bhóthair ón ngairmscoil. Is deacair a chreidiúnt go bhfuil ranganna scoile dá reachtáil i bhfoirgneamh a tógadh le tionscal agus go bhfuil ganntanas de na haonaid seo ar an Údarás dá gcuspóir ceaptha. Bheinn buíoch den Aire ach iniúchadh a dhéanamh ar an scéal seo, agus míniúchán a thabhairt dúinn ar chonas atá airgead á chaitheamh ag an Údarás ar ghníomhaíocht dá shórt. An bhfuil siad ag tacú leis an Roinn Oideachais?
Ní thuigim polasaí an Údaráis maidir le príomháidiú a dtionscal. Cén sórt reasún a bhí i gceist i gcás Telemar? Níor thuig mé an scéal i dtaobh Europlast, riamh ach oiread. Bhí Europlast idir dhá chomhairle mar gheall ar phríomháidiú agus tar éis an tsaoil caithfidh mé a rá go bhfuil boladh áirithe ag baint lenar tharla agus measaim go raibh uisce faoi thalamh ag gabháil leis.
Níl mé sásta go mbeadh airgead Stáit á infheistiú i dtionscal agus go mbeadh sé ar thaisicint ansin ar "rip' off prices", toisc go raibh polasaí príomháidithe i bhfeidhm. Is cóir go mbeimis ag déanamh infheistithe sa Ghaeltacht, ach más cóir, is cóir freisin go mbeadh gach riar ar a bhfuil ar ar siúl, dá réir. Ní foláir dúinn cúram a dhéanamh de nach mbíonn "jobs for the boys" ar fáil; "jobs" don uile dhuine atá romhainn a chruthú.
Phléamar ceist na himirce níos luaithe anseo. Braithim féin gur measa an eisimirce ó Chontae Mhaigh Eo—an Ghaeltacht san áireamh — ná ó áit eile ar bith faoin dtír, go comhréireach. Ag breathnú ar líon na leanaí scoile, feictear dom go bhfuil fadhb an eisimirce clainne i bhfad níos tromchúisí sa chontae seo ná i gcontae eile ar bith, de réir m'eolas-sa. Ba mhaith liom figiúirí maidir le eisimirce ó na Gaeltachtaí uilig a fheiceáil mar is í mo thuairim gur lú go mór sruth na heisimirce ó na Gaeltachtaí ná ó na cathracha, agus ón chuid eile den tír. Ní bhunaím mó thuairim ar staitisticí ach ar mó thaithí, ag taisteal na tíre.
Ag filleadh ar cheist taistil, ní léir domsa cad 'na thaobh nach mbeadh freagracht iomlán ag an Údarás sa ghné seo sa Ghaeltacht. Mar a dúirt an Seanadóir Ó Cuív, ba chóir go mbeadh dlúthghaol idir an Údarás agus muintir na Gaeltachta, agus is deacair monarcha nó tionscal a chothú nó a bhunú, agus is deacair tionscal a mhealladh gan tacaíocht ó mhuintir na Gaeltachta agus gan bheith fite fuaite le saol na Gaeltachta agus muintir na Gaeltachta. Is deacair, mar sin, rudaí ar nós tuarasóireachta agus cúrsaí taistil, iompair, bóithre agus córas cumarsáide a bhaint den mhéid sin.
Mar a dúirt mé cheana i leith na meáin chumarsáide, tá brón ormsa nach bhfuil an rogha, ó thaobh teilifíse agus raidió de, ag muintir na Gaeltachta mar atá ag gach duine eile sa tír. Ní thuigim i gceart an sórt gaoil atá, mar shampla, idir Údarás na Gaeltachta agus comhlachtaí mar Aer Árann agus na Ferries. Is í mo thuairim go bhfuil tacaíocht ann b'fhéidir suas go £30 in aghaidh gach suíocháin d'eitleán Aer Árann. Rinne an Seanadóir Ó Foighil tagairt, creidim — níor chuala mé gach dar dhúirt sé — d'aerfort in Indreabhán, go mbeadh ceangal idir na hoileáin agus Indreabhán. Braithimse to mbeadh turas ó na hoileáin go dtí an chathair i bhfad níos saoire. Níl a fhios agam an bhfuil aon suirbhé nó figiúirí ann maidir leis sin. Creidim go mba chóir go mbeadh tacaíocht Stáit le fáil don aersheirbhís ó na hoileáin go dtí an mhórthír. Tá muintir na n-oileán go holc as i dtaca cúrsaí mar seo.
Níor thuig mé féin riamh an scéal faoin ferry go dtí Árann Mhór. Lá amháin bhí pier acu, gan bhád, agus lá eile bhí bád acu, gan pier. Ní thuigim cad é atá i gceist anois. Nach féidir, mar shampla, leis an Údarás dul ar aghaidh agus roll-on, rolloff, a chur ar fáil idir na hoileáin agus Gaillimh? D'fhéadfaí tionscail a chothú ar na hoileáin dá mbeadh a leithéid bunaithe. Ba chóir go mbeadh córas cumarsáide ann chun cuidiú a thabhairt do thionscail, ach níl siad ann. Ba chóir go mbeadh freagracht agus airgead ag an Údarás le seo uilig a shocrú.
Tá a fhíos agam go raibh moladh ag Comhairle Chontae na Gaillimhe le bail níos fearr a chur ar na bóithre i gConamara ar chostas thart ar £8 milliún nó £10 milliún agus go raibh an t-airgead le teacht ón mBruiséal. Bhí mé ag féachaint tráthnóna ar an Roads Plan atá sa doiciméad atá eisithe ag an Rialtas le tamall anuas. Is cinnte go bhfuil an tAire eolach air. Ní fhaca mé go raibh aon fhonn ar an Rialtas infheistiú a dhéanamh ar na bóithre sna Gaeltachtaí, cé go bhfuil a fhios acu féin cé chomh h-olc agus atá na bóithre céanna. Ní féidir le duine ar bith againn bheith sásta leis an dul chun cinn atá déanta ar son mhuintir na Gaeltachta le blianta anuas.
Cad iad na deacrachtaí a bhí ag an Údarás? Tá sé ag teip orm an scéal a thuiscint. An raibh siad in iomaíocht leis an IDA. Tháinig me ar shampla le déanaí a léiríonn mo chás. Bhí tionscnamh éigin ag BP Nutrition agus bhí sé ar intinn acu é a bhunáu i Ros a' Mhíl ach nach raibh an t-airgead ag an Údarás chun tacaíocht a thabhairt do bhunú an tionscail sin i Ros a' Mhíl, agus go bhfuil sé anois suite i gCathair na Mart i gContae Maigh Eo. Cuireann rudaí mar sin isteach go mór ormsa mar léiríonn sé conas mar atá siad hogtied ag iarraidh fostaíocht a chur ar fáil sa Ghaeltacht. Chaill an Ghaeltacht an tionscnamh sin mar go raibh ganntanas airgid ar an Údarás. Sin an scéal mar a chuala mise é.
Is fíor don Seanadóir Ó Foighil an méid a luaigh sé faoin dul chun cinn mór atá déanta ag mariculture. Tá dul chun cinn mór ann cinnte agus tá an-chúiteamh ann don Stát. Ní raibh aon tsuim sa tionscal sin deich mbliana ó shin. Ní fhéadfá comhlachtaí móra a mhealladh isteach chun infheistiú a dhéanamh i mariculture, ach leis an dul chun cinn atá déanta sna Gaeltachtaí nuair a d'aithin muintir na Gaeltachta an acmhainn nadúrtha sin a bhí acu, an fharraige agus gach ar bhain leis, bhí siad ábalta an tionscal sin a chothú agus a fhorbairt.
Nílimse cinnte an bhfuil aon sórt costbenefit analysis déanta ar na tionscail ar fad atá idir lámha sa Ghaeltacht faoi láthair. Ba cheart go ndéanfaí a leithéid. Ba mhaith liom na tionscail is fearr a fheiceáil sa Ghaeltacht, go ndéanfaí liosta de na hacmhainní nadúrtha, mar a mhol an Seanadóir Ó Foighil, atá ar fáil sna Gaeltachtaí, agus bunaithe orthu siúd na tionscail is fearr chun iadsan a fhorbairt, agus ag an am céanna ag tabhairt cosanta agus cothaithe do shaol na Gaeltachta. Sin mar a bhraithimse go gcaithfimid cur chun oibre. Sin arís an bealach ar chóir don Údarás cur chun oibre. Chun a bheith cinnte i gcónaí go bhfuil an cothú agus forbairt fhostaíochta ag dul lámh ar láimh le cothú agus forbairt cultúir agus traidisiúin na Gaeltachta.