Léim ar aghaidh chuig an bpríomhábhar
Gnáthamharc

Special Committee on Covid-19 Response díospóireacht -
Thursday, 18 Jun 2020

State's Response to Impact of Covid-19 on Gaeltacht Areas and the Islands

Cuirim fáilte roimh na daoine seo a leanas ón Roinn Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta a mbeidh ag láithriú i seomra coiste 1: an Seanadóir Ó Cadhain, Príomh-Aoire an Rialtais agus Aire Stáit le freagracht as an nGaeilge, as an nGaeltacht agus as na hoileáin; an Dr. Aodhán Mac Cormaic, stiúrthóir na Gaeilge; an tUasal Micheál Ó Conaire, príomhoifigeach; an tUasal Sorcha de Brúch, príomhoifigeach; agus an tUasal Seán Mac Eoin, príomhoifigeach.

Ar mhiste leis an Aire Stáit a ráiteas tosaigh a dhéanamh? Ba mhaith liom a mheabhrú do na comhaltaí go bhfuil cúig nóiméad acu chun ceisteanna a chur ar na finnéithe agus freagraí a fháil uathu.

Nóiméad amhain; tá ceist ag an Teachta Ó Cuív.

An bhfuil cúig nóiméad againn?

Tá cúig nóiméad ag Fianna Fáil, ag Sinn Féin agus-----

Idir ceisteanna agus freagraí, cé mhéad ama atá ag chuile ghrúpa?

Tá fiche nóiméad ag Fianna Fáil, ag Fine Gael agus ag Sinn Féin.

Fiche nóiméad an dream, an ea?

Tá. Deich nóiméad agus deich nóiméad.

Tá cúig nóiméad le ceisteanna a chur agus cúig nóiméad d'fhreagraí.

Is that how the Deputy wishes to proceed?

To be clear, we each have ten minutes and we can choose to have five minutes for questions and five minutes for answers or any other combination.

If we speak for ten minutes there would be no time for questions.

Beidh deich noiméad ar fáil chun statements a dhéanamh.

That is great. Go raibh míle maith agat.

An bhfuil cóip den ráiteas ar fáil?

Tá súil agam go bhfuil. An bhfuil cóip ag an gcléireach?

An bhfuil ceann as Béarla ar fáil?

Níl a fhios agam.

An bhfuil aistriúchán de ar fáil?

Ceart go leor.

Mar Aire Stáit le freagracht as an nGaeilge, an Ghaeltacht agus na hoileáin, fáiltím roimh an deis seo labhairt leis an gcoiste maidir le cúrsaí Gaeilge, Gaeltachta agus oileánda.

Tá tionchar tromchúiseach imeartha ag Covid-19 ar phobal na Gaeltachta agus na Gaeilge araon agus, dár ndóigh, ar phobail na n-oileán. Thuig muid ón tús i mo Roinn gur mar seo a bheadh agus, mar sin, ceann de na céad bearta a thug muid faoi sa Roinn Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta ag tús na géarchéime ná réamhíocaíochtaí a dhéanamh leis na heagrais Ghaeilge, Ghaeltachta agus oileánda a bhíonn ag brath ar mhaoiniú na Roinne chun a gcuid seirbhísí a reáchtáil, lena chinntiú go raibh dóthain maoiniú acu go dtí deireadh mí Bealtaine ar a laghad. I measc na n-eagraíochtaí agus na scéimeanna a fuair réamhíocaíochtaí ó mo Roinn, bhí: Údarás na Gaeltachta agus Foras na Gaeilge; scéim na gcúntóirí teanga; clár na gcluichí Gaelacha; Ealaín na Gaeltachta; Comhar Naíonraí na Gaeltachta; Tuismitheoirí na Gaeltachta; Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge; na comhlachtaí farantóireachta agus aeir a dhéanann freastal ar na hoileáin; agus na comhlachtaí forbartha ar na hoileáin.

Bhí tionchar dearfach ag an gcur chuige seo, dár ndóigh, ar ábáltacht Údaras na Gaeltachta agus Foras na Gaeilge a gcuid cliantghrúpaí féin a mhaoiniú le linn na paindéime agus, san áireamh anseo, tá na comharchumainn Ghaeltachta agus an sé cheanneagraíocht atá faoi chúram Fhoras na Gaeilge. Thug sé seo cinnteacht maidir lena gcuid ioncaim do na grúpaí sin ar fad agus thug sé spás dúinn sa Roinn dul i mbun cainte leis na grúpaí éagsúla agus tabhairt faoi na dúshláin nua seo a bhí amach romhainn. Níos tábhachtaí fós, chiallaigh an beart seo go raibh pá seachtainiúil fós ag teacht isteach chuig teaghlaigh na ndaoine atá ag obair leis na heagraíochtaí éagsúla ar fud an oileáin atá gníomhach in earnáil na Gaeilge agus na Gaeltachta agus ar na hoileáin.

Ó shin i leith, tá oifigigh mo Roinne i dteagmháil rialta lenár gcuid custaiméirí ar mhaithe le tacú leo teacht tríd an ngéarchéim. Le linn an ama seo, tá roinnt bearta éigeandála curtha i bhfeidhm againn ar mhaithe le tacaíochtaí ar leith a dhíriú ar na hearnálacha is mó atá ag fulaingt de bharr Covid-19.

Ar 20 Aibreán, d’fhógair mo Roinn nach reáchtálfaí aon chúrsaí Gaeilge sa Ghaeltacht an samhradh seo de bharr na paindéime ar mhaithe le sláinte phoiblí a chosaint. Thuig mé go maith na dúshláin ar leith atá roimh na pobail Ghaeltachta de bharr an chinnidh seo agus thuig mé go raibh beart sonrach ag teastáil chun inmharthanacht leanúnach na hearnála a chinntiú. Dá réir sin, an mhí seo caite, d’fhógair mé go raibh ciste beart éigeandála aon uaire ar fiú €4.7 milliún é ceadaithe chun tacú le cobhsú earnáil na gcoláistí samhraidh Gaeilge sa Ghaeltacht.

Faoin tionscnamh cobhsaithe seo, cuirfear tacaíocht ar fiú suas le €3.1 milliún é i dtreo údaráis na gcoláistí le cur ar a gcumas táillí agus éarlaisí a aisíoc le tuismitheoirí agus cuirfear €1.6 milliún ar fáil chun tacú leis an 700 teaghlach Gaeltachta incháilithe a chuireann lóistín ar fáil dóibh siúd a fhreastalaíonn ar cheann de na 42 coláiste samhraidh Gaeilge sa Ghaeltacht a bhfuil aitheantas acu faoin scéim. Gabhaim buíochas le CONCOS, scátheagraíocht na gcoláistí samhraidh, a d’oibrigh go dlúth linn le cúpla mí anuas chun teacht ar an réiteach seo.

Mar atá a fhios ag an gcoiste, tá comhlachtaí ar fud na tíre, an Ghaeltacht san áireamh, faoi bhrú ollmhór de bharr ghéarchéime Covid-19, le caillteanas post i gceist agus éiginnteacht maidir le céard atá amach rompu.

Tá Údarás na Gaeltachta i dteagmháil díreach le gnólachtaí Gaeltachta chun tacú leo i rith na tréimhse seo. Anuas ar sin, tá mo Roinn agus an t-údarás ag obair as lámha a chéile le Ranna agus eagrais forbartha eile, Fiontar Éireann go háirithe, ar chur chuige aontaithe i leith Covid-19 chun a chinntiú go bhfuil cliaint chomhlachtaí de chuid an údaráis ar an eolas maidir leis an gcomhairle is déanaí agus na tacaíochtaí éagsúla atá ar fáil don earnáil ghnó.

Ina measc siúd tá an scéim dearbháin trádála ar líne, agus cuireadh €600,000 breise ar fáil d’Údarás na Gaeltachta chun é a sholáthar sa Ghaeltacht le roinnt seachtainí anuas. Tá an-éileamh ar an scéim seo de bharr Covid-19 agus is chuige sin a cheadaigh mé féin agus mo chomhghleacaithe Rialtais an maoiniú breise seo.

Gach bliain, reáchtáiltear beagnach 200 campa samhradh sa Ghaeltacht agus freastalaítear ar níos mó ná 6,000 páiste. Gan aon chinnteacht go mbeifear in ann dul ar aghaidh le campaí samhraidh sa ghnáth bhealach de bharr Covid-19 an samhradh seo, d’fháiltigh mé roimh an bhfógra an tseachtain seo caite go mbeidh TG4, le tacaíocht airgeadais mo Roinne, ag craoladh sraith chláir teilifíse Campaí Cúla4 cúig lá sa tseachtain ar feadh cúig sheachtainí i rith an tsamhraidh.

Ó thús na géarchéime, d’aithin an Roinn an chontúirt a bhainfeadh le scaipeadh Covid-19 i measc na bpobal atá lonnaithe ar na hoileáin. Tá eacnamaíocht na n-oileán ag brath go mór ar an earnáil turasóireachta. I 2019, thaisteal beagnach leath mhilliún paisinéir ar na seirbhísí atá fóirdheonaithe ag an Roinn. Bhí an-imní ann go scaipfeadh an víreas dá bhfágfaí amchláir na seirbhísí fóirdheonaithe mar a bhí siad.

Ag tús Mhárta, rinne an Roinn teagmháil leis na comharchumainn agus na heagraíochtaí forbartha ar na hoileáin ag iarraidh orthu mianta na n-oileánacha a lorg agus teacht ar shocrú leis na farantóirí agus lucht seirbhís aeir le go gcuirfí amchláir laghdaithe i bhfeidhm. Iarradh go gcinnteofar sna hamchláir nua go mbeadh seirbhís dhóthanach ann nach bhfágfadh na hoileánaigh gan bealach amach chuig an mórthír. Theastaigh uainn a chinntiú freisin go bhféadfaí treoirlínte Fheidhmeannas na Seirbhísí Sláinte maidir le haonrú sóisialta a chur i bhfeidhm ar na báid agus eitleáin a bhí in úsáid ar na seirbhísí éagsúla.

Chun na socraithe nua seo a chur i bhfeidhm, b’éigean do mo Roinn agus na soláthraithe paisinéirí agus lastais teacht ar shocrú maidir le híocaíochtaí do na seoltaí nár déanadh de réir na hamchláir leasaithe. Tá moladh mór ag dul do na comhlachtaí farantóireachta agus aeir mar gheall ar chomh tiomanta is a bhí siad chun sláinte na bpobal ar a mbíonn siad ag freastal a chosaint agus muid ag iarraidh teacht ar an socrú nua seo.

Ar 27 Aibreán, d’fhógair an Taoiseach go mbeadh srianta nua ag teacht i bhfeidhm le dul i ngleic le géarchéim Covid-19. Fógraíodh nach mbeadh cead ach acu siúd a bhfuil buanchónaí orthu ar na hoileáin agus iad siúd a bhíonn ag cur seirbhísí riachtanacha ar fáil bheith ag taisteal isteach agus amach chuig na hoileáin.

Ag eascairt ó fhógra an Taoisigh, rinne mo Roinn teagmháil leis na comharchumainn agus le heagraíochtaí forbartha na n-oileán arís ag iarraidh orthu tuilleadh leasaithe a dhéanamh ar na hamchláir. Déanadh é sin go fonnmhar agus cuireadh na hamchláir i bhfeidhm láithreach.

Táim féin agus oifigigh mo Roinne i dteagmháil rialta le pobail na n-oileán ó shin maidir le hathoscailt na n-oileán. Tuigim go rímhaith go bhfuil na pobail seo imníoch i gcónaí maidir le scaipeadh an víris agus, ar an taobh eile den scéal, go bhfuil lucht ghnó na n-oileán ag iarraidh tosú ag trádáil arís. Tuigtear dom go bhfuil an CMO le comhairle a chur ar an Rialtas an tseachtain seo maidir le freastal ar na riachtanais éagsúla seo.

Is cinnte go bhfuil Covid-19 tar éis go leor brú a chur ar na pobail ar a bhfuil mo Roinn ag freastal, ach sílim go bhfuil iarracht déanta againn sa Roinn caitheamh go tuisceanach leis na pobail sin le linn na géarchéime ar mhaithe leis an tsláinte phoiblí a chosaint agus muid uile, mar phobal amháin, a thabhairt slán tríd an ghéarchéim seo.

Gabhaim buíochas leis an Aire Stáit. Tá sé deacair tuiscint a bheith againn nuair nach bhfuil sé sa seomra agus muid ag caint leis an teilifís. De ghnáth nuair a bhím ag caint leis an teilifís bím ag scread air agus mé ag féachaint ar chluichí sacair nó peile.

Is maith an rud go bhfuil an deis seo againn labhairt istigh sa Dáil as Gaeilge ar cheisteanna Gaeilge, ach is trua gur coiste atá ann agus táim tar éis an cheist seo a thógáil leis an gCeann Comhairle ó lár Mhí an Mhárta le go mbeadh Aire ag teacht os comhair na Dála ag déileáil leis na ceisteanna. Dúirt an tAire Stáit i gcónaí go raibh sé sásta ach go raibh srian air. Measaim féin gur is trua nach bhfuil sé anseo mar Aire sinsearach ach nach bhfuil an Dáil ag déileáil ach gur coiste atá ann. I ndeireadh thiar thall tá sé go maith agus is léiriú é ar an ngá chun Aire sinsearach a bheith ann le Gaeilge chun déileáil le ceisteanna Gaeilge agus Gaeltachta, agus ní caitheamh anuas ar an Aire Stáit é seo in aon chor. Bhí sé i gcónaí ar fáil agus sásta na ceisteanna seo a fhreagairt. Is ceist mhór é agus b’fhéidir go bhfuil freagra ag an Aire Stáit go mbeidh sé in ann í a roinnt linn, is é sin, an mbeidh Aire sinsearach ann a bheidh in ann déileáil le ceisteanna mar seo ar bhonn seachtainiúil, más gá. Is é sin ceann de na laigí is mó ó thaobh na Dála seo agus na tréimhse seo, nach raibh ceisteanna Gaeilge agus Gaeltachta chun cinn. Bhíomar ag déileáil le gach uile cheist eile ach nach rabhamar ag déileáil leis an nGaeilge i gceart go dtí seo.

Is í ceann de na ceisteanna is mó atá ag déanamh tinnis orm, ar a lán daoine in earnáil na Gaeilge agus dóibh siúd a bhfuil cónaí orthu sa Ghaeltacht is ea na ceisteanna a chuireann daoine mar gheall ar na coláistí samhraidh agus na mná tí. Tá ceist amháin agam ar mhaith liom a dhíriú isteach ar Údarás na Gaeltachta. Luaigh an tAire Stáit tamall gairid ó shin an scéim dearbháin, trádáil ar líne, agus tá sé go maith. Tá sé sin ar fáil ag a lán daoine seachas siúd atá sa Ghaeltacht. Cad é an rud breise atá déanta aige agus an t-airgead breise atá infheistithe ag an Rialtas in Údarás na Gaeltachta chun cuidiú leis an údarás teacht timpeall ar deacrachtaí breise a bheith aige de thairbhe an chruachás Covid-19 agus na faidhbe atá at teacht romhainn ó Brexit agus a thuilleadh? Is stuif breise anuas é seo ón méid a bhí geallta agus más féidir an cheist sin a fhreagairt ar dtús báire, tiocfaidh mé ar ais le ceisteanna faoi nithe eile.

Gabhaim buíochas leis an Teachta as sin. Ar dtús, go pearsanta, bheinn an-sásta a bheith i m’Aire sinsearach do chúrsaí Gaeilge. Chaill mé mo shuíochán, mar is eol don Teachta. Bhí ról ag a pháirtí sa rud sin, ach is é sin scéal eile.

Maidir le hairgeadú Údarás na Gaeltachta, tá an ceart ag an Teachta go bhfuil an €600,000 ansin fógartha againn maidir le dearbháin ar líne agus tá tábhacht ar leith ag baint leis sin trasna na tíre mar gheall go bhfeiceann daoine anois an tábhacht a bhaineann le rudaí mar chúrsaí ar líne. Is maith an rud go bhfuil sé sin ag tarlú ar aon nós agus go bhfuil deis ag daoine agus ag comhlachtaí beaga tríd Údarás na Gaeltachta úsáid a bhaint as an scéim sin.

Maidir le hÚdarás na Gaeltachta, tá caidreamh aige agus leis an Roinn Gnó, Fiontar agus Nuálaíochta go seachtainiúil tríd an ngéarchéim. Gach rud atá ar fáil trí Fiontar Éireann, tá sé ar fáil do chomhlachtaí sa Ghaeltacht freisin. Tá dul chun cinn déanta maidir le pacáiste don údarás tríd an an Roinn Gnó, Fiontar agus Nuálaíochta agus sílim go bheidh fógra déanta go luath agus táim dóchasach faoi sin. Tá chuile rud atá ar fáil taobh amuigh den Ghaeltacht ar fáil tríd Údarás na Gaeltachta do na comhlachtaí sa Ghaeltacht freisin.

Cad é an rud sa bhreis? Má tá sé ar fáil do gach uile earnáil eile timpeall na tíre tríd Enterprise Ireland nó tríd aon chomhlacht eile, fiú tríd an Rialtas, níl aon idirdhealú á dhéanamh nó níl aon tacaíocht sa bhreis ar fáil d'Údarás na Gaeltachta nach bhfuil ar fáil in aon áit eile. An bhfuil airgead sa bhreis ar fáil dó chun cuidiú leis athruithe a dhéanamh sna foirgnimh atá ann? Tá roinnt díobh as dáta ar aon chaoi. An bhfuil airgead sa bhreis ann chun stuif sa bhreis a fháil agus chun a dhéanamh cinnte de gur féidir leis an gnáthphobal atá ag obair sna monarchana agus sna hionaid trádála nó a leithéid i gceantair Ghaeltachta leanacht ar aghaidh? An bhfuil airgead sa bhreis ar fáil dóibh? An bhfuil aon airgead nó infheistiú sa bhreis déanta in Údarás na Gaeltachta le ceithre mhí nó mar sin anuas agus muid ag déileáil le Covid-19?

Tá an cheist sin freagartha agam i mo ráiteas tosaigh. Tá réamhíocaíocht déanta agam d'Údarás na Gaeltachta. Tá €2.35 milliún ann sa deontas caipitil le haghaidh chúrsaí pá, pinsin agus riaracháin. Tá €1.099 milliún ann le haghaidh gníomhaíochtaí teanga agus pobal, agus tá €1 milliún ann le haghaidh pleanáil teanga d'Údarás na Gaeltachta. Rinneadh réamhíocaíocht d'Údarás na Gaeltachta mar gheall ar an ngéarchéim seo. Tá sé sin luaite freisin leis an €600,000 sa bhreis. Tá a lán scéimeanna atá fógartha ag an Roinn Gnó, Fiontar agus Nuálaíochta ar fáil do chliaint chomhlachtaí de chuid Údarás na Gaeltachta, ach tá an caidreamh sin ag dul ar aghaidh idir an dá thaobh agus táimid dóchasach go mbeimid in ann rud éigin a fhógairt go luath agus go mbeidh fáil ar airgead ag Údarás na Gaeltachta tríd an Roinn Gnó, Fiontar agus Nuálaíochta.

Tá ceist eile agam ar ghné eile a bhaineann ní hamháin leis an Roinn Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta agus le gach uile Roinn, ach go háirithe le Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte. Tá ról ag an Aire Stáit ann mar Aire Stáit sa Roinn Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta. Tagraím don bheagán fógraí nó míchothromas atá ann maidir le fógraíocht Fheidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte. Botún ón Rialtas ina hiomlán atá ansin nach bhfuil an méid chéanna caite ar fhógraíocht i nGaeilge ar líne, ar na meáin agus ar leithéidí Twitter agus Facebook. An mbeidh gearán ag teacht ón Roinn Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta dírithe ar na Ranna eile agus an raibh an Aire Stáit ag ardú ceist na fógraíochta mar gheall ar Covid-19 sa tréimhse seo leis na hAirí ag fiafraí cén fáth nach raibh Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte ag cloí leis an riail gur chóir go mbeadh an méid chéanna fógraíochta déanta as Gaeilge, fiú sa chruachás ina rabhamar?

Gabhaim buíochas don Teachta as an gceist tábhachtach sin. Ós rud é go bhfuil ionadaíocht ag an Roinn Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta ar an gcoiste cumarsáide idir-rannach atá bunaithe ag an Rialtas mar fhreagra ar ghéarchéim Covid-19, is ar an Roinn seachas ar Fhoras na Gaeilge a thit an dualgas chun Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte a chur ar an eolas maidir leis an riachtanas chun ábhair fhaisnéis don phobal a chur ar fáil i nGaeilge. Tá an cheist seo ardaithe ag ionadaí na Roinne ar bhonn rialta agus tuigtear don Roinn go bhfuil raon leathan fáisnéis curtha ar fáil i nGaeilge. Mar shampla, tá an information booklet do Covid-19 foilsithe as Gaeilge agus cuireadh é sin amach do gach uile theach sa tír.

The leaflet was produced in both Irish and English. All tiers of the Department of Health public information posters were also published in Irish, as was the cocooning information from the Department. HSE information campaign posters about how to prevent symptoms and explaining who is at risk were also published bilingually, as were the Covid-19 hand hygiene poster, television advertisements about symptoms and messages about prevention, staying at home and cocooning. The daily press releases are translated into Irish and posted to the website of the Department of Health. I am told that content on that website is regularly updated and translated into Irish.

The passenger locator form is produced in English and Irish, as was the public health locator form before it. Táim sásta go bhfuil a lán eolais ar fáil trí mheán na Gaeilge, mar is ceart. Is ceart go mbeimid ag plé na rudaí seo. Ag an am céanna, is ceart an cheist a ardú. Táim sásta go bhfuil a dóthain déanta ag an Roinn. Mar a dúirt mé, tá feidhmeannaigh ó mo Roinn ar an gcoiste cumarsáide trasrannach. Táim ag coinneáil súil ar na rudaí seo.

Is é sin an uair dheireanach - don tráth seo ar a laghad; b'fhéidir go mbeidh sé ann arís - go mbeidh an Teachta os ár gcomhair mar Aire Stáit le freagracht as an nGaeltacht. Gabhaim buíochas pearsanta leis as a chúirtéis i gcaitheamh an ama sin agus as an obair a rinne sé. De réir mar a thuigim, tá cásanna faoi bhráid an Choimisinéir Teanga mar nár cloíodh leis an dlí. Ní hé seo an chéad uair. Is údar buartha agus díomá é go bhfuil Acht na dTeangacha Oifigiúla á sárú arís agus arís eile.

Molaim an tAire Stáit as an gcúnamh atá sé ag tabhairt do na mná tí agus do na coláistí Gaeilge ach tá dhá easnamh mhór ann. B'fhéidir go bhféadfadh an tAire Stáit muid a chur ar an eolas fúthu. An mbeidh airgead ar fáil do na hionaid phobail? Bhí siad ag brath go mór ar ioncam na gcoláistí Gaeilge ó thaobh cíosa, árachais agus mar sin de. Táim ag caint faoin gcíos a n-íoctar leo agus a n-úsáideann siad é le haghaidh cothabhála agus árachais. An bhfuil aon mhachnamh á dhéanamh sa Roinn maidir leis an gceist sin?

Tá na mná tí a choinníonn scoláirí faoi scéim na bhfoghlaimeoirí Gaeilge sa samhradh ag fáil cúitimh. An bhfuil sé i gceist cúiteamh a thabhairt do na mná tí a bhí ag coinneáil Gaeilgeoirí nó scoláirí meánscoile i rith na bliana ina dtithe féin ar na hoileáin chun go bhféadfadh scoláirí freastal ar scoileanna na n-oileán? D'imigh na scoláirí i mí Mhárta. An bhfuil aon chúiteamh le déanamh leo don tréimhse idir mí Mhárta agus mí an Mheithimh?

Ó thaobh an údaráis de, an bhfuil aon airgead breise ó Roinn an Aire Stáit le cur ar fáil d'Údarás na Gaeltachta? Chuala mé an rud a dúirt sé faoi Fhiontar Éireann, ach is é an Roinn an príomhfhoinse maoinithe ag an údarás.

As the Minister of State will be aware - I will say this in English because there are islands both in the Gaeltacht and not in the Gaeltacht - when the announcement was made in relation to opening up the country and the dates were brought forward, no announcement whatsoever was made regarding the islands and this has sparked an intense debate within the islands themselves.

The first thing we must recognise is that safety has to be paramount. The health and well-being of the people on the islands has to be paramount, and I accept that. I cannot make a call as to what the Minister of State should do because I do not have the information that the Department of Health and the HSE have but different cases have been made, as the Minister of State will be aware, for islanders who live permanently on the mainland but come home every summer and for people who own houses on the island and maybe spend a month or two in the summer there. Then there is the issue of tourists who stay versus day tourists. As I said, I cannot make a call as to what way this should fall. We all must recognise that public health is absolutely paramount but in the event of it not being decided to open up the islands on the same basis as the rest of the country, will there be a special package of assistance to the businesses on the islands, many of which have mortgages and overheads?

We cannot tell them they cannot trade when other people are trading in equivalent businesses and, on the other hand, tell them they are meant to paddle their own canoe without assistance. We have to resolve this issue in a fair and safe way but in a way that recognises the massive financial pressures many businesses on the islands are under, like everywhere else. If that is the health and safety advice I will accept it, but if the date is put back then we have to do something for those businesses.

Bhí an ceart ag an Teachta sa mhéid a bhí le rá aige faoin teanga agus faoin gcoimisinéir. Is é sin an fáth go bhfuil Bille na Gaeltachta níos láidre foilsithe agam agus ag an Rialtas. Is faoin chéad Rialtas eile a bheidh sé brú ar aghaidh leis an mBille sin agus é a chur tríd an Oireachtas. Nuair a bheidh an Bille á phlé, beidh deis ann athruithe a dhéanamh a bhaineann le caighdeán Gaeilge na heagraíochtaí Stáit a bhíonn ag déileáil le muintir na Gaeltachta chuile lá.

Tá an ceart ag an Teachta go bhfuil pacáiste curtha ar fáil. Mar a dúirt mé leis na mná tí agus na coláistí samhraidh, tá sé fíorthábhachtach go gcinnteoimis go mbeidh an earnáil thábhachtach seo ar fáil agus i bhfeidhm an bhliain seo chugainn agus sna blianta eile amach romhainn. Is é sin an fáth go bhfuil an t-airgead sin curtha ar fáil againn.

Bhí ceist eile ag an Teachta maidir leis na hionaid phobail. Aithníonn an Roinn go bhfuil an tréimhse seo dúshlánach do phobal na Gaeltachta. Tá tionchar na géarchéime Covid-19 ag cur as do chúrsaí eacnamaíochta sa Ghaeltacht. Mar is eol don Teachta mar iar-Aire, cabhraíonn an Roinn le forbairt áiseanna pobail agus teanga sa Ghaeltacht tríd an chlár caipitil. Níl aon scéim ag an Roinn chun cabhrú le riaradh na hionaid phobail. Sílim go bhfuil an brú céanna ar chuile phobal trasna na tíre de thoradh na géarchéime - is í sin an fhadhb. Níl an Cumann Lúthchleas Gael ag íoc as úsáid na hionaid phobail faoi láthair. Níl rudaí ar nós biongó ag dul ar aghaidh. Tá imeachtaí na ngrúpaí ar fad a úsáideann na háiseanna seo de ghnáth curtha ar ceal. Rinne an Roinn cinneadh chun réamhíocaíochtaí na scéimeanna seo a chur ar fáil ionas nach mbeadh daoine as póca go pearsanta agus go mbeadh airgead ag teacht isteach go seachtainiúil. Tá rudaí tábhachtacha eile, ar nós an íocaíocht dífhostaíochta phaindéim Covid-19 agus an scéim fóirdheontais shealadaigh pá, déanta ag an Rialtas freisin. Tá an scéal céanna trasna na tíre ó thaobh grúpaí deonacha agus grúpaí pobail. Tá a lán déanta ag an Rialtas. Tá thart ar €40 milliún ón dormant accounts fund ar fáil faoi scéim atá curtha ar aghaidh ag an Aire, an Teachta Ring. Mar fhreagra dhíreach ar an gceist atá curtha ag an Teachta, níl aon airgead curtha ar fáil go díreach le haghaidh na hionaid phobail.

Táimid ag breathnú ar chás na mná tí ar na hoileáin. Táimid dóchasach go mbeimid in ann rud éigin a dhéanamh dóibh. Bhí ról ag an Teachta nuair a cuireadh an scéim thábhachtach seo, atá an-mhaith, i bhfeidhm. Tá ciall leis do na hoileáin agus dóibh siúd a fhreastalaíonn ar na cúrsaí. Táimid ag breathnú ar an scéim sin agus táimid dóchasach go mbeimid in ann cúpla punt a chur isteach ann.

Tá €200,000 curtha ar fáil ag an Roinn díreach chuig Údarás na Gaeltachta ó thaobh an scéim ar-líne. Tháinig breis airgead ón Roinn Cumarsáide, Gníomhaithe ar son na hAeráide agus Comhshaoil agus tá an scéim sin fógartha.

Mar fhreagra ar an Teachta Ó Snodaigh, táimid ag obair agus tá caidreamh idir an tÚdarás agus an tAire Gnó, Fiontar agus Nuálaíochta maidir le cúrsaí airgid.

Ó thaobh na nOileán, tá sé seo an-deacair. Tá gnóthaí ag iarraidh oscailt go luath agus tá a lán daoine eile ag iarraidh na hoileáin a fhágáil dúnta mar atá. Cuid acu, tá siad sásta na hoileáin a fhágáil dúnta go dtí 2021. Bhí pobalbhreith ar Inis Oírr, agus bhí 92% in aghaidh athoscailt na noileán.

Tá NPHET ag casadh le chéile inniu agus beidh moltaí ag dul ar aghaidh chuig an chruinniú Rialtais ar maidin. Beidh mé ann ag an gcruinniú sin agus pléimid na moltaí sin

It is a difficult one to sort out because some people are quite wary of reopening the islands at all. From the conversations I have had, both speaking to people from a number of the islands and in email communication, they believe they have been protected since the crisis began. There has been limited interaction with other people and, therefore, the threat has been reduced. One can understand, particularly where there might be an elderly or vulnerable population, the concerns that islanders have. Many of them were quite happy with the August reopening. They were used to it and when NPHET removed phase 5, there was no mention of the islands in terms of changes to phase 2 and their-----

I ask the Minister of State to conclude in order that we can accommodate everybody.

NPHET is reappraising phases 3 and 4 and that advice will come to the Government.

Cuirim fáilte roimh an Aire. Molaim an obair atá déanta aige. Bhí sé i gcónaí ann chun caint linn. D’éist sé i gcónaí linn nuair a bhí fadhbanna againn, go háirithe maidir le cúrsaí Ghaeilge, agus bhí sé sásta cabhrú linn.

Tá cúpla ceist agam. Níl chónaí agam sa Ghaeltacht, mar sin níl mion-eolas agam ar an rudaí atá ag titim amach agus ní bhaineann an méid seo chomh mór sin le mo dhúthaigh féin, ach sna Gaeltachtaí, na daoine atá ag obair, a leithéid gardaí, fear an phoist agus daoine a mbíonn orthu dul isteach chuig tithe, go mórmhór in áiteanna iargúlta, an bhfuil an tAire sásta go bhfuil go leor Gaeilge acu nó go bhfuil siad dátheangach? Nuair a théann daoine in aois, nó daoine le dementia, uaireanta cailleann siad an Béarla ach bíonn siad in ann labhairt trí Ghaeilge. An bhfuil an tAire sásta go bhfuil go leor daoine ag obair sna Gaeltachtaí ach go háirithe, a bhfuil dátheangach? I gcomhthéacs Covid-19 nó aon ghalar eile, an bhfuil go leor Gaeilge ag daoine a théann chuig na tithe altranais, nó go leor daoine ag obair sna tithe altranais, le Gaeilge?

Go raibh maith agat, a Theachta. Ceist an-tábhacht í an cheist sin. Leis na heagraíochtaí Stáit, oibríonn sé go maith ó thaobh na Gaeilge de agus daoine le Gaeilge a bheith sa Ghaeltacht chun freastal ar daoine a bhfuil líofa sa Ghaeilge. Ach tá níos mó le déanamh. Beidh na rudaí seo clúdaithe sa Bhille teanga a bhéas muid ag ullmhú.

Ó thaobh na géarchéime agus an méid atá ag tarlúint sa Ghaeltacht faoi láthair, tá ról an-tábhachtach ag na comharchumainn agus tá obair mhór déanta ag na comharchumainn atá faoi chúram Údarás na Gaeltachta i dtaobh soláthair seirbhísí riachtanacha pobail ar fud na Gaeltachta ó thús na géarchéime a bhaineann le Covid-19.

I measc na seirbhísí atá comharchumainn ag cur ar fáil le tacaíocht an Údaráis ná seirbhísí seachadadh siopadóireachta, béilí ar rothaí, bailiú agus cóir leighis agus oideas, soláthar spás do Fheidhmeannach na Seirbhíse Sláinte, bailiú pinsin, seirbhísí priontála d’ábhair scoile, seirbhísí seachadadh breosla, teagmháil le daoine aosta a bhí i mbun cocúnú, soláthar ranganna ceoil ar líne agus scaipeadh eolais don phobal maidir le Covid-19. Tá a lán déanta agus bhí comharchumainn ag obair leis an Údarás chun spásanna stiúideo agus tacaíocht a chur ar fáil do RTÉ Raidió na Gaeltachta agus Nuacht TG4. Déanann siad sárjab i gcónaí ach go mór mór i rith na géarchéime seo chun daoine a chur agus a choinneal ar an eolas faoin méid atá ag tarlú agus céard atá ar fáil ón Stát, ón gcomhairle contae, ó sheirbhísí sláinte, nó aon eagraíocht eile atá ag freastal ar na hoileáin agus Gaeltachtaí.

Sin freagra an-mhaith agus molaim an obair atá déanta. Is cinnte ón méid atá ráite ag an Aire Stáit go bhfuil na Gaeltachtaí agus na hoileáin bríomhar beo agus go bhfuil daoine ag féachaint chuige ionas go bhfuil comhluadar agus ceangal ag aon duine nach bhfuil in ann dul ag siopadóireacht nó má tá aon rud ag teastáil uathu.

Cuirfidh mé cuid de mo chéad cheist eile i mBéarla. Molaim an méid airgid atá tugtha ag an Aire Stáit do na mná tí. Tá sé an-tábhachtach. Tá mise ag dul chuig na Gaeltachtaí gach samhradh le fada an lá agus is cuimhin liom go maith na céadta dalta ag siúl na bóithre agus ní bheidh siad ann i mbliana. Is mór an trua é sin ach tá sé an-mhaith go bhfuil airgead tugtha ag an Aire Stáit do na mná tí chun go mbeidh an t-ioncam ag teacht isteach acu. Mar a dúirt an Teachta Ó Cuív, ba chóir airgead breise á thabhairt do na siopaí agus na háiteanna a bheadh na daoine óga sin ag dul freisin más féidir. Baineann mo cheist le daoine óga a bheadh ag obair de ghnáth nó a bheadh ag súil le hobair, mar iad siúd atá ag déanamh na hardteiste nó ag fágáil scoile le gairid.

Is there more that we can do to assist young people? If I am correct, unemployment in the tourism and leisure industry will most affect those aged between 18 and 34. Many of these young people will not have work now. However, they will not be able to go from áiteanna iargúlta to Sasana nó Meiriceá nó na háiteanna a chuaigh siad roimhe seo. They will not be able to go to the places they would normally go to. A significant number of people, not just in Gaeltacht areas but all over the country, who depend on tourism and leisure activities, will be affected.

Is there more that we should or could be doing? I know with the forbairt eacnamaíochta that there will be support. Does the Minister of State have views on what the committee could recommend or ask to be carried out?

Tá an Teachta ceart go bhfuil daoine óga trasna na tíre, ach sa Ghaeltacht sa chás seo, dífhostaithe mar gheall ar an ngéarchéim. Tá cuid acu ag fáil na híocaíochta Covid ón Stát, agus tá cuid acu a bhí ag obair ag fáil an wage subsidy scheme freisin. Tá na híocaíochtaí sin ar fáil sa Ghaeltacht mar aon le haon áit eile sa tír mar gheall ar na cinntí a rinne muid sa Rialtas, le tacaíocht ón Oireachtas.

Ó thaobh aon rud eile a bheimid in ann a dhéanamh, tá a fhios ag an Teachta go bhfuil turasóireacht fíorthábhachtach do dhaoine óga. Beidh cuid acu ag freastal ar an ollscoil i rith an gheimhridh agus an fómhar, agus bheidís ag obair de ghnáth in óstáin, pubanna, cafés agus chuile áit sna Gaeltachtaí nó i gcathair na Gaillimhe. Táimid ag breathnú ar na seirbhísí sin a athoscailt so tá súil agam go mbeidh cuid de na daoine óga in ann poist a fháil arís don samhradh, i mí Iúil agus mí Lúnasa.

Beidh cinneadh á dhéanamh ag an Rialtas go luath ó thaobh phase 3.

Tá mo chomhghleacaí, an tAire Stáit, an Teachta Breandán Ó Grifín, atá freagrach as cúrsaí spóirt agus atá ag freastal sa Roinn Iompair, Turasóireachta agus Spóirt, in éineacht leis an Aire sinsearach, Shane Ross, tar éis task force nó grúpa speisialta ó thaobh turasóireachta de a chur le chéile. Tá feidhmeannaí ar an task force sin ó gach uile áit sa tír. Tá a fhios agam go bhfuil siad ag breathnú ar an earnáil tábhachtach sin do na h-oileáin, an iarthar agus don tír uile agus go mbeidh siad at teacht suas le smaointí.

Freisin, cé nach bhfuil clár Rialtais nua aontaithe, tá caint ann faoi July stimulus nó rud éigin mar sin. Sílim, más rud é go bhfuil Rialtas nua ann, go mbeidh deiseanna ansin agus airgead ar fáil d'earnáil ar nós turasóireacht atá fíor-thábhachtach agus ina noibríonn a lán daoine - daoine óga agus daoine eile - go lán-aimseartha agus go páirt-aimseartha. Tá súil agam go mbeidh teacht amach as an task force sin go luath.

Táim ag smaoineamh ar daoine a bheadh ag dul thar lear agus nach mbeadh ag freastal ar na hollscoileanna. Caithfidh siad fanacht sa bhaile anois. Táim ag díriú ar an cohort sin. Molaim an rud atá ráite ag an Aire Stáit agus tuigim go mbeidh breis eolas againn má bhíonn Rialtas nua ann. Molaim chomh maith, áfach, go mbeadh muid ag díriú ar na daoine sin, rud atá an tAire Stáit ag déanamh, in other words, that we concentrate on the cohort who would normally emigrate but who may not now have the opportunity to do so because of economic difficulties in other countries. They might not necessarily have the education or intention to go to university. There is a major issue here that should and, I hope, will be addressed through upskilling, retraining, alternative careers and so on. It could be a major problem.

Go raibh maith ag an Aire Stáit as ucht na freagraí a thug sé dom. Is féidir leis freagraí scríofa a sheoladh chugam mar tá an t-am istigh.

Tá brón orm ach níl a lán Gaeilge agam so I will ask my questions as Béarla.

Could the Minister of State give us further detail on discussions with the ferry and airline companies and the impact on their long-term viability? Have there been any discussions with groups representing charter boat fishermen and those who provide pleasure angling services around the islands and in the Gaeltacht area? Is the Minister of State satisfied with how quickly essential Government information on Covid-19 and the national response was provided in the Irish language? Were there any delays in that regard? Are there any plans to provide capital funding to organisations that have community centres and facilities in the Gaeltacht and on the islands to help them adapt to the new norm of physical distancing?

Go raibh maith agat as sin. I will take the last question first. There is an ongoing capital scheme open in the Roinn to eligible groups. With regard to how this relates to adapting to a new normal, I am not sure that there has been any discussion but it would make sense. It could be considered, particularly where minor works are necessary. Relevant groups could get in contact with the Roinn to explore the possibilities associated with what might be needed.

Regarding the ferries and air services, Covid had an impact on the operators' businesses but, to be honest, many of the operators are themselves island people. It is fair, therefore, to say their primary concern was the health of islanders. They worked with the Roinn to amend the timetables and reduce the numbers of sailings or flights to relevant islands. That, in itself, represented a saving in terms of the businesses.

They are funded through the schemes within the Department and I think they were quite happy with how things were done. I did acknowledge in my opening statement the co-operation there has been with the Roinn in this regard.

Regarding other charter businesses, it would be a matter for them to engage with Údarás na Gaeltachta, like any other company in the country, to see what might be available. If they fulfil the conditions that were announced by the Government in regard to the Covid-19 payment and the wage subsidy scheme, those schemes will apply. Whatever supports are available outside the Gaeltacht are also available in it through Údarás na Gaeltachta, which operates as the local enterprise office for the Gaeltacht as well as engaging with Enterprise Ireland.

Will the Deputy repeat his other question?

I asked about the provision of information in the Irish language.

I am happy with what has been done in this regard. We have representatives on the specialist cross-departmental group who are keeping that group informed of its responsibilities in this regard and what is the right thing to do in terms of providing information to people in their native and first language. I am happy that even if there were delays, they have been rectified and there is sufficient information being put out bilingually both in some of the direct mailings and on websites.

I thank the Minister of State.

Like Deputy Smith, I ask the Minister of State to excuse my inability to speak as Gaeilge. I welcome today's sitting, which recognises the unique challenges faced by the Gaeltacht and the islands. It may already have been mentioned - my inability to understand Irish is the same as my inability to speak it - but perhaps the committee might consider having another session where we could hear from representatives of island communities and enable a fuller discussion. I understand witnesses from other communities have attended meetings of the committee and it would be great to have the same representation for the islands.

My first question concerns what we can learn from the current situation. The pandemic has been a time to reflect and seek improvements in how the State and society operate. As part of this process, we should commend our island communities. There are several in my constituency, including on Bere Island, Sherkin Island, Heir Island, Cape Clear Island and Long Island. We have people there really pulling together and helping each other, including services providers like local supermarkets, ferries and healthcare services. However, the inherent vulnerabilities of island living have also been highlighted throughout the pandemic. An action plan for the islands is due later this year. What processes has the Department put in place to work with island communities in learning from the emergency in order to help to develop and improve that plan?

I thank the Deputy for her question. I know she has a huge interest in the islands. In my role as Minister of State, I met her at an event on Bere Island last summer when she was newly elected to Cork County Council. I congratulate her on her elevation to the Dáil.

One could argue that we are always learning from situations that arise. The Tánaiste and I launched an islands policy on Sherkin Island last November. It was a position paper or discussion paper and, since then, officials in my Department started a public consultation and information process, which involved consulting with a number of different island communities in January and February and through to 7 March. Things were halted thereafter when the Covid-19 crisis emerged and, as the Deputy knows, sometimes such activities are halted by weather conditions in any case. The officials travelled to a number of islands, including Cape Clear Island on 7 February, Inis Uí Drisceoil on the same date, Inis Mór on 29 January, an tOileán Mór on 17 January, Oileán Faoide on 10 January, Árainn Mhór on 13 February, Inis Fada on 7 February, Inis Meáin on 30 January, Inis Oírr on 22 January, Inis Buí on 10 January, and Inis Acaill on 9 January. That process is under way and we hope it will be concluded once the restrictions are lifted and travel can be resumed to allow public gatherings on islands.

It is a very important part of the process and, as the Deputy said, the aim is to publish an action plan as quickly as we can do so.

Everyone appreciates that island and Gaeltacht communities face additional complications in recovering from the pandemic. Greater attention needs to be paid to the way our current and future responses to Covid-19 and the recovery can be adapted to support the islands. If the public health advice for the mainland is a phased approach and it is not for the islands, people in island communities will have concerns about that. We need regional measures that acknowledge the different conditions on islands and also in rural Ireland compared with urban areas. For example, if a business cannot open on an island simply because it is on an island, we may need to consider targeted supports for those businesses, including special VAT rates, a monetary fund and more flexible grants than the existing ones. Can the Minister of State provide clarity on how it is envisaged that the islands will be reopened and supported in the current challenging environment?

Due to time constraints a written response will be fine to my final question. This year, entire groups of secondary and college students will not benefit from the immersive experience of the Gaeltacht, for example, such as the one we have on Cape Clear, in west Cork. I am a perfect example of somebody who spent 14 years learning Irish every day in school, and there are many other people in the same boat. The best and most effective way to learn Irish is through immersion in those Gaeltacht communities. We can all acknowledge that they are essential when everything is taken into consideration. It is lovely to hear everybody speaking Irish in the Chamber; I envy them. Are there plans for alternative facilities such as online platforms or shorter stays in Gaeltacht communities during the spring if health advice allows them to continue? Can the Minister of State ensure that specific schemes will be put in place to make sure that Irish colleges can keep operating after this pandemic?

First, regarding the islands, which I touched on earlier, NPHET gave the original advice in regard to phase 5. When it removed phase 5, it did not determine when there would be a full reopening of the islands but I understand it is doing that now. I understand it is meeting today and will provide advice. There will be a type of reconfiguration of the advice on phases 3, 4 and 5 and an updated roadmap will be published.

In terms of a phased reopening, that would be my view but we have to wait for NPHET's view based on the health risk and the fact that the R rate and the transmission rate is much lower. Many islanders who have contacted me directly wish to remain closed and their view is that there would not be tourism on their islands this year. As others have said, there is a balance to be achieved in terms of businesses that need to make money.

That is if it is-----

If there were to be restrictions, I could see that they would have a valid case for a package. I imagine that is something the task force on tourism will examine. However, the advice has to come from NPHET and be agreed at Cabinet. There is a view among a majority of business owners that they wish to reopen and, importantly, get a decision quickly. I agree with them on that in that I wish that we could get to that point. I hope that NPHET can come forward with the advice and that we can make an announcement on that.

Second, with regard to learning Irish and the immersion aspect, the Deputy is correct. The coláistí samhraidh in the Gaeltacht areas are hugely important and it is a pity that they are not available this year. As well as the craic and spraoí that youngsters get out of that, and the friendships, they are important in terms of appreciating that many people speak Irish on a daily basis and not just in an education setting. It is good to see that as part of a community. The supports we have put in place for the coláistí samhraidh and the mná tí this year will ensure that there will be courses next year, assuming there is no pandemic but we all hope that will not happen, that the coláistí samhraidh will be viable, that the mná tí will be available to cater for students, and that the students can attend.

Regarding the next stages, there is a good scheme, although numbers are limited for many reasons, whereby ten pupils come from different parts of the country to spend a year on the Aran Islands attending school. That is full immersion. The concern regarding that scheme is that there might be an impact on the spoken language on the islands, but that does not seem to happen. Based on leaving certificate results, there does not seem to be any negative impact on the education of the islanders and it hugely improves the language skills of those people suddenly immersed in the language, whether they are from Dublin, Cork or wherever.

Conradh na Gaeilge, other groups and the coláistí samhraidh are looking at online courses as well. I am sure those will be announced in due course, at which point we can send a note to Deputies who may have an interest in this area. I reiterate that everything we have done in this area has been to try to ensure that these important resources are available once the pandemic is over, and that we continue to have viable companies and mná tí.

Tá sé thar am dúinn an seisiún seo mar gheall ar Covid-19, na hoileáin agus an Ghaeltacht a bheith againn mar is cuid shaibhir dár gcultúr agus dár n-oidhreacht iad ár n-oileáin agus ár gceantair Ghaeltachta. Tá easpa bearta agus easpa reachtaíochta againn sa tréimhse seo. Nílimid ag cur tacaíocht i bhfeidhm le linn Covid-19 agus tá i bhfad níos mó le déanamh. Níl bunachar bunúsach ag cuid de na hoileáin ar nós uisce agus tá céanna nua ag teastáil in áiteanna. D'éirigh leis na hoileánaigh an víreas Covid-19 a choinneáil amach ach tá brú orthu chun athoscailt. Tá an brú sin ag teacht ó ghnóthaí ar na hoileáin agus ón easpa turasóireachta. Tá an turasóireacht an-tábhachtach do na hoileáin ach tá sláinte phobail na hoileáin níos tábhachtaí fós.

I am sure the Minister of State has answered this question, but I hope he will not mind doing so again. Will there be a discussion about a special financial package to support the islands and their businesses and avoid pressure on them to reopen too early? I heard the Minister of State say that NPHET will look in detail at this matter. Will he give us some idea as to when that will happen, and when NPHET will then give advice to the islanders on the question of reopening and public health? Chaill muintir na hoileáin an samhradh agus is sin an t-am is tábhachtaí den bhliain dóibh.

Ba mhaith liom ceist a chur ar an Aire Stáit mar gheall ar Bhille na dTeangacha Oifigiúla. Admhaíonn an t-Aire Stáit agus gach Teachta go bhfuil ár nGaeltachtaí i dtrioblóid agus níl mórán le rá i gclár an Rialtais mar gheall ar na Gaeltachtaí. Tá an-chuid le rá ann mar gheall ar cheantair lasmuigh de na Gaeltachtaí agus tá sé sin ceart go leor ach caithfimid béim níos láidre a chur ar na Gaeltachtaí féin. Táimid tar éis fanacht go ró-fhada chun Bille na dTeangacha Oifigiúla a fhoilsiú. Cathain a bheidh an Bille os ár gcomhair? An mbeidh an t-Aire Stáit in ann time limit sensitivities a chur sa Bhille sin?

Gabhaim buíochas don Teachta as na ceisteanna tábhachtacha sin. Tá an ceart aici go bhfuil rudaí ag teastáil go fóill ar na hoileáin, ach é sin ráite, tá dul chun cinn suntasach déanta ag an Roinn, ag an Rialtas seo agus ag an Rialtas roimhe sin freisin ó thaobh seirbhísí farantóireachta, seirbhísí aeir, seirbhísí ingearáin agus seirbhísí éigeandála de, ó thaobh infheistíocht i gcoláistí, agus in áiseanna pobal ar na hoileáin de. Tá níos mó le déanamh, áfach, agus tá togra fíor-thábhachtach i nGaillimh Thiar - is mór an trua nach raibh mé ann chun é a bhrú ar aghaidh níos mó mar atá déanta cheana - agus is é sin céibh Inis Oírr. Tá dul chun cinn déanta ansin, áfach, agus táimid ag súil le go mbeimid in ann tairiscintí a fháil roimh dheireadh na bliana.

Tá an Teachta ceart ó thaobh seirbhísí uisce de. Tá Uisce Éireann ag tabhairt uisce isteach ón mórthír go dtí Inis Oírr agus go dtí Inis Meáin faoi láthair, go mór mór go dtí Inis Oírr, agus rinne an chomhairle contae an rud céanna roimhe sin freisin.

Cé go bhfuil infheistíocht déanta acu ó thaobh ionad cóireála uisce, tá níos mó le déanamh chun na faidhbe bliantúla seo a réiteach.

Sílim go bhfuil NPHET ag teacht le chéile inniu chun phase 3 agus phase 4 a phlé. Bhí mé ag teagmháil inniu le Liz Canavan ó Roinn an Taoisigh, a bhíonn ar an teilifís chuile lá ag déanamh cur i láthair ar chuile rud. Tá súil agam go mbeidh comhairle ó NPHET ag teacht os comhair an Rialtais go luath ó thaobh na n-oileán. Tá cuid de na hoileánacha ag iarraidh na hoileáin a choimeád dúnta agus cuid acu, go háirithe na gnóthaí, ag iarraidh iad a oscailt chomh luath agus is féidir. Tá sé deacair agus ní bheidh aon duine in ann 100% de na daoine a thabhairt leo maidir leis seo. Braitheann sé ar an gcomhairle ó NPHET agus an díospóireacht a mbeidh ag an Rialtas.

Ó thaobh pacáiste cúitimh do na hoiléanacha, tá scéimeanna fógartha ag an Rialtas, an pandemic unemployment payment agus an wage subsidy scheme. Tá an íocaíocht sin ar fáil. Those are available to islanders as they are to people everywhere else in the Gaeltacht, or outside as well. If a package was made available that would be a matter for the task force on tourism, which is dealing with this. This would be the same throughout the country There is talk of a July stimulus so there may be something in that. However, I have no details except what has been talked about in the programme for Government and we do not have a Government yet. I cannot pre-empt what might come from such a stimulus or even that there will be a Government in place by July.

I thank the Minister and Deputy Smith.

I will reply in writing regarding an Bille na dTeangacha Oifigiúla (Leasú) 2019, but it is a priority. It has been published and we started Second Stage. I hope the next Government will try to get through it as fast as they can and insert additional rights for the language.

Go raibh maith agat a Aire Stáit. An Teachta Shanahan le cuig nóimead.

Gabhaim buíochas leis an Aire agus lucht an Roinne. Tá brón orm nach bhfuil mo Ghaeilge a dóthain chun comhrá a dhéanamh agus cuirfidh mé mo cheisteanna trí Bhéarla.

In a previous meeting I asked on behalf of Conradh na Gaeilge about the publication of coronavirus information as Gaeilge and the Minister of State said that he is happy with the publications that are now issuing. Does the Minister feel that there has been enough communication as Gaeilge on social media to highlight the problem of coronavirus, its impacts and prevention?

I refer to the impact of the pandemic on the economy of the Gaeltacht areas and the islands in particular. I am a past visitor to Cape Clear and Ring is in my own constituency so I am well aware of the Gaelic and Gaeltacht experience, and the summer experience. Has the Minister thought of any future opportunities to try to engage people in the autumn and winter considering a large portion of the summer season will, I presume, have passed unfavourably?

On the matter of changing work practices, another issue that is being highlighted now is the ability of people to work remotely. Broadband is probably an issue Is there a possibility, particularly for the islands, to try to offer short-term working arrangements for people who might go there for a fortnight or a month and work there, even during the winter if such a thing were possible? This would be a great way to introduce visitors into Gaeltacht areas and it has to be feasible now.

Finally, the Minister mentioned the air services from Galway in particular. Is he satisfied that in the event of Covid activity in the autumn and winter the islands will be properly catered for and protected with respect to medical services?

I thank the Deputy. Bíonn ábhair ar social media ó na seirbhísí sláinte i gcónaí agus táim sásta leis sin. B’fhéidir go raibh fadhbanna ar dtús ach táim sásta go bhfuil dul chun cinn suntasach déanta i rith thréimhse na géarchéime seo chun daoine a chur ar an eolas.

There has been progress in ensuring that there is enough information available bilingually for those who speak Irish. I listed those provided by the HSE earlier. There are representatives of the Department on the interdepartmental group on Covid that will make the group aware, if others have not done so, of the responsibilities towards Irish speakers.

Covid has had an impact on the Gaeltacht and on the islands as there has been in every rural and, indeed, urban community, whether it is on unemployment, reduced income, tourism and all that goes with it. On what can be done, there are a range of supports. We prioritised ensuring that everyone would have some payment coming in weekly. That is why the pandemic unemployment payment and the wage subsidy scheme were put in place and why supports were put in place through Enterprise Ireland and through the Department of Business, Enterprise and Innovation.

On what else might come, assuming we continue to flatten or crush the curve, I assume there will be more opportunities for staycations. There is talk of staycation vouchers and things like that, which again would be a matter for the next Government. I do not know what might be possible. Dublin might be different, but so much of our tourism sector in rural areas is seasonal, in some cases weather dependent, and is impacted by a crisis such as this particularly during June, July and August. The next Government will consider what can be done to encourage things, including staycations.

We are also looking at digital hubs on islands as we have in Gaeltacht areas. That is important for remote working, something that has shown itself to be particularly important during Covid, which is why the outgoing Government has invested in the national broadband plan following the approval of the European Commission regarding state aid. That is important in rolling that out and giving opportunities to work from home, whether someone lives on an island or in the remotest part of the country, so that he or she does not have to commute. It is good for the carbon footprint, reducing costs, quality of life and so on.

I cannot answer specifically on working arrangements. Many of our islands are very seasonal. They are spring, summer and autumn to a degree, and some might hope for a season from St. Patrick's Day to October. Many businesses would close over the winter and some tourist towns would do the same. There are not specific areas but tourism is hugely important.

I thank the Minister of State and ask him to conclude.

On the islands, it is hoped the action plan will be published later in the year and, cross-departmentally, other opportunities may arise.

I thank the Minister of State and his officials. There are quite a few islands in my constituency of Cork South-West: Dursey, Bere, Whiddy, Long, Heir and Sherkin as well as Cape Clear. Since the Minister of State's appointment as Minister with responsibility for the islands, he has been no stranger to west Cork, with many visits to Sherkin Island and Bere Island, which first come to mind. I thank the islanders off west Cork and around the country for the measures they have taken through this Covid crisis to protect the people who live on the islands.

The Minister of State might not be able to answer all my questions as some might be more appropriately answered by the Minister, Deputy Madigan, as they relate to people who live on the islands and the arts. The Minister of State needs to take leadership on islands as there is a high degree of confusion.

I have been contacted by people on the islands continually in the past two to three weeks and I contacted people on most of the islands in west Cork last night to see what the feeling is out there. They want to know when islands can open up to the public in a safe manner. That is the first question.

I am told there are no public toilet facilities on many of the islands. Hygiene is a big issue and it will be at the forefront of the minds of all who will visit islands such as Long Island and Sherkin Island. Will the Department fast-track efforts to open public toilets where they are currently unavailable?

I looked through the new programme for Government drawn up by three of the parties. I went through it page by page and from back to front to see what the vision is for our islands for the next five years and all I found was two lines, basically 33 words, explaining that someone will publish a plan for islands this year. During the weeks of negotiation, was there no one from rural Ireland or the islands at the table who could have formulated some sort of a vision for the islands? That is a worry.

Are there any plans to build social housing on the islands in the next five years? If we are to rebuild our islands, we need social housing. I know the arts are very important to the islands, Sherkin Island among others. Many are worried. A total of €6.4 million was lost to the arts sector from cancelled events. Will the Government continue to support freelance artists and arts workers through the pandemic unemployment payment until mass gatherings are permitted again? An Indigo national audience survey indicates that the arts and culture sector will be the last to return to full capacity and will need support to ensure survival and recovery. Will the Government ensure that an equitable portion of the European Commission's structural funding is committed to the arts and culture sector?

The arts will be fundamental to Ireland's recovery, impacting across society in many different ways, including the economy, education, tourism, health and well-being. Will there be a full Minister for culture in the next Cabinet?

The Deputy asked a lot of questions. The Minister of State should answer what he can in two and a half minutes.

I will start off by referring to the arts. I am aware that the Minister for Culture, Heritage and the Gaeltacht, Deputy Madigan, and the Taoiseach published a €25 million package for the arts during the week. I do not have the details to hand but I will ask the Minister's office to send the Deputy details on that.

Regarding the vision for the islands, that is the plan that we launched on Sherkin Island. I believe the Deputy was present with the Tánaiste on the day of the launch. He has accompanied me on numerous visits to the islands. That is what we are doing. It has been much commented on that there has not been a plan for the islands for 25 years. That is why we initiated one. It is something the island community wanted and that is why we started the consultation process, which as the Deputy might imagine, was interrupted by the Covid crisis in terms of gatherings of people and social distancing. We could not conclude the consultation but it will hopefully resume as soon as possible.

I accept what the Deputy said about confusion. He asked when the islands can open up safely. The problem is I cannot say if islands will ever be able to open up safely in terms of Covid. As with anywhere else, there are inherent risks and that is why we are taking the advice of NPHET. As I understand it, it is meeting today to discuss the reconfiguration of the phases and it will provide advice to the Government. I accept that islanders would like certainty at this stage. Many of them were quite happy with the August deadline in phase 5, as was initially published. We want to get a new date as quickly as possible on that. I have put forward proposals based on conversations that I have had with islanders and within the Roinn. We submitted our own views to Roinn an Taoiseach and it is in consultation with NPHET, which is independent. NPHET will present proposals to the Government in due course, hopefully tomorrow.

We do not have a direct role in social housing. The relevant local authority deals with the housing needs of those currently living on islands. The issue will be examined and policies will be written in the action plan as well. The matter will be taken in hand. I accept that population maintenance on islands is important. I hope we will be able to look at the islands policy in the action plan that will be presented after that.

On the reopening, I know that people are somewhat confused. As things stand at the moment, based on the phase 5 advice, the full opening of islands is still set for 10 August. In terms of international tourism and people coming in, that is still the advice until NPHET has provided us with an alternative. It was NPHET that chose to put islands in phase 5 and keep them separate from the mainland. Many people were happy with that, but some were not. A balance must be struck. As I have said, we will take advice from NPHET when this matter comes to the Cabinet.

I thank the Minister of State and Deputy Collins. I call Teachta Connolly and she has cúig nóiméad.

D'fháiltigh mé roimh an bpacáiste ó thaobh na coláistí samhraidh de, agus tá na mná tí ceangailte leis an mhéid sin. Rinne an Rialtas an cinneadh ceart. Thóg sé am, ach tá mé thar a bheith sásta go ndearnadh an cinneadh ceart. Níl mé ag iarraidh an iomarca a rá faoi na scéimeanna a luaigh an tAire Stáit, ach ba mhaith liom aitheantas a thabhairt dóibh. Ní aontaím leis an Aire Stáit, áfach, go bhfuil "an scéal céanna trasna na tíre". Is rudaí faoi leith iad na hoileáin. Tá costais bhreise i gceist ar na hoileáin. Tá dúshláin faoi leith acu. Ní mar a gcéanna iad. Ní féidir áiféal a dhéanamh faoi chomh buartha is atá muintir na hoileáin. Bhí daoine as na trí Oileáin Árann agus Inis Bó Finne i dteagmháil liom. Ní mór dom a rá nach bhfuil aon easpa cinnteachta anseo ó thaobh formhór na ndaoine de. Tá sé ráite go soiléir acu go bhfuil siad buartha. Tá sé thar a bheith soiléir i bhformhór na n-aighneachtaí atá faighte agam go bhfuil siad ag iarraidh nach n-osclófar na hoileáin roimh am. Tuigim an scéal ar an lámh eile, mar atá leagtha amach ag gnó nó dhó, b'fhéidir, ach is léir go bhfuil cinnteacht ag teastáil chomh sciobtha agus is féidir.

Caithfidh mé a rá go bhfuil mé beagáinín buartha faoi NPHET. Nuair a chuaigh mé tríd na miontuairiscí, ba léir dom nár thug NPHET aird faoi leith do na hoileáin, i ndáiríre, ach amháin ó thaobh taistil de. Tá a fhios agam go bhfuil NPHET gnóthach. Níl aitheantas ar bith tugtha ag NPHET do na fadhbanna atá ag na hoileánaigh. Tá a fhios ag an Aire Stáit go bhfuil siad ag streachailt le easpa uisce. An bhfuil NPHET ar an eolas sin? Tá siad ag streachailt freisin maidir le easpa bia do na beithígh. Chuala an tAire Stáit agus mé féin fear ó Inis Meáin inniu ag cur in iúl an faitíos a bhíonn air chuile lá nuair a théann sé amach go mbeidh na beithígh marbh ar an talamh de bharr easpa bia. An raibh an tAire Stáit i dteagmháil leis an Aire Talmhaíochta, Bia agus Mara? An bhfuil tacaíocht ar bith le fáil? Tá sé ag teastáil go práinneach anois. Tiocfaidh mé ar ais go dtí pacáiste tarrthála eile.

Tá a fhios ag an Aire Stáit go bhfuil na hoileáin i dtrioblóid ó thaobh na céibheanna de. Chuala mé an dea-scéal ón Aire Stáit go bhfuil na hoifigigh i mbun tairiscintí a réiteach. Tá léargas tugtha agam ar chuid de na fadhbanna lena bhfuil muintir na hoileáin ag streachailt. Ní féidir a rá go bhfuil an fhadhb seo mar a gcéanna ag gach duine ar fud na tíre. Níl sé sin fíor. Tá sé nochtaithe go soiléir go bhfuil easpa polasaí agus easpa reachtaíocht i gceist chun cabhair dhlíthiúil agus aitheantas a thabhairt do na hoileánaigh. Tá a fhios agam go bhfuil an Rialtas i mbun oibre, agus tá a fhios agam ón bhfreagra atá faighte agam go bhfuil Covid tar éis cur isteach ar na cruinnithe. Bhí orm brú damanta a chur ar an gcóras chun tús a chur leis an bpróiseas sin. An bhfuil aon eolas ag an Aire Stáit i dtaobh cén uair a bheidh an polasaí foilsithe? Tá sé ag caint faoi phlean gníomhaíochta, ach ba chóir go mbeadh an plean sin bunaithe ar pholasaí agus ar reachtaíocht. Ní féidir dul ar aghaidh mar seo. Tá éacht déanta ag muintir na n-oileáin agus ag na comharchumainn. Mar is eol don Aire Stáit, tá trí dhualgas ar Údarás na Gaeltachta. Tá i bhfad níos mó dualgais ar an Údarás ná mar atá ar IDA Ireland nó Fiontraíocht Éireann. Tá an tÚdarás thíos leis na blianta - ó bhí 2008 ann - ó thaobh airgead de.

Is é sin an méid gur féidir liom a rá. Ba mhaith liom an méid atá ag teastáil uaim a leagan amach arís. Cén t-ionchur a bheidh ag muintir na n-oileán nuair a bheidh an cinneadh seo á dhéanamh ag NPHET? Tá an t-ionchur sin ag teastáil ionas go mbeidh NPHET ar an eolas go hiomlán. An bhfuil pacáiste práinneach tarrthála i gceist ó thaobh na feirmeoirí atá ag streachailt gan bhia?

Sa téarma níos faide, ach sa bhliain seo, cén pacáiste a bheidh ar fáil, mar tá an séasúr turasóireachta seo scriosta, nach bhfuil? Ní mór dúinn é sin a admháil agus rud a dhéanamh faoi.

Gabhaim buíochas leis an Teachta. Chuir sí ceisteanna an-tábhachtach. Bhí mé i dteagmháil leis na comharchumainn faoi na fadhbanna ar na hoileáin ó thaobh na mbeithígh mar gheall ar easpa uisce agus easpa báistí. Níl sé ag cur báistí ar na hOileáin Árann ó mhí an Mhárta. Bhí mé i dteagmháil le comhairleoir speisialta an Aire Talmhaíochta, Bia agus Mara, an Teachta Creed, inné. Tá sé ag breathnú air sin. D'iarr mé air comhairleoirí ó Theagasc a sheoladh chuig na hoileáin chun breathnú ar na rudaí sin agus teacht ar ais chuig an Aire le féidearthachtaí. Tá a fhios agam go gcuirtear pacáistí cúitimh ar fáil in amanna mar seo. D'iarr mé air breathnú ar an bhfuil cás ag na hoileán cabhair a fháil. Sílim go bhfuil.

Tá an ceart ag an Teachta ó thaobh na heaspa uisce ar na hoileáin go ginearálta. Bíonn fadhbanna ag Comhairle Contae na Gaillimhe agus bíonn na fadhbanna céanna ag Uisce Éireann. Tá siad ag caitheamh airgid chun uisce a thabhairt isteach. Caithfidh siad níos mó a dhéanamh ó thaobh infheistíochta i bpíopaí ón mórthír, mar atá luaite ag daoine, nó ó thaobh cóireála uisce ar na hoileáin. Tá scéim ann, AranLIFE. Is deascéal é ó thaobh na n-oileán. Tá togra déanta ansin. Tá a lán water catchers do bheithígh tógtha trasna na trí oileán. Tá siadsan tábhachtach chuile bhliain, i mbliana ach go háirithe. Is deascéal é sin.

Maidir le hathoscailt na n-oileán, tá a fhios agam go bhfuil an chuid is mó de na hoileáin ina choinne. Bhí mé i dteagmháil lena lán daoine in Árainn, in Inis Bó Finne agus i gCorcaigh. Bhí mé i dteagmháil le mo chomhghleacaí, an tAire, an Teachta McHugh, faoi oileáin Dhún na nGall freisin. Tá a fhios agam go bhfuil daoine buartha faoi. Bhí a lán de na hoileánaigh sásta leis an dáta 10 Lúnasa. Anois, mar gheall ar chinneadh NPHET, caithfimid breathnú air sin arís. Tá súil agam go mbeidh comhairle againn go luath. Mar a dúirt mé, tá moltaí, smaointe agus comhairle curtha ar aghaidh chuig Roinn an Taoisigh againn. Tá a fhios agam go bhfuil sé faighte ag feidhmeannaigh NPHET. Táimid ag fanacht ar an gcomhairle. Beidh sé á phlé ag cruinniú Rialtais. Beidh mé ag cur na ceisteanna atá luaite ag an Teachta agus ag baill eile an choiste ar mo chomhghleacaí agus luafaidh mé an méid atá faighte agam ó na hoileánaigh.

Ar an dtaobh eile, mar a dúirt mé féin agus a lán daoine eile, tá gnóthaí faoi bhrú agus ag iarraidh oscailt arís. Tá an samhradh fíorthábhachtach do na gnóthaí sin. Tá cuid acu ag iarraidh athoscailt chomh luath agus is féidir. Níl mé ag rá go bhfuil chuile cheann ag iarraidh é sin ach tá an chuid is mó dóibh á iarraidh. Caithfimid cothromaíocht idir an dá thaobh a thógáil san áireamh in aon chinneadh a dhéanfaimid. Tá a fhios agam go bhfuil imní orthu agus go bhfuil siad buartha faoi athoscailt luath. Má tharlaíonn sé - ba cheart dom "nuair a tharlaíonn sé" a rá mar beidh na hoileáin oscailte go cinnte - ní bheidh na huimhreacha céanna ag dul amach go dtí na hoileáin ar bháid nó in eitleáin de bharr na srianta ó thaobh social distancing, más rud é go bhfuil siad fós i bhfeidhm.

Gabhaim buíochas leis an Aire Stáit. Tréaslaím leis as an obair ar fad atá déanta aige le linn na paindéime seo. Bhí sé i gcónaí sásta ceisteanna a fhreagairt.

Molaim go mór an pacáiste cúitimh do na mná agus fir tí.

Mar atá a fhios ag an Aire Stáit agus mar atá luaite anseo cheana, tá an-imní ar na hoileáin maidir le cén uair a osclófar iad arís do thurasóirí. Tá mé féin agus an Aire Stáit tar éis a bheith ag caint le daoine ó Inis Meáin, Inis Oírr agus Inis Mór le laethanta agus seachtainí anuas, agus tá sé soiléir go bhfuil imní orthu. Tá roinnt acu ag iarraidh go n-osclófar na hoileáin an samhradh seo agus tá daoine eile nach bhfuil á iarraidh sin. Tá roinnt gnólachtaí, go mór mór, ag iarraidh go n-osclófar arís iad. Beidh orainn breathnú ar an toradh d’aon phobalbhreith a dhéantar, ach teastaíonn treoir shoiléir ón Roinn freisin.

Mura bhfuil na hoileáin chun athoscailt, beidh pacáiste cúitimh ag teastáil go géar ó na gnólachtaí ann. Dúradh leo ar dtús go n-osclódh na hoileáin ar 10 Lúnasa, ach tá an géarú ar an bpróiseas le srianta Covid-19 a bhaint ag cothú go leor éiginnteacht agus breathnaíonn sé ar nós go mbeidh an plean sin ag athrú. Tá roinnt de mhuintir Árann ag cur fúthu i mBaile Átha Cliath, Londain agus áiteanna eile. Níl deis faighte acu aghaidh a thabhairt ar an mbaile le trí mhí anuas ach bhíodar sásta na treoracha sin a leanúint chun sláinte an phobail sin a chosaint.

Dúirt an tAire Stáit go mbeidh cruinniú ann faoin ábhar seo anocht. An bhfuil sé ag rá go mbeidh treoir shoiléir againn amárach nó an tseachtain seo chugainn? Teastaíonn treoracha uainn agus beidh orainn éisteacht le muintir na háite freisin.

Gabhaim buíochas leis an Teachta as ucht a ceisteanna. Sílim go bhfuil an coiste NPHET ag teacht le chéile inniu chun phase 3 agus phase 4 a phlé agus go bhfuil an cónasc sin le déanamh idir phase 3, 4 agus phase 5, ina raibh na hoileáin chun athoscailt ar dtús. Táimid ag fanacht ar an treoir ó NPHET agus beimid á phlé, le cúnamh Dé, ag an gcruinniú Rialtais amárach, ach braitheann sé sin ar an gcomhairle sin a bheith ar fáil ó NPHET.

Ó thaobh an pacáiste cúitimh atá luaite ag an Teachta, tá impleacht ar an eacnamaíocht chuile áit sa tír, ní amháin ar na hoileáin agus sa Ghaeltacht, agus ní féidir rud éigin a dhéanamh d’óstán ar oileán nach mbeimid ag déanamh d’óstán in aon áit eile sa tír. Má tharlaíonn aon rud ina thaobh sin, tiocfaidh sé ón Rialtas trí phacáiste cúitimh ón Roinn Iompair, Turasóireachta agus Spóirt nó rud éigin mar sin. Níl mé in ann a rá go mbeidh a leithid de rud ann ach tá task force ann faoi láthair. Ní bheidh an Roinn seo in ann pacáiste cúitimh a chur ar fáil do na hoileáin gan comhairle agus cead a fháil ón Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe, so sin ceist don Aire Airgeadais. Tá impleachtaí na géarchéime Covid ar eacnamaíocht na tíre pléite againn ag bord an Rialtais agus sa Dáil. Le bheith soiléir, ní bheimid ag déanamh rud éigin do na hoileáin nach mbeidh déanta d’aon áit eile ó thaobh cúitimh de. Ní bheimid in ann é sin a dhéanamh.

An rud is tábhachtaí ná go dtéann an Roinn i dteagmháil go díreach le muintir na n-oileán chomh luath agus atá cinneadh nó moladh de chineál éigin déanta i leith athoscailt na n-oileán.

Tá cúpla ceist agam maidir leis an uisce, rud atá pléite againn inniu freisin. Tá srianta uisce i bhfeidhm ar roinnt de na hoileáin amuigh ón gcósta faoi láthair agus tá siad ag cur an-bhrú ar mhuintir na n-oileán. Bíonn an cheist seo ag crá croíthe na n-oileánacha gach uile bhliain, mar is eol don Aire Stáit. I ndáiríre, caithimid teacht ar réiteach fadtéarmach ar an fhadhb seo. Ba cheart don Roinn dul ag obair air sa chaoi is nach mbeimid á phlé arís an bhliain seo chugainn. Tá an fhadhb níos measa arís le linn paindéime.

An bhfuil an Roinn ag obair ar phlean chun an fhadhb seo a réiteach? Sampla maith de na himpleachtaí tromchúiseacha a bhíonn aige seo ar na hoileáin is ea an srian uisce ar Inis Oírr ó 5 p.m. gach lá, dhá uair sula dtagann an bád farantóireachta deireadh isteach ag céibh Inis Oírr. Ba mhaith liom fíor ón Aire Stáit air seo agus is dócha go n-aontaíonn sé liom ach ní chloíonn sé seo leis an gcomhairle sláinte phoiblí gur féidir le daoine teacht isteach agus nach féidir leo a gcuid lámha a ní. Bhí muintir Inis Meáin i dteagmháil liom ag rá go raibh srian ar an uisce ó 9 p.m. go 9 a.m. agus ag an am sin, mar gheall go bhfuil caidéal lochtach ar an oileán, ní raibh roinnt tithe i mBaile na Seoigheach ag fáil uisce go dtí 8.30 p.m. agus ansin bhí sé á chaitheamh as arís ag 9 p.m. Bhí mé i dteagmháil le Uisce Éireann faoi sin agus dúirt mé go dteastaíonn caidéal nua ach arís, ní chloíonn sé seo le comhairle sláinte phoiblí agus níl sé sin sách maith le linn paindéime. Tá mé buartha go bhfuil sé seo ag tarlú ar na hoileáin agus dá mbeadh sé ag tarlú i gcathair ar nós Baile Átha Cliath ní cheapfadh daoine go bhfuil sé sin sách maith le linn paindéime den chineál seo.

Luaigh an Teachta Connolly go raibh muid ag éisteacht le "Adhmhaidin" ar maidin faoin bhrú atá ar feirmeoirí ar Inis Meáin freisin. Mar is eol don Aire Stáit, tá na feirmeoirí ag cur a gcuid beithíoch ar bháid agus iad á gcur chuig Maigh Eo. Tá go leor costas ag baint leis sin. Luaigh an tAire Stáit an céibh in Inis Oírr agus ba bhreá liom é dá mbeadh sé in ann tuilleadh sonraí a thabhairt dom faoi sin. Tá sé sin ina chrá croí do mhuintir Inis Oírr freisin.

Ba mhaith liom na hionaid phobail a lua leis an Aire Stáit. Tá sé iontach go bhfuil an scéim sin de €4.7 milliún a thugann faoiseamh do na fir agus na mná tí ann agus cuirim fáilte roimhe sin. Áfach, tá a fhios againn go bhfuil na hionaid phobail sa Ghaeltacht ag fulaingt. Tá aithne mhaith ag an Aire Stáit ar ionad pobail Chill Chiaráin i gceantar Iorras Aithneach agus ar an gcoláiste samhraidh a bhíonn ar siúl sa cheantar sin. Deireann an coiste phobail áitiúil go gclúdaíonn an t-airgead a fhaigheann sé ón gcoláiste sin thart ar 50% de na costais a bhíonn orthu as an ionad pobail sin a choinneáil ag imeacht. Is iad cúrsaí árachais agus deimhniú sábháilteacht ó dhóiteán is mó a bhíonn sna costais sin. Mar sin, muna bhfuil an t-árachas agus an teastas sin aige, ní féidir leis an halla a oscailt. Tá an t-airgead aige i gcomhair árachais ar feadh mí nó mí go leith agus tá sé ag íoc an buanordú. Muna bhfuil an t-airgead aige, beidh air é a dhúnadh. Má stopann sé leis an bpolasaí árachais sin, ní bheidh sé in ann é a athoscailt. Mar sin, tá súil agam go n-éisteann an tAire Stáit leis an méid atá ráite ag roinnt Theachtaí inniu agus go gcuireann an Roinn cúiteamh de chineál éigint ar fáil do na hionaid phobail sin. Tá siad difriúil mar gheall go bhfuil siad ag brath ar an airgead ó na cúrsaí de chuid na coláistí samhraidh chun a choinneáil ar oscailt.

Tá a fhios agam agus tá brón orm faoi sin.

Pléifidh mé na ceisteanna faoi uisce ó thaobh na beithígh de. Bhí mé i dteagmháil le oifig an Aire Talmhaíochta, Bia agus Mara agus d'iarr mé air comhairleoirí teagasc a chur amach ar na hoileáin chun breathnú orthu agus chun teacht ar ais lena gcuid tuairimí.

Níl ról díreach ag an Roinn maidir le seirbhísí uisce. Is le Uisce Éireann, agus roimhe sin le Comhairle Contae na Gaillimhe i gcás Árainn, atá an ról sin. Táimid ag ullmhú an polasaí, mar is eol don Teachta, agus beidh sé sin ag teacht chun cinn. Tá a fhios agam go ndearna Uisce Éireann obair ar Chléire i gContae Chorcaí. Chaith sé a lán airgead le déanaí ansin. Nuair a raibh mise i mo chomhairleoir chontae ar Chomhairle Contae na Gaillimhe, phléamar na cúrsaí seo agus an easpa ionaid chóireála ansin. Bhí mé i gcónaí i dteagmháil leis na comharchumainn ansin agus le déanaí bhí mé i dteagmháil leis na trí comharchumainn agus le cuid de na feirmeoirí féin freisin maidir leis na fadhbanna a bhí ann ag na feirmeoirí.

In Inis Oírr, tá an fhorbairt ar an liosta de thograí atá le forbairt faoi Thionscadal Éireann 2040. Bíonn cruinniú go minic againn le comhairleoirí ón gcomhairle contae. Tá siad ag brú ar aghaidh maidir leis an gcás gnó agus tá caidreamh eadrainn féin agus an Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe. Is rud fíorthábhachtach é sin ó thaobh an public spending code go mbeimid ag déanamh gach rud i gceart agus ag dul sa treo ceart maidir leis an togra tábhachtach seo. Tá sé ag barr an liosta ag chuile dhuine in Inis Oírr agus ag barr mo liosta féin ó thaobh tograí caipitil. Táim dóchasach mar gheall ar an obair ata déanta agam maidir leis an gcás gnó agus go mbeimid in ann tairiscintí a lorg i mbliana. Tá tábhacht ag baint leis an togra seo.

Gabhaim buíochas leis an Aire Stáit agus an Teachta Mairéad Farrell. Iarraim ar an Teachta Moynihan labhairt anois.

Gabhaim buíochas leis an gCathaoirleach agus leis an Aire Stáit as an gcur i láthair níos luaithe. Bhí roinnt mhaith eolais ann. B’fhéidir go bhfuil roinnt de mo cheisteanna freagartha aige cheana féin ach tá roinnt angles difriúla agam chomh maith.

Déanaim comhghairdeas leis an Aire Stáit mar ní bhfuair mé deis casadh leis ó toghadh é ina Sheanadóir agus ta a fhios agam go bhfuil sé an-ghnóthach mar Aire Stáit arís.

Buaileadh gach pobal ar fud na tíre go trom leis an bpaindéim ach bhí ualach breise chomh maith ar phobal na nGaeltachta toisc na coláistí samhraidh a chailleadh. Cuirim fáilte roimh an bpacáiste atá ansin chun cabhrú leis na coláistí samhraidh agus leis na tithe lóistín. Bhí sé sin riachtanach agus bhí sé an-tábhachtach go gcuirfí é sin ar fáil. Nuair a bhí an tAire Stáit ag féachaint ar an bpacáiste sin a chur le chéile, cén aird a tarraingíodh ar an bpobal i gcoitinne agus ar na gnóthaí eile mórthimpeall na Gaeltachta a bheadh ag brath ar an slua ón gcoláiste Gaeilge? Luaim i dtaca leis sin na siopaí, na bialanna, agus na hallaí pobail mar atá luaite cheana féin? Bhí siad sin go léir ag brath go mór ar an gcoláiste. An rabhadar sin i lár an aonaigh nuair a bhí smaoineamh á déanamh ar an bpacáiste seo a chur le chéile, mar níl aon tairbhe ann dóibh? An féidir cabhrú leo? An raibh aon aird tugtha dóibh go dtí seo nuair a bhí an pacáiste seo á chur le chéile, agus cén fáth nach mbeidís san áireamh ansin, go háirithe nuair a bhí siad ag baint an-tairbhe as an gcoláiste? Caithfimid cuimhneamh ní hamháin ar na ranganna ach ar na coláistí agus na daltaí a thagann ann. Baineann siad an-tairbhe as an bpobal agus as sprid na Gaeltachta i gcoitinne. Caithfear é sin a chothú chomh maith.

Braithim go raibh cúrsaí Gaeilge brúite siar chuig ról tánaisteach le linn na paindéime. Bhí sé sin go mór le feiceáil maidir le fógraíochta agus leis an teagmháil le muintir na Gaeilge ar fud na tíre, mar atá luaite ag an Aire Stáit féin, agus is ceart go m-imeoimis uaidh sin. B’fhéidir go bhfuil feabhas éigin tagtha air sin. Cén teagmháil a bhí ag an Aire Stáit féin leis an HSE nó leis an Roinn chun é sin a bhrú ar aghaidh agus a cheartú?

Cén teagmháil a bhí acu leis an Roinn Oideachais agus Scileanna? Seoladh teachtaireacht an-dhiúltach chuig daltaí um an ardteistiméireacht, nuair a bhí siad ag clárú i gcomhair torthaí an scrúdaithe sin. Bhí go leor teagmhála acu liom féin ag fiafraí dá mba rud go raibh siad ag clárú as Béarla go gcaillidís an bónas a bhí ar fáil. Tuigim go mbeadh na múinteoirí ag cur é sin san áireamh maidir leis an toradh ach ní raibh an t-eolas ag na daltaí ag an am.

Bhí teachtaireacht cinnte seolta chucu go raibh siad san áit tánaisteach. An raibh aon teagmháil ag an Roinn leis an Aire and leis an Roinn Oideachais agus Scileanna chun é a chur i gceart? Níor cheartaíodh é. Ní raibh tairseach ann i gcomhair muintir na Gaeilge ag deireadh an lae, nó fiú líne cabhrach agus iad ag teagmháil leis an Roinn.

Tá cúpla ceist maidir leis na hoileáin. Tuigim go dtagann mórchuid oileánach chuig an mhórthír le haghaidh oibre. Beidh siad ag iarraidh filleadh ar na hoileáin. Beidh sé mar an gcéanna le daoine a bhfuil tithe acu ar na hoileáin. An féidir soiléireacht a thabhairt dóibh siúd mar gheall ar an deis a mbeidh acu filleadh ionas go mbeidh siad cinnte an mbeidh fáilte rompu nó cad go díreach é an scéal? Tuigim go mbeidh NPHET ag bualadh le chéile níos déanaí inniu. Cuireann NPHET comhairle ar fáil; beidh an cinneadh agus an treoir á leagadh síos ag an Rialtas. An mbeidh cinneadh mar gheall air sin agus an féidir soiléireacht a thabhairt do na hoileánaigh a bhfuil ag obair ar an mórthír agus do dhaoine a bhfuil tithe acu ar na hoileáin?

Tá cúrsaí turasóireachta an-tábhacht ar na hoileáin agus sa Ghaeltacht. Tuigim go mbeidh an taskforce turasóireachta gnóthach, ach céin teagmháil a mbeidh ann le hionadaithe na n-oileán? An raibh aon teagmháil ann fós? Cad é an plean atá leagtha síos? An raibh aon teagmháil ag Roinn an Aire leis an taskforce chun a chinntiú go mbeadh riachtanais na n-oiléanach san áireamh?

Tá ceist nó dhó eile agam ach ar dtús ba mhaith liom freagraí ar na ceisteanna sin.

Gabhaim comhghairdeas don Teachta as suíochán a bhaint amach.

Ó thaobh impleachtaí ar eacnamaíocht na Gaeltachta, na srianta agus na himpleachtaí maidir leis na coláistí samhraidh, an chéad rud a rinne muid, agus tá sé luaite agam cheanna, ná réamhíocaíochtaí a chur ar fáil do na grúpaí atá ag freastal ar an nGaeltacht: Údarás na Gaeltachta, Foras na Gaeilge, Ealaín na Gaeltachta; Comhar Naíonraí na Gaeltachta, Tuismitheoirí na Gaeltachta, Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge agus na comhlachtaí farantóireachta.

Mar sin, bí cinnte de go bhfuil freastal á dhéanamh ar mhuintir na Gaeltachta. Tá na comharchumainn ag déanamh jab fíor-thábhachtach agus léigh mé amach chuid de na rudaí atá siad ag déanamh trasna na Gaeltachta agus na n-oileán ó thús an ghéarchéime.

Ní d’fhéadfá níos mó ná sin a dhéanamh gan na rudaí céanna a chur ar fáil trasna na tíre. Ní bheadh cead againn ón Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe aon rud eile a dhéanamh seachas scéim iomlán don tír uilig. Beidh orainn an cheist sin a fhágáil don chéad Rialtas eile. B’fhéidir go mbeidh deis ag an Teachta féin ag braith ar na cainteanna agus rudaí amach anseo.

Ó taobh seirbhísí trí mheán na Gaeilge ón Roinn Oideachais agus Scileanna, tá mé sásta – tá sé luaite agam cheana – go mbíonn oifigigh na Roinne agus an tÚdarás ag teagmháil go rialta le pobal na Gaeltachta. Bíonn cruinnithe ar líne le tamall anuas leis na grúpaí atá ag maoiniú agus tá ionadaí freisin ar an gcoiste tras-rialtas atá ag plé le Covid-19 agus na ceisteanna seo á phlé acu.

Ó thaobh na n-oileán, táimid ag fanacht ar chomhairle ó NPHET ach tá an ceart ag an Teachta go mbeidh cinneadh le déanamh ag an Rialtas ina dhiaidh sin. Tá súil agam go mbeimid ag déanamh plé air sin go luath. Teastaíonn cinnteach ó na hoileánaigh go luath. Táimid dóchasach go mbeimid in ann cinneadh a dhéanamh go luath.

Ó thaobh an task force, beidh ionadaí ón údarás air, nó i dteagmháil leis ar aon nós, ar son na Roinne agus ar son na Gaeltachta agus na n-oileán. Tá súil agam go mbeidh na ceisteanna sin ó thaobh turasóireachta, na n-oileán agus rudaí mar sin á bplé. Beidh jab tábhachtach le déanamh ag an task force sin. Beidh na moltaí a dtagann sé suas leo tábhachtach. Tá súil agam go mbeidh an chéad Rialtas eile ag plé leo agus go gcuirfidh sé pacáiste ar fáil, más féidir.

Tá dhá cheist thapa agam. Maidir le hÚdarás na Gaeltachta, tá géarchéim fostaíochta ann go forleathan ar fud na tíre. An bhfuil aon mhaoiniú breise á chur ar fáil don údarás nach raibh aige roimh an bpaindéim chun dul i ngleic le cúrsaí fostaíochta?

Tugann Comórtas Peile na Gaeltachta pobail Ghaolainne ar fud na tíre, go háirithe pobail Ghaeltachta ach pobail níos leithne chomh maith, le chéile. Feicfimid go bhfuil cúrsaí spóirt ag teacht ar ais arís. An bhfuil aon phlean don chomórtas?

Chun filleadh ar cheist na hardteistiméireachta, an raibh aon teagmháil ag Roinn an Aire Stáit leis an Roinn Oideachais agus Scileanna mar gheall ar an tslí gur fágadh muintir na Gaolainne i ról tánaisteach ansin?

Ó thaobh an údaráis, cuireadh thart ar €200,000 breise ar fáil dó chun tacú leis an scéim jabanna ar líne. Tá pacáiste de €600,000 ann in iomlán atá le roinnt idir an t-údarás agus an Roinn Cumarsáide, Gníomhaithe ar son na hAeráide agus Comhshaoil chun cabhair a thabhairt do ghnóthaí agus comhlachtaí beaga.

Tá an ceart ag an Teachta gur comórtas fíorthábhachtach don Ghaeltacht agus don Chumann Lúthchleas Gael é Comórtas Peile na Gaeltachta. Tá cinneadh déanta ag an gcoiste sin an comórtas a chur siar go dtí an chéad bhliain eile. Sílim go mbeidh sé ag dul ar aghaidh ar cheann de na hoileáin in 2021. Beidh impleacht ansin sna blianta amach romhainn ach tá an cinneadh sin déanta.

Ó thaobh an fógra a rinne an tAire Oideachais agus Scileanna, ní raibh mé i dteagmháil leis go díreach ach tá a fhios agam go bhfuil sé ar an eolas faoi mar bhí mé ag coinneáil súil ar rudaí. Tá an tAire agus an Roinn ar an eolas faoi. Bhí sé ar na meáin shóisialta. Bhí mé ag coinneáil súil air sin so tá a fhios agam go raibh sé ar an eolas faoi na fadhbanna agus na ceisteanna.

I want to deal with the issue of online shopping, which came up earlier. It increased substantially during the lockdown. What plans have we put in place to deal with this issue and the challenges? The more shopping that is done locally, the more jobs that are protected. What plan has been put in place to deal with this in the Gaeltacht areas and across the entire country? A lot of the online shopping we have now is from the UK. After 31 December, the UK will have exited the European Union. What plans are in place to deal with online shopping from the UK after that date?

My next question is about helping companies based in Gaeltacht areas to become more involved in online retail.

Many companies from Gaeltacht areas are already involved in online shopping. What further incentives and financial assistance can be given to them to help them compete in a totally changed market? Although the research conducted so far is limited, I imagine that when surveys are conducted over the next few months, the increase will be shown to have been substantial. We, therefore, face new market challenges. What new financial incentives will be put in place so that companies based in rural and Gaeltacht areas can deal with those challenges?

Online shopping has always been important and it has grown because of people being required to stay at home due to shops being closed and due to the crisis. The potential is considerable and the trading online voucher scheme is very important in that regard. We have been able to secure additional money for Údarás na Gaeltachta to service Gaeltacht companies. There is approximately €14 million in additional funding throughout the country and €600,000 for Udarás na Gaeltachta.

There is also a Covid-19 online retail scheme suitable for retailers employing more than ten people, the objective of which is to support companies in the indigenous retail sector with a pre-existing online presence to respond to both the domestic and international consumer demand for competitive online offers. Successful applicants will be awarded funding to support a maximum of 80% of project costs and grants ranging from €10,000 to €40,000 will be awarded under a competitive scheme, with Údarás na Gaeltachta providing advice and support to Gaeltacht companies to assist them in preparing applications for the scheme, which is operated by Enterprise Ireland.

We want to ensure every Irish company has an online presence, which is an aspiration across government. It is very important for indigenous job creation and tax and VAT receipts. I do not have the cross-departmental figures to hand but I have heard previously that there is significant online expenditure abroad. The potential for Irish companies, therefore, is significant. Part of the turnaround in An Post's fortunes has been from the parcel business and it has been quite busy in recent years with parcel delivery emanating from online shopping, which is an important positive for a company that has had its own difficulties.

The Deputy mentioned Brexit, and while I do not have all the information on that, co-operation between Údarás na Gaeltachta and the relevant comparable authorities in Scotland has been ongoing for a number of years. That relationship has been built up and is important, not least between Donegal and Scotland, where there is an historical connection between the two communities. The potential is huge and has always been recognised but it has been brought home by the Covid crisis. I am confident in both the supports, namely, the Covid online retail scheme and the trading online voucher scheme.

What about after Brexit? I refer especially to goods coming from the UK.

Brexit is a very complicated area and I would not like to say something here that is not entirely correct. Údarás na Gaeltachta is in constant contact with officials at Enterprise Ireland and others involved in that area. It is an area of expertise of the Minister for Business, Enterprise and Innovation but the engagement is ongoing among those within Údarás na Gaeltachta, Enterprise Ireland and the Department of Business, Enterprise and Innovation.

I welcome the trading online voucher scheme but, as the Minister of State said, it is limited to companies that employ more than ten people. I am from Scariff, where one hundred years ago, there were a number of milliners, and now there is a milliner in Annaghneal again. It offers opportunities. Philip Treacy had to leave where he grew up to go to London to make his name, but I wonder whether that will always be required and whether the scheme could be broadened. It is an excellent scheme, and I commend the Minister of State and Údarás na Gaeltachta on it, but I wonder whether the opportunity to get craftspeople, in particular, online could be broadened.

I appreciate this is probably not a decision for a Government in its twilight but the Minister of State is a member of a party which is more than likely going to be in government. Is there something from this scheme that could feed into a national policy and a broader application in future? Milliners or shoemakers in small towns face significant challenges from imports. Equally, however, they now have an opportunity as craftspeople to sell to the world.

I agree with the Chairman. He referred to the Government and twilight. It has been a fairly long twilight. Hopefully, there will be a new Government soon.

This is an area with significant potential. Many small businesses do not have that online presence. The trading online voucher scheme is hugely important in establishing that presence. Once it is established and once one puts in the basics such as software to pay online, etc.s, the potential can be huge.

The Chairman referred to milliners, shoemakers and craftspeople. There is much happening in the Gaeltacht, as well as outside it in County Clare, and our islands. The possibilities are endless. I am sure he will explore this in his term as a Deputy with the Minister for Business, Enterprise and Innovation to see what else can be done in promoting online presence. More importantly, indigenous businesses must be able to grow the national market to ensure people are aware that when they go online they can buy Irish but also that these companies can sell abroad. The potential in Clare, rural and urban Ireland is significant. We have seen it in some companies that are now listed on the Stock Exchange but started off on a small basis.

Ba mhaith liom buíochas a ghabháil leis an Aire Stáit inniu as ucht freastal agus as ucht na faisnéise a cuireadh ar fáil le haghaidh chruinniú an lae inniu.

The committee adjourned at 4.03 p.m. until 11 a.m. on Tuesday, 23 June 2020.
Barr
Roinn