Léim ar aghaidh chuig an bpríomhábhar
Gnáthamharc

Dáil Éireann: Céard is ainm ann?

TCÉ

Féach isteach

Rinneadh ceiliúradh in Eanáir 2019 ar chéad bliain ó bunaíodh Dáil Éireann, an chéad pharlaimint cheannasach Éireannach sa ré nua-aimseartha. Tá sé suimiúil a thabhairt faoi deara, áfach, go raibh go leor parlaimintí ceannasacha, nó tionóil bhreithniúcháin, in Éirinn sna céadta blianta sular scriosadh ord na nGael. Bhíodh daoine uaisle agus sagairt sna parlaimintí sin de ghnáth agus ba é an rí áitiúil nó cúige nó fiú an tArd-Rí féin a thionóladh iad.

Mórdháil Dhroim Ceat

Thionóil Ard-Rí na hÉireann, Aodh Mac Ainmire, ceann de na parlaimintí luatha is cáiliúla – Mórdháil Dhroim Ceat – sa bhliain 575 i nDroim Ceat (gar do Léim an Mhadaidh, Co. Dhoire) agus bhí an Naomh cáiliúil Colm Cille i láthair ann.

Rannóg Colm Cille

Fuinneog ghloine dhaite i Mainistir Í ina bhfeictear Naomh Colm Cille / Vegansoldier, Naomh Columba, CC BY-SA 2.0

Ar cheann de na rudaí tábhachtacha a cinneadh ag an bparlaimint seo bhí soiléiriú ar stádas agus ról na mBard mar chroiniceoirí oifigiúla éachtaí an cheannaire stáit, mar gur cosúil go raibh Aodh Rí den tuairim go raibh an cloigeann caillte ag ceathrú heastát na linne sin agus nach raibh dóthain measa á léiriú acu air. Ghoill na hiarrachtaí a rinne siad le bheith ag magadh faoin sheoda na corónach air go mór agus bhíothas ag breithniú iad a ruaigeadh as Éirinn. Tar éis go leor cainte, cinneadh ar deireadh go bhféadfadh na Baird fanacht ar choinníollacha géara maidir lena gcuid iompair sa todhchaí.

Cinneadh níos tábhachtaí de chuid Mhórdháil Dhroim Ceat ba ea an cinneadh chun neamhspleáchas choilíneacht Dhál Riada na hÉireann in Albain a aithint. Bunaíodh coilíneacht Dhál Riada sa 5ú haois agus d’éirigh go hiontach leis chun cumhacht agus tionchar Gaelach a fhorbairt in Albain. Bheadh éifeachtaí fadtéarmacha ag cinneadh Mhórdháil Dhroim Ceat chun neamhspleáchas Dhál Riada a aithint agus ar deireadh réiteodh sé an bealach do ríocht na hAlban a bheadh neamhspleách ar Éirinn agus, go deimhin, ar choilíneachtaí Angla-Shacsanacha a bunaíodh sa Bhreatain sa chéad bliain roimhe sin (a d’fhorbrófaí go gairid ina dhiaidh sin go Sasana mar atá inniu).

Glacaimid leis gur oscail an Mhórdháil le paidir d’inspioráid ó Dhia mar go dtugtar le fios i dtuairisc a scríobhadh na céadta blianta ina dhiaidh gur éirigh chomh maith leis an imeacht mar gheall ar aingil ó Neamh a tháinig ann ag deireadh an lae. Tá sé suimiúil a thabhairt faoi deara go bhfuil an nós de shagairt a cheapadh ex officio i bparlaimint fós ann sa dlínse in aice láimhe – an Ríocht Aontaithe.

An Dáil

Tá sé tugtha faoi deara againn gurbh é Dál Riada ainm an stáit Ghaelaigh in Albain. Baineann an focal ‘Dál’ sa chiall seo leis an mbriathar nua-Ghailge ‘dáil’ (rud a dháileadh, a leithdháileadh) agus gur thug sé grúpáil shóisialta i gcríoch timpeall ar ríshliocht le fios. Go deimhin, tá ‘seilbh ar thalamh’ fós mar cheann de na bríonna ag an bhfocal Breatnaise ‘dalfa’. Bhí ainmneacha Ríochtaí bunaithe ar ‘Dál’ coitianta thar na céadta blianta mar a léiríonn Dál nArraidhe (naimhdí Dhál Riada agus contae Aontroma anois), Dál Chormaic (deisceart chontae Chill Dara anois), Dál nDruithne (contae Ros Comáin anois den chuid is mó), Dál Fiatach (oirthear chontae an Dúin anois) agus Dál gCais (contae an Chláir anois).

Léiriú soiléir ba ea roghnú an fhocail ‘Dáil’ (sa bhrí ‘tionól, teacht le chéile comhairliúcháin’) mar ainm na parlaiminte do Phoblacht nua na hÉireann ar an rún a bhí ag na fir agus na mná a bhunaigh é go mbeadh ainmneacha na struchtúr polaitiúla sa Phoblacht siombalach agus go ndeimhneoidís naisc chultúrtha agus stairiúla le struchtúir pholaitiúla na hÉireann roimh an gconcas seachas iad siúd a bunaíodh le cumhacht choilíneach. Go deimhin, déantar tagairt i nDlíthe na mBreithiúna ársa do ‘do shuí dála’ (do shuíochán sa dáil’)!

Cuireadh 21 EanCuireadh chuig an chéad suí poiblí de Dháil Éireann / Leabharlanna Átha Cliath Theas; Cartlann Capuchin

Tá an frása ‘dáil chomhairle’, a chiallaíonn ‘próiseas comhairliúcháin’, fós in úsáid choitianta i nGaeilge na linne seo. Úsáidtear an frása ‘i ndeireadh na dála’ sa chaint choitianta inniu freisin, a chiallaíonn ‘ag deireadh an tionóil (= an phlé)’ – ‘nuair atá gach rud críochnaithe’.

Úsáidtear an focal ‘dáil’ freisin sa fhrása ‘i ndáil le’ (= maidir le) agus tá an frása seo an-choitianta i gcáipéisíocht oifigiúil. Go deimhin, chuirfí bac le hiarracht chun doiciméad de chuid Dháil Éireann a athrú chuig doiciméad de chuid Sheanad Éireann trí ghníomh simplí cuardaigh agus ionadaigh a dhéanamh ar na focail ‘Dáil’ agus ‘Seanad’ ní hamháin mar gheall ar an tuiseal ginideach (ar ndóigh!) ach tríd an bhfrása ‘i ndáil le’ a ionadú le ‘i nseanad le’ nach bhfuil brí ar bith leis!

Tá roinnt comhfhocal bunaithe ar ‘dáil’ – ‘mórdháil’ (‘mór’+’dáil’ – tionól mór (féach thuas)), ‘comhdháil’ (‘comh’+’dáil’), ‘éigeandáil’ (‘éigean’+’dáil’ – tionól riachtanach) agus ‘bandáil’ (‘ban’+’dáil’ – tionól ban). Tá aidiacht bunaithe ar an ainmfhocal freisin, agus measadh go raibh Taoisigh a reáchtáil go leor comhdhálacha ‘dálach’.

Teachta Dála

Léiríonn an cinneadh chun ‘Teachtaí Dála’ a thabhairt ar chomhaltaí de Dháil Éireann an rún a bhí acu siúd a bhunaigh an Dáil go mbeadh parlaimint na hÉireann ionadaíoch agus go ndéanfadh a comhaltaí ionadaíocht thar ceann na ndaoine. Ionadaí nó toscaire is ea ‘teachta’, bunaithe ar an seanbhriathar Gaeilge ‘teacht’. Téann an Teachta Dála, dá bhrí sin, chuig Dáil Éireann chun ionadaíocht a dhéanamh ar na daoine. Tá an líne ‘dul do theachta ar fharraige fhuar’ i ndán de chuid an fhile ón 15ú haois, Philip Bocht Ó hUiginn.

Éire

Is é ‘Éire’ ainm na tíre ar ndóigh. Go deimhin, is cosúil gur tháinig an t-ainm Béarla ‘Ireland’ ó ‘Éire-land’. De réir an traidisiúin, bhí Éire (seanlitriú Ériu) ar dhuine de thriúr deirfiúracha as Tuatha Dé Dannann (muintir an bhandé Dana) a thug a n-ainmneacha don tír; Banbha agus Fódhla an bheirt eile. Tá an péire eile fós in úsáid mar ainmneacha siombalacha agus rómánsúla ar Éirinn. Deirtear sa traidisiún go bhfuil an chéad Éire sin curtha ar Chnoc Uisneach, siar ón Muileann gCearr, mar go mbreathnaítear ar Uisneach mar lár na hÉireann.

Rannóg Chnoc Uisnigh

Cloch na Deighiltí, Cnoc Uisnigh, Co. na hIarmhí / © 2020 Google

Sa teideal ‘Dáil Éireann’, tá an t-ainm sa tuiseal ginideach. Tá sé tábhachtach gan dearmad a dhéanamh ar an síneadh fada ar an gcéad ‘E’ in ‘Éire’, mar gurb é an focal ‘eire’ a bheadh ann dá uireasa, a chiallaíonn ‘ualach’ (‘eire droma’, mar shampla) nó ‘ualú sócmhainní’ sa chiall dlí agus airgeadais.

An Seanad

Ciallaíonn ‘Seanad’ ‘tionól’ freisin. Is cosúil go dtagann ‘Seanad’ agus ‘Seanadóir’ ón Laidin ‘Senatus’ (‘tionól na seanóirí’ – le ciall ‘sean’ freisin!) agus ‘Senator’. Deirtear go bhfuil an téarma nua-aimseartha baininscneach seachas firinscneach i bhFoclóir Uí Dhuinín (1927) (cé go mb’fhéidir go raibh an bunfhocal neodrach). Tá an focal le feiceáil i logainm i gCo. Luimnigh – Seanaid. Tá sé suimiúil go dtugtar ‘Synedd’ sa Bhreatnais ar Thionól na Breataine Bige.

An tOireachtas

Ciallaíonn an focal ‘Oireachtas’ ‘comhthionól cáiliúil’ agus is focal seanbhunaithe é sa Ghaeilge. Mar shampla, i Leabhar na hUidhre, a cuireadh i dtoll a chéile timpeall 1100AD, déantar tagairt do ‘lucht an Oireachtais’ (lucht an chomhthionóil cháiliúil). Ba é ‘Oireachtas’ an t-ainm a roghnaíodh chun cur síos a dhéanamh ar an bparlaimint náisiúnta i mBunreacht Shaorstát Éireann (1922) agus folaítear in Airteagal 12 den Bhunreacht sin “Cruthaítear Reachtas leis seo, ar a dtabharfar an tOireachtas.” Tá foráil cosúil leis seo le feiceáil in Airteagal 15.1.10 de Bhunreacht 1937, Bunreacht na hÉireann, mar seo a leanas: “An tOireachtas is ainm don Pharlaimint náisiúnta, agus sin é a bheirtear uirthi de ghnáth sa Bhunreacht seo.” Frása suimiúil i nGaeilge Mhúscraí, i gcúige Mumhan, a taifeadadh i bhFoclóir Uí Dhuinín, is ea ‘Cad é an t-oireachtas atá agaibh anso?’ – ‘Céard atá ar siúl anseo?’.

I ndeireadh na Dála!

Tá tábhacht stairiúil, chultúrtha agus náisiúnta le téarmaíocht oifigiúil ár bparlaiminte náisiúnta, a fuarthas uathu siúd a bhunaigh ár bhforais dhaonlathacha. Nochtann sí an fhís a mhair trí thréimhsí fada agus deacra agus a sháraigh dúshláin a bhí beagnach dosháraithe. Is in Éirinn agus inár bhforais dhaonlathacha amháin a úsáidtear an téarmaíocht, agus is oidhreacht í a bhfuil an-ghean againn uirthi.

Vivian Uíbh Eachach
Príomhaistritheoir
Rannóg an Aistriúcháin

Barr
Roinn