Skip to main content
Normal View

Dáil Éireann debate -
Wednesday, 20 Feb 1946

Vol. 99 No. 10

Private Deputies' Business. - Irish Language in the Gaeltacht—Motion.

I move:-

That the Dáil is of opinion that the Irish-speaking districts are dwindling, and that the use of the Irish language as a vernacular in these districts is declining, and that this position should be systematically examined and reported on so that remedies may be considered.

I move this motion for the purpose of drawing attention to the fact that it is really necessary that some system should be adopted of assembling systematically from time to time either statistics or reports which would show us exactly what the position of the Irish language is in the Irish-speaking districts. In dealing with the matter, I do not want to discuss in an argumentative way any aspect of the Irish language or its position there. There are very many people in the country who take a real and sincere interest in the Irish language, but who may take that interest for different reasons. There are very many people in the country interested in the language who would like to apply varying remedies with a view to strengthening it in one way or another. But in order to clear ideas and to clear arguments and to help to come to some realisation of what exactly should be done, one thing is really necessary, and that is that we should know systematically how the Irish-speaking districts stand, what is the position of strength and of use, of growth or decline, of the Irish language as a vernacular in those areas.

I move this motion with a view to considering how that picture can best be got and can best be permanently kept there. That is the only reason why I do it. I do not even want to argue in any way about the importance of the language. We have shown our appreciation of the importance of the language when we enshrined it in our Constitution as the national language.

Whether we regard the language as useful from a political point of view or from an educational point of view or from a spiritual and cultural point of view no matter how we regard it, we ought to watch with the greatest possible care and anxiety the position of the language in the Irish-speaking districts; that is the language as a living speech carried down there for thousands of years; because very few people—I do not want even to argue that—can believe that, if the language weakens or dies in the Irish-speaking districts, we can maintain in any strength the language for what it really and fundamentally is, that is, the expression of the minds of our people going back to the very beginnings of history, and as such, very definitely the language of an original civilisation bearing its message to us in a way that is higher than politics or mere culture. It is the expression of the mind of the Gael on matters of creation and of the receptivity of the mind of the Gael from the Creator Himself.

It is with that precious outlook on the language that I appeal for a systematic review of the situation in the Irish-speaking districts that will show us exactly how things are, because it would be a cultural stain on our character as a nation if, in our days, with full control over our own affairs, a language that persisted for centuries under all kinds of difficulties and all kinds of dangerous circumstances should pass away like snow off the hills without our noticing it. There is evidence that to some extent that is happening. Some people may object to passing a motion that says that the Irish-speaking districts are dwindling. If I thought that anybody might baulk at passing the last part of the motion owing to a statement like that, I would have left it out. But I wanted to express a certain amount of my own opinion on the matter, and I do not think anyone need baulk at the statement that the Irish-speaking districts are dwindling.

In June, 1935, there was an official enumeration carried out through the Irish-speaking districts inquiring into the number of farms in the various Irish-speaking districts in which (1) Irish was the natural language of the home and was spoken by all the children in the home as the natural language of the household; (2) the number of farms in each of these districts where Irish was the natural language of the parents, but where the children tended to speak English. The figures were provided in May, 1936. I do not know if they are recorded in the Dáil Debates, but they are available through the Statistics Department of the Department of Industry and Commerce. That return shows that in the Irish-speaking districts — Donegal, Mayo, Galway, Clare, Kerry, Cork and Waterford—there were 12,950 farms where the older and younger people all spoke the Irish language as the natural medium of intercourse, and that in what was called the Breac-Ghaeltacht there were 1,029 families. Therefore, according to that return, there were 13,979 families in which, for old and young, Irish was their language and that as regards families where the older people naturally spoke Irish amongst themselves, but the younger tended to speak English, in the pure Gaeltacht there were 11,908 such rural homes and in the Breac-Ghaeltacht, 8,702. Therefore, there was a total of 13,979 families all speaking Irish and an additional number of 20,610 where the older people spoke Irish, but English was the language of the children.

About that time the scheme of paying £2 to children who went to school with a pre-school knowledge of Irish and who spoke Irish in the homes was put into operation, and in the figures which are provided for the year 1935-36 there is a very serious discrepancy between the position disclosed when the £2 grant had to be given out and the enumeration made under the Statistics Department of the Department of Industry and Commerce, because as against the 13,900 rural homes where parents and children entirely spoke the Irish language, there were only 5,278 families sending children to school in such a way as to earn the £2 grant per child. Never since then has there been any reflection in the school figures that there ever came from the 20,000 homes where the older people spoke Irish, but the younger children spoke English, even under the influence of the £2 scheme, any children speaking Irish.

The latest information we have with regard to the schools position is disclosed in the report of the Department of Education for 1943-44. We find from the figures therein that, while 5,278 families were sending their children to school with Irish as their natural language in 1935-36, in 1943-44 there were only 4,586 such families. There had been a fall of 692 families, in the small number of families involved in that, as between 1935-36, representing a fall of 13.1 per cent. Those figures alone warrant our saying that the Irish-speaking districts are dwindling. As between the various countries, in Donegal there was a fall of 203 in the number of families, or 11 per cent.; in Mayo it was 115 or 15 per cent.; in Galway the fall was 156 or 9.2 per cent.; in Kerry it was 225 or 40.5 per cent., marking a very considerable fall in Kerry; in Cork there was an increase of 29; in Waterford there was a fall of 14, or 15.3 per cent. With the exception of that slight increase in Cork, where the total number of families sending children to school with Irish in 1943-44 was only 196, and in Clare where the number had increased from two to four, there was a decline all along. The language, which was depending on 5,278 families in 1935-36, was depending on only 4,586 in 1943-44.

When we turn to the number of children and look particularly at the province of Munster, we find for 1935-36 there were 1,804 children benefiting under the scheme. That fell by 584 children to 1,220 in the year 1943-44. There had been a fall in the number of children attending Munster schools—that is, Cork, Kerry, Waterford, and Clare—of 32 per cent. That was in a province remarkable for its great literary tradition.

When we consider what the language is, the tradition enshrined in it, both from a spiritual and from a national point of view, and handed down from generation to generation, a language that, from the birth of literature in Ireland, has been used as the written medium of the literature, we see the position to which Irish has been reduced in the Province of Munster. When we consider the families that are sending the children to school we find the average number of children coming from each family in the purely Irish-speaking districts is 2.05, that is to say, the average family is sending no more than two children to school. In the Gaeltacht the figure is 1.88 and in the Breac-Ghaeltacht, 1.73. We are, therefore, dealing with a small number of families using Irish with the characteristic that not more than an average of two children and, in most cases, something under two are attending school. That is the situation disclosed by those figures, which are the only facts we have to show the numerical strength of the language and whether it is going up or down. It is a very meagre piece of information.

We have not much information regarding the administrative side but, nevertheless, we know of the regulations under which officials are appointed under local authorities to Irish-speaking districts and are required, if they have not Irish when appointed, to qualify in the use of Irish in their normal work inside a period of three years. We can learn from the figures regarding the weakness of the present position. The figures I have are those for 1942, and I do not know whether they have changed radically since. At that time, the Minister for Local Government could not suggest there was going to be any real improvement in the situation. In 1942, in Donegal, we had 40 officials who were appointed under the Gaeltacht Order but had under five years' service and who had not qualified in Irish; we had 18 who had more than five years' service, four of them having more than 10 years' service without having the necessary qualification. In Mayo, we had 26 officials appointed on the understanding that they would learn Irish inside three years, that is, 26 who had not more than five years' service; and 29 who had more than five years' service and who had not qualified, and of those 13 had been there for 10 years or more. In Galway, there were 54 with less than five years' service, 37 with more than five, of whom six had more than 10. In Clare, there were eight officials with more than five years' service who did not qualify. In Kerry, there were five with more than five years' and 41 under five years. In Cork, there were 59 under five years, and 14 over five years; in Waterford, 18 under five, and five over five. I think it is a symptom of the lack of strength of the language in those districts that officials should go in there on an understanding that, in order to be permanent, they would have to qualify in being able to speak the Irish language to such an extent as to be able to carry on their duties through it and continued every year, apparently, without succeeding in qualifying.

The question arises as to how we can get a picture of the situation and how it can be kept presented systematically to the public, so that anybody who has an interest in the language from any point of view will have a full picture of the situation and will be in a position to help us all in suggesting remedies of one kind or another.

We want to see how the language is in the homes. It should be possible to do that. We have our whole body of teachers, a large number of very interested clergy, our police who are in touch with the lives of the people, all kinds of voluntary workers such as those who work for the Folklore Society and such societies interested in maintaining the language in one way or another. We have all that machinery of personnel there. It should be possible to set out the kind of questionnaire that would give a picture of how the language stands in the home.

Those of us who were attracted to the study of the language in days gone by, and visited and lived in the Irish districts, know what were the things that caught our imagination there. We know what were the things that, in the ordinary talk of the people and in the literature that they possessed in such great volume, caught their imagination. Anyone with experience of that would be able to prepare a series of questions which, answered systematically, would tell you whether the language was vigorous in the home as a language, and whether the language, as spoken in the home, retained the old literary vigour and tradition that so mark the language because of its history and tradition. There are a number of questions that could be framed, and that, when answered by various minds, would let us know the extent to which the language was a living, vigorous and thriving language in the homes. Then there is the question of the marketplace and of the shops, and the extent to which Irish is spoken in public by people in congregation or by people carrying on their marketing. There is a number of simple questions that could be answered systematically for each parish in that way. The same would apply to recreation, to the use of the language in administration and to the use of the language in Church matters.

I am looking more for a presentation of a picture of the situation that would be given by the Statistics Branch of the Department of Industry and Commerce than that which would be given by, say, any other branch of the Administration. We prepare maps and diagrams for very many things that are not of as great importance at all as the language. We have a precious thing there.

We have, as I have said, put it very high, not only in our national symbolism but we have brought it very close to the spirit of the nation. We have persuaded ourselves that the real spirit of the nation cannot exist or persist and cannot express itself except we endeavour more and more to express the Irish mind through it. That being so, we should do everything we possibly could to reflect to ourselves and to the public generally what the condition of things is there at the moment. We have nothing but these few figures that reach us every year through the Reports of the Department of Education on the one hand, and the figures which we are afraid to call for from time to time with regard to the use of Irish in administration.

I think that we must make up our minds to this: that unless we save the language as a vigorous living language, expressing the full mind and soul of our people in the Irish-speaking districts, we have no hope of having the language here anything but something that is tossed about, swishing to and fro on politics. If we do not realise what the language is as expressing the soul of the people and allow it to fall into the political arena as a symbol or a flag—if it is allowed to fall as low as that—it is going to do the country more damage than anything else. I ask to have it agreed if you like that, except we save the Irish-speaking districts and the language there as a living language, we are not going to save the language at all. Whether you agree with that or not, I say that in view of the position in which we have placed the language: in view of the work that we are asking to have done in the schools for it, that we should set ourselves systematically, and in every possible way, to provide statistically and diagrammatically by way of report, this limited number of aspects of the language in the Irish-speaking districts, and in that way put ourselves in the position that we know how the language stands there. If we do not do that, then I think the position is going to be that some fine morning we, or the next generation, are going to wake up and find that, like the snow off the top of Errigal, the language is gone from the only place where it can have any strength, and the only place where it can assist in any way the work that is being done in the schools.

Mar dúairt an Teachta Ua Maolchatha, cuireadh an rún seo roimh an Dáil le hintinn an Rialtais a dhíriú ar stad na Gaeltachta san am i láthair. Leis an scéal a thuigbheál, i gceart caithfimid a dhul ar gcúl beagán i stair na hÉireann. Is feasach do gach duine againn an fáth ar imigh an Ghaeilge agus a bhfuil meath ag teacht uirthi le trí chéad bliain. Ón lá a briseadh ar Ó Neill agus Ó Domhnaill ag Cionn tSáile, thoisigh aicíd an bháis a theacht ar theangaidh na hÉireann. Buidheadh ar an náisiún Gaelach an lá sin agus ariamh ó shoin tá an Béarla ag breith buaidhe ar theangaidh na tíre. Is iontuigthe ón rud a scríobh Tomás Dáibhis tá céad bliain ó shoin gur labharadh an Ghaeilgo go coitianta san am sin taobh thiar de líne a tharraingeofá ó Dhoire go Portláirge. Bhí sí dá labhairt san am chéanna in áiteacha go leór eile san taoibh thoir den tír. Ach le céad bliain anall a tháinig an meath mór sin uirthi tchímid inniu, go dtí nach bhfuil fágtha againn den Ghaeltacht ach an cumhanglach beag sin in imeall na mara sa taoibh thiar den tír. Tá sí i dTír Chonaill in Ultaibh; tá sí i Muigheo agus i nGaillimh i gConnactaibh; tá sí i gCondae an Chláir, Ciarraighe, Corcaigh agus na Déise i gCúige Mumhan.

Ba chóir dúinn cúram speisialta a bheith againn ar na ceantair seo. Caithfimid muinín a bheith againn as an Ghaeltacht atá fágtha go fóill againn leis an teanga a neartú agus a athbheodh ar fud na hÉireann. Má ligtear do Ghaeilge na Gaeltachta imteacht níl maith a bheith ag iarraidh í a athbheodh taobh amuigh de chrích na Gaeltachta. Beidh an tobar tirm agus is amaideach an rud a mheas go bhféadfaí foghraíocht agus blas ceart na Gaeilge agus múnla cainte na teangtha a shábháil an uair amháin a ligtear chun báis teanga na Gaeltachta. Sin an fáth a n-abraim gurb í an Ghaeltacht an ball is luachmhaire de náisiún na hÉireann. Caint na ndaoine ba cheart a bheith mar dhúshraith ag na leabhraí atá ins na scoltacha. Is mór an cuidiú i gcúrsaí léinn an teangaidh atá dá labhairt go nádúrtha ag na daoine a bheith sna leabhraí ag na páistí ar an scoil. Is iontach an cúltaca ag an oideachas an dúchas agus na tréithe a tháinig anall chugainn ón tsean-aimsir. Ba mhaith a thuig an Piarsach an bhuaidh seo. Is fada siar i réim na feallsúnachta a thaspántar tairbhe an oideachais atá bunaithe ar theangaidh atá fite fuaite le seanchas tíre.

Duine ar bith a níos staidéar ealaíonta ar na canúna a labhartar inniu agus a chuireas i gcomórtas iad leis an Ghaeilge a bhí dá labhairt agus dá scríobhadh tá trí chéad bliain ó shoin bhéarfaidh sé fá dear go dtáinig athrú mór uirthi. Cailleadh cuid mhór de shean-fhoirmeacha na mbriathar i gCúige Mumhan ach choinnigh Gaeilge Thír Chonaill na sean-fhoirmeacha seo níos fearr ná coinníodh in áit at bith eile iad. Ba mhór an truaighe iad sin a chailleadh agus a ligean chun báis mar gheall ar ghlaine agus éifeacht na teangtha. Is fearr tchífimid an gaol atá ag Gaedhilge an lae inniu leis an teangaidh a bhí ann le linn Sheathrúin Céitinn agus Mhicheail Uí Chléirigh má chuirtear in úsáid na sean-fhoirmeacha stairiúla atá beo go fóill ins an Ghaeltacht is bríomhaire agus is neartmhaire in Éirinn inniu.

Ba chóir seo uilig a bheith ina phríomh-chúram ar Roinn an Oideachais agus ba chóir don Iolscoil Náisiúnta smaointiú air mar a gcéanna. Thiocfadh leo ceisteanna achrannacha fá litriú agus gramadaigh a fhágáil le réiteach ag ollúna a bheadh oilte go speisialta fá choinne obair den chineál sin.

Ní bheidh sé furas ar bith sean-síbhialtacht na nGael a chur i réim ar ais in Éirinn i ndiaidh daoirse na gcéata bliain. Ligeadh don' tsibhialtacht sin a ghabháil ar gcúl chomh mór sin nach dtabharfar ar ais gan saothar mór í. Caitfidh an Eaglais agus an Rialtas a gcion féin a dhéanamh i láthair na huaire más mian linn buaidh d'fháil sa chath atá ar siúl ar shon an náisiúin Ghaelaigh. Is ioma cúis atá ann atá ag cur cúl ar athbheodh na Gaeilge sa Ghaeltacht. Is iontach an neamhshuim atá ag muintir na Gaeltachta iad féin san teangaidh. Amach ón tseanchaí, an scéalaí nó an file, ní fheiceann siad tairbhe ar bith inti. Is cuma leo ach slí-bheatha a bhaint amach. Shíl siad nach raibh aon léann acu féin agus gurb ionann Béarla agus léann agus nach raibh léann ar bith eile ann. Shíl siad gur den bhoichteanacht an Ghaeilge agus tá mórán acu den bharúil sin go fóill. Ní thuigeann siad gurb í cloch-dúshraith ar náisiúntachta í nó gurb í a choinnigh beo creideamh na nGael fríd bliantaí sciúirse agus géar-leanúinte. Tá teagasc agus treóir de dhíth ar mhuintir na Gaeltachta leis an scéal a thuigbheál i gceart. Ní leor an t-eolas sin a dhingeadh isteach in intinn an pháiste ar an scoil mura bhfuil an díograis agus an dúthracht sa mháistir le na spreagadh i gceart fá scéal a thíre agus eachtraí a shinnsir.

Tá sé fiche bliain anois ó bhí Coimisiún na Gaeltachta againn agus rinne an dá Rialtas a bhí againn ó shoin mórán le moltaí an Choimisiún sin a chur a d'obair. Ach cibé atáthar a dhéanamh—agus admhaím go dearnadh obair táirbheach le seal blianta —na dhiaidh sin agus uile táa an Béarla ag breith buaidhe ar an Ghaeilge san Ghaeltacht go fóill. An té a bheir cuairt ar na ceantair seo ó am go h-am bhéarfaidh sé fá dear na rudaí atá ag cur cúl ar an Ghaeilge agus ag cur an Bhéarla chun cinn. Fiche bliain ó shoin ba bheag páipéar nuaíochta a bhí ag teacht isteach sa Ghaeltacht. Inniu tá páipéar laethúil i ngach teach féadaim a rá. Is mór an cúl-taca an páipéar nuaíochta mar tá sé anois. Cá huair a bheas páipéar laethúil i nGaeilge againn? Ansin tá gléas craolacháin i ngach uile bhaile ag stealladh Béarla as go hárd acmhainneach ó mhaidin go h-oíche. Sna bailte móra ar imeall na Gaeltachta tá na pictiúirí reatha ag póradh agus ag síoladh Galldachais in intinn óg agus aosta. Mar bharr ar an iomlán tá an imirce. Ní mórán den aos óg a imíos ón Ghaeltacht dearmad dá ndúchas. Nuair a philleann siad chun an bhaile níl leo ach Béarla galánta agus ceol, damhsaí agus béasaí a fuair siad ar an choigrích.

Agus ní mórán níos fearr atá na buachaillí agus na cailíní atá i bpostannaí maithe sa Stát-Seirbhís nó mar mhúinteoirí scoile nó san Ghárda Síochána. Ní siad dearmad den Ghaeilge an dréimire a thóg ináirde iad go postannaí nach bhfaghadh siad a choíche gan í. Ba cheart don dream seo ón Ghaeltacht atá i bpostannaí sa Stát-Sheirbhís a shnadhmadh le chéile in aon chumann amháin más féidir é. Tá sé beag go leor acu rud éigin a dhéanamh don teangaidh a thug gléas beó agus saothrú dóibh.

Caithfear moladh a thabhairt don dá Rialtas a bhí againn ar an méid a rinne siad don Ghaeltacht. Faoi Acht na dTithe tógadh na céata tithe in áit na mbothán beag suarach a bhí i mórán ceantar. Tá go leor den obair seo le déanamh go fóill mas mian linn glún óg folláin a bheith againn sa Ghaeltacht. Beidh leasú do dhíth anois ar Acht na dTithe don Ghaeltacht agus deontas níos mó do gach teach a thógfaí. Ansin tháinig scéim scoláireachta a thug caoi do pháistí bochta bheith na Stát-Sheirbhísigh agus ina múinteoirí scoile. Ina chuideachta seo cuireadh scéim an dá phunt ar bhun do pháistí a labhairadh an Ghaeilge sa bhaile. Ba mhaith ar fad an scéim é sin dá bhfaghadh na páistí sin caoi ar an Ghaeilge a chleachtú nuair a fhágas siad an scoil.

Ceist eacnamaíochta atá i gcaomhnadh na Gaeilge ó thús go deireadh agus dá bhféadfaí feabhas a chur ar shaol lucht na Gaeltachta bheadh an teanga ó bhaol taobh istigh de ghlún amháin daoine. Sin an gad is giorra don scórnaigh. Tá an t-aos óg ag imeacht ón Ghaeltacht, níl na lánúnacha óga dá bpósadh; níl na páistí ann le gabháil chun na scoile. Tá na scoltacha dá ndruid nó an tinnreamh ag laghdú gach bliain dá bhfuil ag gabháil thart.

Ach tabhair gléas beo oiriúnach dóibh sa bhaile a mbeidh saothrú measartha ar a gcuid oibre agus fanóidh siad sa Ghaeltacht in áit a bheith ag tabhairt aghaidh ar an choigrích. Tá tús maith déanta ag an Roinn Tailte i dTír Chonaill. Tá bun maith acu anois ar thionscal an bháinín—le cuidiú Dé béidh bláth ar an tionscal seo, nó tchím na fir óga ag fanacht sa bhaile agus dá bpósadh agus ag dul i gcionn tighe dóibh féin. Ní fheicimse dóibh ar bith eile leis an mheath seo atá ar an Ghaeltacht a leigheas ach mar seo. Tionscail a fhóireas do mhuintir na Gaeltachta a chur ar bun nó feabhas a chur ar na sean-tionscail atá acu.

D'fhéadfaí i bhfad níos mó a dhéanamh d'iascairí na Gaeltachta thar mar tathar a dhéanamh fá láthair. Is soiléir nach bhfuil an tsuim chéanna ag Comhlacht an Iascaigh ionta agus bhí ag sean Bhórd na gCeantar gCumhang. Níl sé i bhfad ó chreapall siad iascairí Theilinn i nGaeltacht Thír Chonaill. Dhíol siad an talmh bhí acu lena gcuid líonta a thriomú agus na stórthaí a chur an sean Bhórd ar bun dóibh. Rinneadh seo i nGaeltacht Thír Chonaill san áit iascaireachta is fearr ar chóstaí an iarthair. Thug an Rialtas céim ar gcúl san díolaíocht seo. Ba cheart an talamh seo a choinneál le feabhas a chur ar an iascaireacht i Teilinn agus uchtach a thabhairt do na hiascairí óga atá éirgi aníos sa Ghaeltacht sin. Rinneadh cleas lán comh holc ar iascairí na Rosann agus Ghaoth Dobhair nuair a tógadh na rialacha den bhóthar iarainn sa cheantar sin agus ní raibh bealach iompair acu lena gcuid éisc a chur chun an mhargaidh. Ba chóir don Rialtas an bóthar iarainn ó Leitir Ceanainn go hAlt a' Chorráin a fhoscladh ar ais sa dóigh go bhféadfaí na scádain agus an mhóin a chur chun an mhargaidh in am mhaith. Ba chóir do'n Rialtas cuidiú go fial leis an iascaireacht agus baint na mónadh— dhá thionscal a fhóireas go maith do mhuintir na Gaeltachta.

Ba mhaith an tionnscail ag feirmeoirí beaga sa Ghaeltacht tógáil éanlaithe agus uibheacha. D'oirfeadh an obair go maith do na mná agus na cailiní. Le linn an chogaidh hobair go bhfuigheadh an tionnscail seo bás mar nach raibh bia go fáirsing. Ach chó luath agus thig é a dhéanamh, ba chóir an tionnscail so a chur ar a bonnaí arís. Is iomaidh punt atá le saothrú ar éanlaithe agus uibheacha sa Ghaeltacht má bheirtear cuidiú agus treoir do na daoine.

Táthar a dhéanamh neamart mór i gcúrsa foraoiseachta san Ghaeltacht. Seo obair a d'oirfeadh go maith do na fir óga atá diomhaoin fá láthair. Tá na míle mílte acraí de shliabh againn san Ghaeltacht agus gan maith ar bith eile ann ach do fhoraoiseacht. Tá súil agam go rachar i gcionn na hoibre seo ar dóigh fiúntach go mbéidh mórchuid de shléibhte na Gaeltachta faoi chrainn againn sna bhlianta atá romhainn.

Tabhramaís croí agus misneach do na daoine bochta seo. Tabhramaís cuidiú agus treoir dóibh. Tabhramaís le fios dóibh gurb i an Ghaeilge an oighríocht is luachmhaire dá bhfuil fágtha ag cineadh Gael. Gur scáthán í a nochtas smaointe agus intinn chinidh sin ó d'áitigh siad Éire ar dtús. D'fhág an Gael a lorg go trom ar shibhialtacht na h-Eorpa agus ar litríocht, ar cheol agus ar fheallsúnacht na hÉireann. Is ioma craiceann a chuir an Ghaeilge dí ó canadh i nÉirinn ar dtús í agus níl fágtha dá réim againn ach teangaidh na Gaeltachta. Ba chlaoíte an mhaise do Ghaeil an lae inniu gan tréan-iarracht a dhéanamh nuair atá an chaoi againn leis an Ghaeilge a chur i réim aríst ó chionn go cionn na tíre.

Tá Jaghdú ag teacht ar phobal na Gaeltachta gan amhras ach is measa i bhfad an scéal sa Ghalltacht. Ceist náisiúnta an laghdú seo atá ag teacht ar phobal na tíre agus ní sa Ghaeltacht amháin atá sé ar siúl.

Níl an gnoithe sa Ghaeltacht mar d'iarrfadh do bhéal a bheith ach mar sin féin tuigeann mhór-chuid na ndaoine gur beag den Ghaeltacht a bhéadh fágtha inniu munab é an obair mhór atá déanta ag an Rialtas seo. Chuidigh go mór scéimeanna na dtoitheach, an deontas £2, deontas leanbhaí, tionnscail, etc., leis an Ghaeltacht agus taisbeánann na mílte scoláire idir óg agus aosta a thig go dtí an Ghaeltacht gach bliain leis an teanga a fhoghluim go bhfuil an Gaeilg chó beo bríoghmhar agus bhí sí ariamh.

Dubhradh go bhfuil an imirce go h-Albain agus go Sasain gach bliain ag lagú na teanga ach mar sin féin caithfear a admháil gur sna paróistí i nGaeltacht Thírchonaill is mó as a dearnadh imirce leis na cianta, is láidre an Ghaeilg inniú.

D'fhéach an Rialtas i dtollamh le tarrtháil agus cuidiú a thabhairt don Ghaeltacht agus tá mé cinnte go scrúdofar go cúramach gach moladh agus comhairle a bhéarfar annseo inniú. Mar sin de, mholfainn féin deontaisí pósta a thabhairt do lánúinneacha óga. Mheallfadh sé an t-aos óg chun a bpósta agus bhéarfadh sé uchtach dóibh i dtús a saoil úir. Má tá an Ghaeltacht le fanacht beo bríomhar, caithfhidh an t-aos óg pósadh go luath ina saol agus tá scéim den tsort sin a dhíobháil go cruaidh.

I dtaca le toithe tá fhios ag gach duine go bhfuil siad chómh gann sa Ghaeltacht agus tá siad áit ar bith eile. Mar sin de mholfainn deontaisí toitheach do lánúinneacha óga chun toithe a thógáil sa bhaile in áit fiachadh chur orthu seomrái mífholláine a ghlacadh i gcathracha na Breataine Móire mar rinne go leor acu san am a chuaidh thart. Tá deontaísí toitheach le fáil gan amhras do dhaoine ag a bhfuil sean-toithe cheana-féin ach ní leor sin. Níl sean toithe ag na lánúineacha óga agus mar sin de níl na deontaisí le fáil acu. Mholfhainnse an riail sin fá shean toithe a leasú.

Isí tionnscal na hiascaireachta cnámh-droma na Gaeltachta le fada ariamh. Gan amhras chuidigh an Rialtas leis na hiascairí i ngnoithí bád agus enagach ach sílim féin gur cheart níos mó suime a chur sa tionnscal thábhachtach seo. Mholfainn don Rialtas bádáí móra eangachaí, etc., a chur ar fáil do iascairí, monarcáin chun scadáin, muirlisc, etc., a shailiú a thógáil sa Ghaeltacht agus margadh ar luachanna maithe a fháil do gach sórt éisc. Ní féidir le stáit-sheirbhísigh an obair mhór seo a dhéanamh i gceart.

Tá ardú mór ag teacht ó bhliain go bliain ar an méid cuairteoirí a chaitheann a laetha-saoire sa Ghaeltacht agus tá súil agam go leanfaidh Bórd na gCuairteoirí den chuidiú a bheireann siad don Ghaeltacht agus leathnú air más féidir é. Níl anseó ach cúpla comhairle a mholfainn don Rialtas ach má bhaintear triall astu tiocfaidh ardú mór ar phobal na Gaeltachta agus le méidiú an líon pobail spréifidh an teanga fosta. Ach coinnigí cuimhne nach maith cuidiú nó tarrtháil a thabhairt nuair atá sé ró-mhall.

Ona chruinne a bhí an Gaeilge acu, ba léir do ghach duine a bhí ag éisteacht gur as an nGaeltacht don bheirt Teachta atá tar éis labhairt ar an tairgsint seo. Is maith an rud go bhfuaireamar scéal na Gaeltachta uathu. Táim ar aon intinn leis an Teachta Ó Maolchatha go mba cheart a thuilleadh eolais a bheith againn mar gheall ar staid na Gaeilge san nGaeltacht. Sean-scéal is ea é seo imeasc Gaeilgeoirí agus imease na ndaoine a bhfuil suim acu in athbheochaint agus leathnú na Gaeilge ar fud na tíre, agus ní lia duine ná tuairim. Ach tá buntuairim amháin go bhféadfadh gach duine bheith ar aon aigne ina thaobh, sé sin, gurb iad na ceantair in a bhfuil an Ghaeilge á labhairt mar theangain bheo go fóill an tobar ina bhfuil ar fáil an fhíor-Ghaeilge ba mhaith linn bheith á labhairt ar fud na tíre.

Tá a lán rudaí is féidir le haon Rialtas a dhéanamh chun an Ghaeilge do chosaint mar theangain bheo sa Ghaeltacht—rudaí ná cosnódh aon airgead. Tá níos mó sa scéal seo ná scéal airgid. Deirtear go minic go bhfuil a lán peataidheachta a dhéanamh don Ghaeltacht.

Ní bheinn ar aon aigne leis na daoine a deireann an méid sin. Gan aon amhras, na conndaethe Gaelacha, tá siad bocht—droch-thalamh iontu agus a lán daoine ina gcomhnaí iontu gan aon obair le fáil ag cuid mhór acu. Ní foláir do chuid de na daoine seo imeacht as an nGaeltacht agus sin é an baol is mó atá ann. Nuair imíonn siad as an nGaeltacht, claíonn siad le teanga eile, an Béarla cur i gcás, chun a slí-bheatha d'fháil. Maidir leis na daoine a fágtar sa bhaile, tá an baol ann go dtréigfidh siad an Ghaeilge agus go gclaoífidh siad leis an mBéarla.

I dTír Chonaill agus i gConamara, tá an Ghaeilge chomh láidir agus a bhí sí 25 blian ó shoin do réir mar chluinim ó daoine atá ina gcomhnaí sna ceantair seo. Ní féidir liom a rá gurb ionann scéal i gCúige Mumhan é, in áiteanna in a raibh an teanga cuíosach láidir 25 bliain ó shoin. Ní dóich liom go bhfuil mórán fágtha i gCorcaigh——

Tá fás ana-bheag i gCorcaigh ach tá na daoine seo ag dul i laighead i dTír Chonaill agus i gConamara.

Bfhéidir go bhfuil. Níl a fhios agam faoi na Déise. I gCondae Chiarraidhe, tá ceantair in a labhartar an Ghaeilge go fóill ach tá siad ana-bheag. Dubhairt an Teachta Ua Maolchatha go mba mhaith an rud figiúirí bheith againn. Ba mhaith gan amhras, ach ní furas figiúirí do dhéanamh amach a bhéarfadh cúnamh dúinn ar an abhar seo—conas is fearr ceist na Gaeltachta do réiteach. Dar liomsa, is sa Bhreac-Ghaeltacht atá an laghdú is mó. Tá an Béarla ag dul i neart le fiche bliain ansin, agus tá na ceantar seo ag brúghadh isteach ar an fhíor-Ghaeltacht agus ag cumhangadh na fíor-Ghaeltachta. Gan amhras, tagann daoine go Baile Átha Cliath ón nGaeltacht agus téigheann daoine eile thar lear ag lorg oibre agus tá sin ag laghdú an méid Gaeilge atá á labhairt so Ghaeltacht.

Maidir le moltaí chun feabhas do chur ar an scéal, is deacair a rá cad is ceart a mholadh. Dúirt mé i dtosach go bhfuil a lán rudaí is féidir le Rialtas a dhéanamh nach gcosnódh airgead agus tá sé in am, agus thar am, na seirbhísigh poiblí sa Ghaeltacht do bheith Gaelach agus na h-oifigigh bheith i ndon Gaeilge do labhairt leis na daoine agus a gcuid oibre do dhéanamh trín Ghaeilge. Táim amhrasach go bhfuil an scéal mar sin go fóill.

Rinne an Teachta Ua Maolchatha tagairt d'Ordú na Gaeltachta. Is dóich liom gurb éan Teachta a cheap an t-Ordú sin nuair a bhí sé in a Aire Rialtais Aitiúil. Rinneadh an t-Ordú sin ar mhaithe leis an nGaeilge ach ní dóich liom go raibh sé chomh tairbheach agus a shíl an Teachta a bheadh. Pé gá bhí ann leis an Ordú sin san am san, ní ceart go mbeadh gá leis anois. Má bhí duine ag cur isteach ar phost sa Ghaeltacht, bhí trí bliain aige faoin Ordú chun na Gaeilge d'fhoghlaim. Ba cheart dúinn a bheith ábalta daoine d'fháil anois a mbeadh an Ghaeilge go líofa acu ón gcéad lá. Mura bhfuil an scéal may sin, is bocht mar atá.

Thug an Teachta Ua Maolchatha figiúirí dhúinn ag taspáint nár oibrigh an t-Ordú sin go ró-mhaith agus go bhfuil daoine i bpostanna sa Ghaeltacht nach bhfuil ag comhlíonadh téarmaí na hordaithe sin. Tá dhá shórt post ann—postanna i Seirbhís an Stáit agus postanna sa tseirbhís áitiúil, agus, dar liomsa, is tábhachtaí na postánna áitiúla ná na postanna eile. Do réir mar thuigimse, tá cuid mhaith de na hoifigigh atá ag obair sa Ghaeltacht ná fuil i ndon labhairt leis na daoine sa teanga is fearr a thuigeann siad. Ba cheart dúinn an dá sheirbhís seo do Ghaelú agus is dóich liom gur bhféidir linn é dhéanamh. Mura bhfuilimíd, is bocht an scéal é. Ní ceart oifigeach ar bith do chur isteach sa Ghaeltacht—oifigeach Stáit, oifigeach áitiúil, nó Gárda Síochána—gan togha na Gaeilge do bheith aige.

Tairgim go gcuirfear an díospóireacht ar ath-ló.

Debate adjourned.
Top
Share