Tá an ceart ag an Teachta: cuireadh Gníomh don Ghaeltacht i gcló. Táim sásta nach bhfuil aon easpa tuarascálacha agaibh nach bhfuil aon easpa taighde den sean-aimsir ann. Tá gá le fíricí agus staidreamh nua-aim-seartha. Tá a lán eolais againn suas go dtí b'fhéidir an bhliain 1978 ach níl a dhóthain eolais againn ón mbliain sin ar aghaidh, is é sin ón am a bunaíodh an tUdarás go dtí inniu. Tá mé ag iarraidh ar an Aire an méid eolais agus is féidir, an t-eolas statisticiúil agus eolas mar sin, a thabhairt dúinn i dtuarascáil ceart san am atá le teacht.
Táimid ag plé cúrsaí na Gaeltachta agus an Mheastacháin do Roinn na Gaeltachta, ba cheart dúinn a thabhairt san áireamh chomh maith go bhfuil deacracht eile ag baint le dreamanna ar nós an Údaráis agus Gaeltarra Éireann a bhí ann roimh an Údarás. Is é sin go bhfuil dhá aidhm ann i gconaí agus go minic bíonn siad in iomaíocht le chéile. Ó 1926 ar aghaidh dúirt gach tuarascáil agus gach Aire go raibh an cúram aige nó aici go raibh sé mar chuspóir ag Rialtais a bhí i gcumhacht ag an am an Ghaeilge a leathnú agus í a thabhairt ar ais agus go mbeadh sé níos mó in úsáid, go raibh sé mar chuspóir ag an Rialtas an Ghaeilge a chothbháil sna Gaeltachtaí. Ag an am chéanna bhí an darna cuspóir ann, an tionsclaíocht a mhealladh dos na Gaeltachtaí. Ní hionann an dá chuspóir agus mar a dúirt mé go minic bhí siad in iomaíocht le chéile. Mar shampla, ma theastaíonn uait bheith i ndáiríre faoin Ghaeltacht agus faoi stair na forbartha sna limistéir Ghaeltachta, caithfidh tú a admháil go mbíonn deacrachtaí ann, mar shampla, tionscail a bhunú agus córas bainistíochta a bhunú agus a eagrú i gceart nuair a bhíonn ort na bainisteorí a fháil agus bun-choinníoll lena bhfostaíocht go mbeadh Gaeilge acu. Bhí an deacracht sin ann agus tá an deacracht sin ann i gcónai. Is é sin, bíonn an cuspóir i leith na teanga go minic in iomaíocht leis an gcuspóir i leith na tionsclaíochta agus i leith na forbartha. Ba cheart sin a choimeád san áireamh i gcónaí.
Is é atá á rá agam go dtí seo ná go bhfuil bun-deacrachtaí ann i gcónaí maidir leis na limistéir Ghaeltachta, agus go gcaithfimid a choinneáil san áireamh i gcónaí go bhfuil bun-deacrachtaí ar leibhéal fisiciúil a luaigh mé ann i leith chúrsaí eacnamaíochta. Tá deacrachtaí ar leith ann i gcúrsaí sóisialta. Tá deac-rachtaí ar leith ann i gcúrsaí margaíochta, agus ag an am chéanna níl fós agus ní raibh riamh ag aon eagras a bhí an cúram air an Ghaeltacht a shlánú nó an Ghaeilge a shlánú sna limistéir Ghaeltachta dóthain cumhachtaí chun é sin a dhéanamh.
Chun an rud a chur san chomhthéacs ceart agus dar ndóigh i gcomhthéacs náisiúnta, dúirt me chomh maith go rabhamar ag tabhairt faoi fhadbhanna na Gaeltachta agus ag an am chéanna, ar leibhéal náisiúnta, nach raibh aon phlean ceart ann i leith fostaíocht a chruthú, mar shampla. Bhí ar an IDA infheistíocht a mhealladh don tír seo agus tionscail a bhunú agus ní raibh aon slat tomhais ann chun a fháil amach an raibh ag éirí leis an IDA agus muidne ag coinneáil san áireamh an sórt plean a bhí i gceist ag Rialtas an ama. Ní raibh aon phlean ceart aimsithe don tír i gcoitinne. Anois táimid ag iarraidh ar na eagrais a bhfuil cúram na Gaeltachta acu, táimid ag iarraidh orthu oibriú agus ag cur ina luí orthu go bhfuil plean ann ar leibhéal náisiúnta, go bhfuil rud éigin ann, gur féidir an méid atá déanta acusan a chur i gcomparáid le rud éigin atá déanta ar leibhéal náisiúnta. Tá ráiméis ag baint le sin. Ní féidir sin a dhéanamh. Bheadh suim ar leith agam da mba rud go raibh éinne in ann a thaispeáint dom féin conas is féidir an méid atá déanta ag an IDA a chur i gcomparáid leis an méid a bhí déanta ag an Aire nó atá déanta ag an Údarás. Tá an laige chéanna ag baint leis na heagrais go léir: caithfidh siad oibriú gan aon phlean aimsithe don tír i gcúrsaí eacnamaíochta, fostaíochta agus infheistíochta.
Dar ndóigh bheadh sé i bhfad níos éascaí Údarás ar bith nó do Ghaeltarra nuair a bhí sé ann dá mba rud go raibh plean réigiúnda ann. I dtíortha eile ní amháin go bhfuil pleanáil ar leibhéal náisiúnta ach de ghnáth, san Iodáil, mar shampla, nó san Ghréig, ina bhfuil réigiúin iargúlta, bíonn pleananna speisialta ann chun an fhorbairt ar leibhéal réigiúnda a chur ar aghaidh. Níl aon chosúlacht air go raibh sé ar intinn riamh ag na Rialtais a bhí i gcumhacht an chuid is mó den am ó bunaíodh an Stát seo gur ghlac siad le pleanáil ar scála réigiúnda. Chuir sin laige eile sna coinníollacha ina raibh ar an Údarás agus roimhe sin ar Ghaeltarra Éireann obair a dhéanamh. Ceapaim féin go raibh laige eile mór ann agus ba mhaith liom é seo a aimsiú go cruinn. Is é sin an stíl polaitíoctha atá ag obair san tír seo. Thug mé go minic agus mise ag scríobh faoi, thug mé córas an fhábhair air. Más fíor go bhfuil deaccrachtaí ar leith ar leibhéal fisiciúil agus ar leibhéal eacnamaíochta agus sóisialta ag baint le áiteacha iargúlta mar atá san Iodáil Theas agus i gcuid den Ghréig agus tíortha mar iad, bíonn stíl polaitíochta ar leith ann chomh maith agus is féidir polaitíocht an bhochtanais a thabhairt air.
Go minic glacann daoine mar an gnáth-theagmháil atá acu leis an Stát agus le seirbhísí an Stáit go gcaithfidh tú dul go dtí idirghabhálaí éigin, sórt political saint. Thug me féin an teideal "córas an fhábhair" ar an stíl polaitíochta seo. Is féidir a rá go bhfuil sé ag obair ar fud na tíre seo i gcoitinne. Ach cuirim béim ar leith ar an stíl polaitíochta seo sna Gaeltachtaí. Tá mé ag caint faoi chuile shórt dream polaitíochta faoi seo. Nílim ag cur milleáin ar aon dream speisialta go raibh sé mar laige eile i ngnáthchúrsaí na nGhaeltachtaí. Nuair a bhí mise ag déanamh léirmheas ar an Údarás san bhliain atá imithe, dúirt mé go raibh sé thar am go mbeadh plean cheart ag an Údarás. Dúirt mé chomh maith — agus caithfidh mé a rá gur b'fhéidir eisceachtaí a bheith ann go minic—go raibh daoine ar na baill tofa den Údarás a chuir ina luí ar daoine na Gaeltachta go raibh an mhuintir seo ag fáil na seirbhísí agus na deontas de bharr iarrachtaí na mball, in ionad a léiriú dóibh go raibh polasaí an Rialtais nó polasaí an Údaráis á chur i gcrích. B'shin an léirmheas a rinne mé ar na baill tofa den Údarás ág an am. B'shin an t-aon léirmheas amháin, mar is é dearcadh mo pháirtí agus mo dhearcadh féin go gcaithfimid tacaíocht a thabhairt don eagras atá ag déanamh iarracht tionscail a mhealladh don Ghaeltacht. Caithfimid chomh maith le sin glacadh leis go bhfuil níos mó cumhachtaí ag teastáil go géar ón eagras céanna. Táim sásta na cumh-achtaí breise a thabhairt don Údarás.
Tá sé tábhachtach chomh maith le sin go gcuírfimid go léir brú ar an Rialtas ar leibhéal náisiúnta sórt commitment a dhéanamh do chóras pleanála a dhéanfaidh sé i bhfad níos éasca don Údarás a gcuid oibre a dhéanamh. Chomh maith le sin, caithfidh mé cúpla mion-phointí a dhéanamh maidir leis an léirmheas atá déanta ar an Údarás agus a deineadh ar Ghaeltarra Éireann. Dá mba rud é go raibh ag teastáil uait bheith ionraiciúil faoi, mar shampla, cúrsaí an Údaráis agus cursaí Ghaeltarra Éireann bhraithfeadh sé go mór ar an chóras cun-tasaíochta atá i gceist.
Mar shampla, dá gcuirfí san áireamh na deacrachtaí spesialta a luaigh mé a bhaineann le bun-struchtúr na gcostas breise atá ann de bharr na ndeacrachtaí speisialta i gcaiteachas iomlán an Udaráis, an mbeifí ag teacht síos chomh dian orthu is atáthar faoi láthair, dá mba rud é go raibh deontais speisialta ann chun tionscail a mhealladh don Ghaeltacht, mar shampla, deontais speisialta i leith cúrsaí taistil, i leith cúrsaí fuinnimh agus rudaí mar sin. Cuirim m'aghaidh go láidir i gcoinne iadsan atá ag déanamh iarracht an méid atá ag tarlú sna Gaeltachtaí a thomhas le slat tomhais atá i bhfad níos feiliúnaí do chomhlacht tráchtála nó chomhlacht príobháideach atá ag obair taobh istigh de choinníollacha tionsclaíochta príobháideach. Ní hionann an dá rud. Chuirmuidne an dualgas ar na heagrais atá ag plé leis na Gaeltachtaí agus leis an Ghaeilge nithe speisialta a dhéanamh do mhuintir na Gaeltachta, agus is féidir a thaispéaint gur orainne mar "legislators", mar Theachtaí agus mar Sheanadóirí, atá an locht toisc nach ndearnamar aon iarracht cheart na ceachtanna a fhoghlaim ó na tuarascálacha a bhí againn le fada. Is cabhair bhreise atá ag teastáil sna Gaeltachtaí agus ó na heagrais atá ag obair chun an Ghaeilge a leathnú agus úsáid na Gaeilge a chur ar aghaidh.
Tá deacrachtaí eile ag dul i gcion ar na heagrais atá ag plé le cúrsaí na Gaeltachta agus cúrsaí na Gaeilge. Tá deacrachtaí ann ar leibhéal rialacháin, ar leibhéal bureaucracy. Is féidir a thaispeáint go minic go dtéann polasaithe na Ranna eile nach bhfuil cúram na Gaeltachta agus cúram na Gaeilge orthu mar phríomh-dhualgas, go dtéann sé i gcion ar na Gaeltachtaí agus ar an Ghaeilge go minic i stíl nach bhfuil sásúil don aidhm seo an Ghaeilge a leathnú agus a neartú, mar shampla, an chaoi inar cuireadh chomh-nascadh na scoileanna le chéile, ní raibh sé in oiriúint do bhunchoinníollacha na nGaeltachtaí, don Ghaeilge ná do na heagrais a bhí ag plé leis an Ghaeilge. Tógadh scoileanna le chéile agus go minic i dtimpeallacht na scoileanna céanna bhí an scoil nua ag tógáil iadsan nach raibh Gaeilge acu, a raibh Béarla acu, isteach san scoil chéanna. Ba é an toradh a bhí leis ná gur tháinig meath ar úsáid na Gaeilge agus ar chaighdeán na Gaeilge a bhí ag na páistí agus ní raibh an spreagadh ná an dóchas céanna ag na múinteoirí a bhí "commitment" acu chun an Gaeilge a chur ar aghaidh.
Dar ndóigh an sórt slat tomhais atá acu, an cheist a chuireann siad ar an Údarás agus ar Ghaeltarra Éireann nár éirigh leo an leibhéal daonra a choinneáil, nó ar éirigh leo deireadh a chur leis an ráta imirce. Sin criterion amháin. An cheist eile gur minic a chuir siad ar Ghaeltarra Éireann agus a chuireann siad ar an Údarás inniu ná an bhfuil ag éirigh leis an Údarás na postanna atá ag teastáil a chur ar fáil sna Gaeltachtaí. Más rud é go bhfuilimid i ndáiríre faoi na ceisteanna sin, an bhfuil ag éirigh linn ar leibhéal náisiúnta an daonra a choinneáil san háiteanna ceart? An bhfuil ag éirigh linn an líon fostaíochta a shroichint atá ag teastáil chun postanna a thabhairt do na daoine óga atá ag fágáil na bhfeir-meacha, atá ag teacht amach as na scoileanna agus mar sin de? Chun an fhírinne a rá, níl ag éirigh linn, mar níl córas pleanála eacnamaíochta ceart againn. Dá bharr sin tá sé beagáinín ciniciúil bheith ag féachaint ar na Gaeltachtaí agus ar mhuintir na Gaeltachta agus ag iarraidh ar na heagrais atá ag plé lena ndeac-rachtaí rud éigin a bhaint amach nach bhfuilimid féin sásta glacadh mar aidhm náisiúnta ar leibhéal náisiúnta.
I dtuarascáil an Fhorais Fhorbartha 1971, dúirt siad go mbeadh gá le 1,200 postanna nua chun an daonra a choinneáil agus chun an Ghaeilge a chaomhnú sna Gaeltachtaí. Níor éirigh le Gaeltarra Éireann nuair a bhí an cúram acusan ach amháin sa mhéid postanna a chur siad ar fáil. Níor shroich siad aon sprioc ach amháin an tuarascáil 1965. Nílim ag cur milleáin ar Ghaeltarra Éireann faoi sin. Is féidir sin a dhéanamh má tá tú sásta na foinsí airgid a chur ar fáil, an t-eagras a chur ar fáil agus tabhairt faoi i gceart le pleanáil ceart. Sé mo thuairim phearsanta go rabhaimid ag brath an iomarca ar thionsclaíocht phríobháideach, agus má tá dóchas ar bith ann, caithfimid brath ar infheistíocht Stáit chun an tionsclaíocht a chur ar fáil sna Gaeltachtaí, chun an daonra a choinneáil ann, chun an Ghaeilge a choinneáil in úsáid sna Gaeltachtaí éagsúla. Is féidir sin a dhéanamh.
Tá sé tábhachtach, agus is deacair é a dhéanamh sa tír seo, go mbeadh daoine sásta admháil go raibh siad mícheart faoi thuaraimí a bhí acu i gcúrsaí polaitíochta nó eacnamaíochta nó cúrsaí tionscail nó mar sin de. Glacaim go bhfuil tuairim nua ag an Údarás anois i leith a bpolasaí tionsclaíochta. Tá siad ag cur an bhéim na laethanta seo ar achmhainn nadúrtha. Tá an ceart acu, agus b'fhéidir mar thoradh leis nach mbeidh sé ar a gcumas an méid céanna postanna a chur ar fáil. Ceapaim gur rud maith é nach mbeidh siad sásta glacadh le haon sórt tionsclaíocht atá sásta dul síos go dtí na Gaeltachtaí. Aontaím le sin, mar ceann de na rudaí is measa sna Gaeltachtaí ná na fadhbanna a tharlaíonn nuair a dhúnfar na doirse i monarchana éagsúla. Bíonn easpa dóchais ann agus déanann sé a lán dochair do na comhluadair éagsúla ar fud na nGaeltachtaí. Bheadh sé i bhfad níos fearr dá mbeadh an ráta tionsclaíochta níos moille ach é a bheith ar a laghad i bhfad níos seasta ná mar a bhí. Tá acmhainn nádúrtha ann. Go minic bím ag éisteacht le daoine ag caint, mar shampla, i dtaobh an tábhachta atá ag baint le tionscal na hiascaireachta sna Gaeltachtaí éagsúla. Chun an fhírinne a rá, má tá tú ag caint faoi thionscal na hiascaireachta den sean-saol, ar an leibhéil traidisiúnta, tá na buntáistí is mó in iarthar na hÉireann ag baint leis na limistéir nach bhfuil Gaeltachtaí iontu. Tá na céibheanna níos fearr. Ní raibh a lán buntáistí ag baint leis an sean-nós iascaireachta agus bhí deac-rachtaí ann i gcónaí maidir le céibheanna sna limistéir Ghaeltachta, ach tá seans iontach againn i leith feilméireachta éisc mar shampla, agus molaim go mór agus go tréan ar an Aire go dtabharfaidh sé aon chabhair atá ag teacht chun sin a chur ar aghaidh sna limistéir Ghaeltachta. Sé mo mheas phearsanta gur féidir, taobh istigh de 20 bliain, níos mó ná 3,000 jobanna a chur ar fáil sna contaethe san iarthar ina bhfuil Gaeltachtaí iontu, jobanna seasta a chur ar fáil ach an chabhair cheart a thabhairt do feilméireachta éisc.
Is cuimhin liom go maith nuair a bhí mé ag déanamh iarracht an Ghaeilge a fhoghlam sna seascaidí — níl sé foghlamtha i gceart agam fós agus tá súil agam go mbeidh Gaeilge níos fearr agus níos líofa ag mo chlann féin ná tá agam — nuair a bhí mé ag dul go dtí an Ghaeltacht don chéad uair is minic a chuala mé daoine ag rá nach raibh seans ar bith ag for-aoiseacht sna limistéir Ghaeltachta. Tharla sé gur theip ar cúpla scéimeanna bheaga in 1890 agus bhí long memory ag na daoine i gcónaí nach mbeadh brabach ar bith ag baint le crainn sna limistéir Ghaeltachta. Tá an chontúirt ann go mbeidh na tuairimí céanna ag daoine faoi fheilméireacht éisc muna dtabharfar an t-airgead ceart don obair seo. Iarraim ar an Aire chomh maith cúram speisialta a thabhairt faoin gcaoi ina bhfuil feilméireachta éisc eagraithe taobh istigh des na comhlachtaí a bhfuil cúram fúthu ag an Údarás faoi láthair.
Nuair atá tú ag cur tús le rud nua ní féidir leat bheith ag féachaint ar an infheistíocht agus an cheist a chur ort fhéin: an féidir liom toradh a fháil ón infheistíocht seo taobh istigh de bhliain nó dhó? Tá deacrachtaí speisialta ann, mar shampla, sna limistéir Ghaeltachta i leith feilméireacht éisc. Níl aon plean ceart againn maidir le céibheanna. Mar shampla, tá deacrachtaí ann faoin mBunreacht: Cé acu a bhfuil úinearacht an chósta? An iad daoine atá teagmháil leis an fharraige acu agus suim acu i bhfeilméireacht éisc agus mar sin de? Aon duine óg nó dream beag a mbeadh suim acu i bhfeilméireacht éisc, caithfidh siad plé le timpeall ocht dreamanna éagsúla chun eolas a fháil amach conas ar féidir leo tús a chur le scéim bheag nó scéim mhór a bheadh ar a n-intinn.
Tá díchéillí ann agus ba ceart dúinn gach cúram a bhaineann leis an fharraige a bhailiú le chéile faoi chúram Roinn amháin a bheadh cúram na farraige agus cúrsaí iascaireachta ag baint leo. Chomh maith leis sin, caithfidh mé iarraidh ar an Aire an féidir leis a rá nach bhfuil meath ag teacht ar úsáid na Gaeilge? Go minic tá se an-éasca ar fad óráid a thabhairt faoin tábhacht atá ag baint leis an Ghaeilge mar mheán cumarsáide ach má thógann tú na staidrimh in áireamh, tá laghdú uafásach ó na dachadaí go dtí na seachtóidí in úsáid na Gaeilge ar fud na tíre. Tá laghdú ó 40 faoin gcéad — figiúr garbh atá agam — go timpeall níos lú na cúig faoin gcéad — táim ag glacadh anois leis na figiúirí a bhí i dtuarascáil an Fhorais Forbartha 1971. Tá contúirt níos mó ann, sé sin, go bhfuil laghdú ann ag teacht in úsáid na Gaeilge sna Gaeltachtaí féin. Bhí an chontúirt sin ann i gcónaí ó na tionscail a bhí ag teacht isteach iontu: tháinig siad i gcoinne úsáid na Gaeilge. Tá an fhianaise againn go bhfuil laghdú ag teacht ar úsáid na Gaeilge agus caithfimid rud éigean fiúntach a dhéanamh faoi.
Is mian liom moltaí a thabhairt don Aire faoi sin. Chuir sé díomá orm nach raibh Comharchumann Chois Fharraige in ann dul ar aghaidh le téacsleabhair a chur i gcló. Tá gá ann fós le téacsleabhair nua-aimsire do na múinteoirí agus na scoláirí sna limistéir Ghaeltachta. Tá gá chomh maith le modhanna teagaisc nua-aimsire a thabhairt isteach sna scoileanna, agus ba cheart go mbeadh an t-airgead le fáil chun sin a dhéanamh. Tá gá ann freisin go gcuirfí deireadh leis na deacrachtaí atá ann ag na heagraisí éagsúla atá ag déanamh iarracht rud éigean fiúntach a dhéanamh sna Gaeltachtaí chun go mbeadh sé ar chumas tuismitheoirí oideachas trí Ghaeilge a fháil sna scoileanna. Iarraim ar an Aire aird speisialta a thabhairt ar an iarratas atá curtha isteach don Roinn ar chúnamh a thabhairt do scoileanna Ghaeilge atá ag déanamh iarracht maith oideachas a chur ar fáil i nGaeilge mar mheán-theagasc sna Gaeltachtaí agus áiteanna eile. Tá mé sásta glacadh leis na moltaí atá acu. Tuigim go bhfuair siad cabhair ón Aire Seán Mac Liam i 1978 agus 1979, agus glacaim leis sin, ach is ceart dúinn an credit a thabhairt do dhaoine atá sásta rud éigean a dhéanamh i leith na Gaeilge. Tá a lán le déanamh fós agus tá curtha os comhair na Roinne acu na deacrachtaí speisialta atá acu i nDún na nGall. Iarraim ar an Aire teacht i gcabhair acu chun deireadh a chur leis na deacrachtaí sin.
Luaigh mé cheana na deacrachtaí atá ag daoine sna Gaeltachtaí ó Rannaí nach bhfuil an céad-chúram orthu cursaí Ghaeilge agus Ghaeltachtaí, agus ba cheart go gcuirfí deireadh leis na botúin stát-seirbhíseach san.
Ba chóir dúinn, a bheimid ag plé Mheastachán Roinn na Gaeltachta, an cheist a chur orainn féin chomh maith: an bhfuil ár ndóthain á dhéanamh againn féin an Ghaeilge a chur i ngnáth-úsáid sa tír seo? Tá an dátheangachas mar pholasaí ag mo pháirtí, Páirtí an Lucht Oibre, ach caithim a rá go bhfuil mo reservations ar leibhéal pearsanta i dtaobh an dátheangachais chéanna. Ní cóir dom iad sin a lua anseo inniu, ach tá leagan den dátheangachas ann agus nílim sásta go gcabhraíonn siad don Ghaeilge, don Bhéarla nó d'aon rud eile — beidh seans agam caint faoi sin ar ócáid eile agus tá ar intinn agam é sin a dhéanamh.
Ceist go mba cheart dúinn cur orainn anseo ná an bhfuil an comhoibriú is cóir idir Bord na Gaeilge agus na heagraisí Ghaeilge eile? Tá airgead Stáit ag dul go Bord na Gaeilge, agus suimeanna beaga do eagraíochtaí eile, ach ba cheart go mbeadh comhoibriú níos dhlúithe eatarthu. Tá deacrachtaí eile ann, ar ndóigh, ceann acu go bhfuil easpa chreidiúint i measc pobail na Gaeltachta, an dream, go háirithe, atá ag múineadh Béarla do ghasúir, an bhfuil Rialtas ar bith sa tír atá i ndáiríre faoin Ghaeltacht nó faoin Ghaeilge? Caithfimid deireadh a chur leis an easpa muiníne sin.
Agus muidne ag plé cúrsaí na nGaeltachtaí agus na Gaeilge, caithfimid ceist eile a chur orainn féin: an bhfuil an dualgas ar mhuintir na Gaeltachta amháin an Ghaeilge a choinneáil beo? Sin dualgas a chaithfidh an pobal iomlán a chur orainn féin. Mar shampla, céard atá dhá dhéanamh ag Gaeilgeoirí na gcathracha eagsúla? Tá súil agam go bhfuil an Ghaeilge níos láidre anois i nGaillimh ná mar a bhí sí riamh. Sílim go bhfuil sé ag teacht ar aghaidh. Táim im' Mhaoir i nGaillimh faoi láthair, ach le fada, seachas tréimhse ina raibh Mícheál Ó hUigin, ball Fhianna Fáil, ina Mhaor, ní raibh sé de nós ag Maoir na Gaillimhe úsáid a dhéanamh den Ghaeilge ar ócáidí Stáit. Chuir sé náire ormsa, agus rinne mé iarracht an Ghaeilge a thabhairt ar ais agus muidne ag déanamh teangbháil le daoine éagsúla agus iad ag teacht go Gaillimh ón chuid eile den tír agus ó thíortha that lear.
Má táimid i ndáiríre faoin Ghaeilge, ba cheart dúinn úsáid a dhéanamh di ar ócáidí mar sin. Táim im bhall de Chomhairle Chontae na Gaillimhe agus tá daoine ann as áiteanna mar Charna agus Litir Mór. Bhí sé de nós acu, nuair a tháinig siad isteach den chéad uair, an Ghaeilge a úsáid go minic. Ach ní raibh aon chóras aistriúcháin ann, agus cuireadh brú orthu ó na comhairleoirí eile nach raibh Gaeilge acu, daoine a bhí leisciúil feabhas a chur ar an bheagáinín a bhí acu, agus anois tá sé de nós ag na Gaeilgeoirí sa chomhairle tosú i nGaeilge agus ansin leanann siad ar aghaidh as Béarla. Bheadh sé i bhfad níos fearr dá mbeadh translation service ann. Bheadh Bord na Gaeilge ag caitheamh an airgid i gceart dá dtiocfadh siad i gcabhair Chomhairle Chontae na Gaillimhe an córas sin a chur ar fáil. Tá sé uafásach i gcomhairle chontae mar sin ina bhfuil daoine a bhfuil an Ghaeilge mar chéad-teanga acu, nach bhfuil an ceart acu an Ghaeilge a úsáid mar ghnáth-mheánchumarsáide. Bheadh tairbhe ag baint leis do na comhairleoirí eile.
Iarraim ar an Aire iniúchaint a dhéanamh ar an scéim deontais deisiú. Mar shampla, go minic tagann daoine isteach chugam agus bíonn deacrachtaí acu i dtaobh deontais tithíochta, nó rudaí mar sin. Deireann siad liom: "Tháinig an cigire isteach, bhí an cailín beag cúlántach, ní raibh sí in ann an Ghaeilge a úsáid, agus mar sin, agus chailleamar an deontas dá bharr". In ainm Dé, má tá daoine sásta filleadh don Ghaeltacht, tithe a thógaint agus cur fúthu san Ghaeltacht, jobanna a fháil agus mar sin de, an bhfuil aon chiall ag baint le bheith ag slat-tomhas mar sin nuair atá daoine ag iarraidh tithe a fháil dóibh fhéin? Tá sé in am dúinn airgead le haghaidh tithe a chur ar fáil sna Gaeltachtaí agus gan a bheith ag meascadh chuile rud le chéile. Bíodh mise ag cur milleáin ar na cigirí éagsúla, ach is deacair rudaí mar sin a thomhas. Go minic filleann daoine ó Shasana, agus molaim go mór iad, ach ba cheart go mbeimid ag cabhrú leo seachas bheith ag cur deacrachtaí rompu. Iarraim ar an Aire rud éigin a dhéanamh faoi sin.
Maidir leis na scéimeanna feabhsú atá sa Mheastachán, tá obair mhór le déanamh ar chéibheanna, muir-oib-reacha, scéimeanna uisce agus struchtúir eile chun leas na nGaeltachtaí mar réigiún a chur ar aghaidh. Tá ardú sa Mheastachán 31 faoin gcéad i dtaobh seo agus is féidir úsáid mhaith a dhéanamh dó. Maidir le cúrsaí tithíochta, an méadú atá ann ní mór é chun caiteachas ar leibhéal na bliana seo a choinneáil. Tá gá le airgead breise. Tá gá le airgead breise freisin ar son feabhsúcháin tithíochta agus tá súil agam go mbeidh an tAire in ann é sin a fháil.
Rud eile a chuireann amhras orm féin ná an chaoi ina bhfuil laghdú ag teacht ar líon na scoláirí atá ag teacht go dtí na coláistí samhraidh. Caithim ceist a chur orm féin cén fáth? An ceist airgid é, an bhfuil laghdú ar an méid Ghaeilge atá dá teagasc ins na scoileanna, an bhfuil laghdú ag teacht i suim na ndaoine sa chuid eile den tír san Ghaeilge? Iarraim ar an Aire athbhreithniú a dhéanamh ar an chaoi a bhfuil an scéal i dtaobh teagasc trí mheán na Gaeilge. Dá mbeadh breis airgid le fáil ag an Regional Technical College i nGaillimh bheadh sé ar a chumas cúrsaí a chur ar fáil i mbainistístíocht agus gnó trí mheán na Gaeilge. Aon phunt a chaithfear sa choláiste sin i gcúrsaí teicniúla den tsort sin beidh maitheas leis, go háirithe beidh maitheas ann don Ghaeltacht in iarthar na Gaillimhe. Chomh maith leis sin, in Acht a chuir Ollscoil na Gaillimhe ar bun cuireadh dualgas ar leith ar an choláiste céanna maidir le teagasc na teanga. Tá an chontúirt ann i gcónaí, má tá suim agat sa rud sean-aimseartha a phlé le cúrsaí na Gaeilge agus a phlé teagasc tré mheán na Gaeilge.
Táim sásta iarraidh ar an Aire breith-niú a dhéanamh ar an méid pointí atá déanta agam, go h-áirithe maidir leis na cumhachtaí nach bhfuil ag an Údarás fós; an tábhacht atá ag baint le cúrsaí pleanála, an gá atá ann go háirithe cabhair a thabhairt do nithe ar nós feilméireacht éisc agus scéimeanna forbartha eile; an gá atá ann go háirithe cabhair a thabhairt do na heagraisí atá ag plé le cúrsaí Gaeilge, iad sin atá ag déanamh iarracht an Ghaeilge a chur ar aghaidh mar ghnás teagaisc sna scoileanna éagsúla ar leibhéal éagsúil. Beidh mé sásta cabhrú leis in aon iarracht airgead breise a fháil dá Roinn.
Ba mhaith liom deireadh a chur mar sin leis an bhfáth gur luaigh mé go cruinn an léirmheas a rinne mé féin ar Údarás na Gaeltachta. Tá sé tábhachtach go gcuirfí deireadh leis an scamall atá mór-thimpeall an Údaráis. Tá súil agam go mbeidh deireadh leis ag deireadh na díospóireachta seo, mar tá obair le déanamh ag an Údarás agus an dualgas atá orainne agus aon duine atá dáiríre faoi na Gaeltachtaí agus an Ghaeilge ná an méid cabhair agus is féidir a thabhairt don eagras atá ag déanamh iarracht fostaíocht a chur ar aghaidh sa nGaeltacht. B'fhéidir go bhfuil sé ag teastáil go ndéanfaidh muid athbhreithniú ar an mbunreacht atá ag baint leis an Údarás, an chaoi atá sé curtha le chéile, an chaoi a n-oibríonn sé, na deacrachtaí speisialta atá ann, an ganntanas airgid atá ann agus, dar ndóigh, tá botúin ann agus ba cheart go mbeadh siad á gcíoradh go poiblí, ach tá súil agam ag deireadh na diospóireachta seo go mbeidh gach rud soiléir agus go mbeidh muid ag cur tús nua leis na scéimeanna a bheidh ag teacht chun cinn chun cúrsaí na Gaeltachta a shlánú.
Maidir leis sin, tá sé an-tábhachtach ar fad dóibh sin, mar shampla, atá ag déanamh cláir — agus rinneadh clár teilifíse le déanaí: cuirim féin go láidir i gcoinne iad sin a chuir isteach ar chúrsaí príobháideacha fear bocht a bhí tar éis bás a fháil, an chaoi a cuireadh isteach ar a chlann, agus ní maith liom iriseoireacht den sórt sin, ní raibh sé ag teastáil, agus ceapaim féin go raibh sé náireach. Rud eile, iad sin atá i ndáiríre faoin Údarás agus a bhfuil sé ar a n-intinn acu léarmheas a dhéanamh ar na heagraisí éagsúla, iarraim orthu sin féachaint siar go dtí na tuarascálacha éagsúla atá i gcló ó 1926 ar aghaidh, agus táim i ndáiríre faoi seo, a choinneáil ina n-aigne i gcónaí na deac-rachtaí speisialta atá ann ins na limistéir Ghaeltachta, mar caithfidh tú na deac-rachtaí sin a choimeád san áireamh i gcónaí. Bheadh sé an-éasca ar fad an cás a dhéanamh, mar shampla, dá mba rud é go raibh suim agat i dtionsclaíocht amháin, dá mba rud é go raibh sé ar intinn agat tionscail "to get the country on industrialisation" a chur ar fáil san tír seo san méid ama sparáilte, is féidir a bheith sásta glacadh le comhlucht ar bith sa tír seo. Ach beidh tú ag cur deireadh leis an seans atá ag muintir na Gaeltachta aon rud ceart a dhéanamh, aon dóchas atá acu lena gcomhluadair a shlánú.
Mar shampla, ceapaim féin go bhfuil rud ciniciúil ar bun idir iad sin atá sásta comparáid a dhéanamh idir an IDA agus an tÚdarás agus nach bhfuil sásta ag an am céanna comparáid a dhéanamh idir na coinníollacha éagsúla atá ann. Níl na coinníollacha céanna ann don IDA agus do Ghaeltarra. Luaigh mé na deacrachtaí speisialta atá ann. Chomh maith leis sin, níl an t-ábhar céanna ar fáil do na heag-raisí éagsúla agus tá sé thar a bheith in am go mbeadh an roinnt idir an IDA agus an tÚdarás soiléir.
Mar shampla, san tuarascáil deiridh a chur an IDA i gcló, an tagairt atá ann do na dualgaisí atá acu i leith na limistéar Gaeltachta, níl sé ró-chruinn agus ba mhaith liom féin go mbeadh an teangmháil idir an IDA agus an tÚdarás níos soiléire ná mar atá sé faoi láthair. Iad san atá sásta, agus táim féin san áireamh chomh maith, glacadh leis an obair mhaith atá á dhéanamh ag an IDA — agus tá botúin á ndéanamh acu chomh maith ach is féidir léirmheas a dhéanamh agus beidh seans againn caint ar an bpolasaí tionsclaíochta atá acu — iad sin atá sásta glacadh leis go bhfuil deacrachtaí ag an IDA and nach bhfuil sásta glacadh leis go bhfuil na deacrachtaí céanna agus deacrachtaí níos mó ag an Údarás, ba cheart dóibh cuimhniú go bhfuil sé an-éasca ar fad a bheith ag caitheamh síos ar an méid atá á dhéanamh ag na hoifigigh éagsúla san Údarás, agus cuirim i gcló nach bhfuil mise san áireamh ina measc mar táim anseo chun caint ar son na Gaeilge, ar son mhuintir na Gaeltachta agus ar son Pháirtí an Lucht Oibre. Sé an plean atá romham féin ná aon rud is féidir liom a dhéanamh cabhrú leis an Údarás a dhéanamh. B'fhéidir go gcaithimid ath-struchtúr a dhéanamh ar an Údarás. Táim sásta tabhairt faoi sin, ach caithfimid i gcónaí a choinneáil san áireamh na fadhbanna atá ann agus cén chaoi is féidir linn rud fiúntach a dhéanamh, agus tá sin i bhfad níos fearr ná bheith ag maslú daoine bochta agus clann duine bocht áirithe a fuair bás.
Tá gá le cláracha radio agus teilifíse a dhéanfadh iniúchadh ceart ar pholasaí tionsclaíochta na tíre seo, ar easpa pleanála, ar easpa pleanála réigiúnda, ar easpa pleanála do na háiteacha iargúlta, agus nílim sásta gur chabhraigh an clár sin le aon cheann de na cuspóirí sin.
