Níl mé chun dul trí chuile ceist. Tagann go leor de na ceisteanna faoin straitéis 20 bliain. Tá a fhios agam go bhfuil obair iontach ar bun ag an choiste seo ar sin agus déanaim comhghairdeas leis as sin. Tá a fhios agam go bhfuil an coiste ag dul go Conamara an tseachtain seo chugainn le casadh leis na heagraíochtaí Gaeltachta ar fad, thuaidh, theas, thoir agus thiar, agus guím chuile rath ar an obair sin. Táim ag tnúth le teacht ar ais anseo leis an straitéis a phlé go mion leis an gcoiste nuair atá tuairimí agus moltaí an choiste curtha le chéile. Tabharfaidh mé éisteacht mhaith don mhéid a bheidh le rá ag an gcoiste agus ansin rachaidh mé ar ais chuig an Rialtas leis na moltaí atá againn.
Ó thosaigh mise mar Aire, agus mar Aire Stáit roimhe sin, tá go leor foghlamtha againn maidir leis an gcur chuige le hathrú a chur i gcríoch. Rud amháin atá foghlamtha ná, má tá plé agus fóram maith le plé a dhéanamh sula dtugann Aire isteach polasaithe, is mó seans go nglacfar leo agus go mbeidh aontas tras-pháirtí ann. Is chuige sin gur shocraigh mé go dtabharfaí an straitéis 20 bliain faoi bhráid an choiste seo. Molaim an obair atá á dhéanamh ag na comhaltaí agus beidh toradh air sin. Bhí cur chuige mór mar a chéile leis na rialacháin a thug muid isteach faoi chomharthaíocht agus faoi stáiseanóireacht agus rudaí den chineál sin. Thógamar go deas réidh é. D'iarr sibh orainn nó mhol sibh dom tuilleadh dul i gcomhairle a dhéanamh leis na heagraíochtaí ar fad agus rinne muid é sin. Tá toradh na hoibre sin le feiceáil agus tá comharthaí á chur suas go dhátheangach anois. Níl aon cheist faoi sin agus tá daoine ag cloí leis an Acht.
Ba mhaith liom obair a rinne an Coimisinéir Teanga a mholadh. Chuir sé lámhleabhar iontach ar fáil a thaispeánann an rud atá ceart agus an rud atá mícheart. Chomh maith le sin, ta bunachar ag Foras na Gaeilge do chomharthaí. Mar sin, is féidir le duine dul ar an ghréasán má tá sé ag iarraidh comhartha dhátheangach a chur suas, breathnú ar leagan Béarla agus leagan ceart Gaeilge a fháil gan aon stró.
Tá go leor ráite inniu maidir le scoileanna. Tá tábhacht ag baint le scoileanna agus tá go leor sa straitéis faoi scoileanna. Tiocfaimíd ar ais chuige sin. Tá rud amháin le rá faoin scoil. Mura mbeidh an Ghaeilge ar fáil taobh amuigh den scoil, níl aon mhaith ann. Aon rud a fhoghlaimítear sa scoil nach mbaineann leis an saol taobh amuigh, déantar dearmad air go sciobtha. An rud a chintíonn an Acht — luaigh an Seanadóir Bacik é seo — ná go gcaithfidh an Ghaeilge a bheith beo taobh amuigh den scoil. Tá sin ag tarlú. Sa chomhthéacs sin, bhí an-áthas orm dul isteach go Coláiste na Tríonóide seachtain ó shin agus an plean Gaeilge atá ag an gcoláiste a sheoladh.
Maidir leis an choimisinéir, tá foireann de seisear, móide a haon, aige. Bhí seachtar aige, ach tá folúntas amháin ann de bharr an moratorium. Tá an gearradh sin ar an gcoibhneas céanna leis na ciorruithe ar fad trasna an chórais ar fad. Mar sin, níl sé as comhthéacs leis na ciorruithe atá á chur i bhfeidhm ar an Údaras, an Roinn agus ar gach eagraíocht Stáit. Tá siad, mar a deirtear sa Laidin, pro rata. Caithfimid uile maireachtáil leis na hacmhainní atá ar fáil. Tá obair mhaith ar bun ag an choimisinéir. Chomh maith leis sin, tá go leor bunobair déanta aige. Bhí go leor oibre ag baint le tús a chur leis an oifig agus le cód cleachtais a chur in áit. Tá sin ar fad déanta. Tá buiséad de thart ar €700,000 in aghaidh na bliana ag an choimisinéir agus sin atá an oifig ag costáil. Beidh leath an phobail ag rá gur buiséad an-mhór é sin agus an leath eile ag rá go bhfuil sé an-bheag. Creidim go bhfuil sé ceart.
Bhí ceist ag an Seanadóir Doherty a bhain go díreach leis an choimisinéir. Bhain an cheist le seanstair a bhain leis an Ghaeilge a rinne muid iarracht deireadh a chur léi san Acht. Bhain sí le geallúintí agus cáipéisí agus polasaithe a bheith ann maidir le seirbhís trí Ghaeilge, ach gan aon seachadadh ar na seirbhísí sin. Nuair a thug muid an tAcht isteach, dúirt muid dá gcuirfí i bplean rud, gur plean reachtúil é agus go gcaithfear é a chur ar fáil. Mura bhfuil i gceist ag duine nó mura bhfuil na hacmhainní aige na seirbhísí atá á lua a chur ar fáil, ní ceart sin a chur sa phlean. Má tá siad sa phlean, caithfear iad a chur ar fáil. Tá sé fíor, agus baineann seo le drochchleachtas le blianta fada, go bhfuil geallúintí ann gan dearbhú. Tá sé fíor freisin, go raibh cuid de na pleananna tosaigh a cuireadh le chéile iolmhianach. Tá an dara plean á réiteach anois. Aontaítear an plean leis an Aire agus ní leis an choimisinéir. Aontaítear an plean liomsa agus cuireann an coimisinéir i bhfeidhm é.
Táimid ag meabhrú do dhaoine anois, má chuirtear rud i bplean, ar ais nó ar éigean, tá dualgas dlí an rud a chur i bhfeidhm. Má tá aimhreas ar bith ann nach féidir an rud a dhéanamh, ní ceart do dhuine é féin a cheangailt leis an dualgas. Má cheanglaíonn duine é féin leis an dualgas, caithfidh sé é a chur ar fáil. Níl aon éalú dlíthiúil as. Níl faoiseamh le fáil. Tar éis síniú ar an líne, is plean reachtúil é. Sin an chaoi ina bhfuil an tAcht scríofa. Mura mbeadh sé scríofa mar sin, bheadh go leor geallúintí ar pháipéar agus ní bheadh feidhm ar bith. Mar a dúirt mé nuair a bhí an tAcht ag dul tríd an Teach, b'fhearr liomsa níos lú geallúintí agus níos mó cur i bhfeidhm. Sin an margadh a bhí san Acht le hais na treoirlínte deonacha a bhí ann roimhe. Bhí siadsan lán de gheallúintí — rudaí nach bhféadfaí a dhéanamh agus nach ndearnadh. Dúirt muid go n-ísleoimis an barra ach go mbeadh ceangailtí ar dhaoine agus go mbeadh ar an gcoimisinéir dul ina ndiaidh dá dteipfeadh orthu iad a chomhlíonadh. Sin mar atá an scéal anois. Tá sé simplí go maith agus níl aon faoiseamh, díolúine nó maolú nó rud ar bith eile ann do dhuine ó thaobh an phlean de. Tá an plean ina phlean agus fanann sé ina phlean.
Maidir le heagraíochtaí deonacha, b'é mo thuairim, dá gcuirfeadh an Stát gach comhartha poiblí suas i nGaeilge agus i mBéarla agus dá mbeadh gach píosa stáiseanéirachta go nádúrtha dhátheangach, Gaeilge agus Béarla, go leanfadh go leor eagraíochtaí eile an dea-chleachtas sin, gan aon iachall dlí orthu, mar chothódh sin nós. Tá sin tábhachtach. Sin an rud a ciallaíonn stádas do theanga. Má fheiceann daoine comharthaí dhátheangacha ar chuile fhoirgneamh poiblí — feicim go bhfuil gach comhartha atá ag dul suas dhátheangacha agus fair play do na heagraíochtaí, an HSE agus araile atá ag plé le seo — an chéad rud eile feicfimid eagraíochtaí deonacha, nach bhfuil ceangal ar chor ar bith orthu ó thaobh an Achta de, ag déanamh an rud céanna. Feicfidh siad é mar dea-chleachtas agus feicfidh siad nach bhfuil aon anró ag baint leis. Sin an áit go bhfuil an tAcht chomh cumhachtach. Ní díreach na rudaí a dhéantar tríd an Acht, ach an timpeallacht a chothaíonn sin a thaispeánann do dhaoine gur féidir an pobal a dhéanamh dhátheangach.
Ba mhaith liom buíochas a ghlacadh leis an gCathaoirleach agus leis an Teachta O'Shea, an Seanadóir Buttimer, an Seanadóir Ó Murchú, an Teachta Mary Alexandra White, an Teachta Michael Kitt, an Seanadóir Ivana Bacik, an Seanadóir Piaras Ó Dochartaigh agus an Seanadóir Paschal Mooney — is deas é a fheiceáil ar ais mar Sheanadóir. Ní cuimhin liom díospóireacht anseo ina raibh an oiread sin daoine páirteach ann. Taispeánann sin an tábhacht atá an coiste seo ag tabhairt don Ghaeilge. Molaim an obair atá ar bun agaibh sa choiste. Mar a dúradh ar ball, níl éinne ag iarraidh an Béarla a dhúnadh amach. Níl éinne ag iarraidh an Béarla a dhíothú. Táimid ag iarraidh go mbeidh sé nádúrtha go bhfásfaidh gasúir suas sa tír agus an Ghaeilge mar theanga baile acu agus go mbeidh cead ag gach aon duine den phobal agus deiseanna acu an oiread Gaeilge agus is mian leo a úsáid. Sin an rud atá muidne ag iarraidh a thairiscint. Ceapaim go bhfuil muid ag teacht níos gaire don sprioc sin an t-am ar fad le tacaíocht an choiste seo. Go n-éirí an bóthar libh siar go Conamara. Tá bóthar iontach siar anois agus ní thógfaidh sé achar ar bith dul siar.
