I welcome the Minister of State at the Department of Arts, Heritage and the Gaeltacht, Deputy McGinley, to the House.
Irish Language: Statements
Tááthas orm a bheith anseo agus deis agam a bheith rannpháirteach sa díospóireacht seo ar an Ghaeilge. Tá mé cinnte go mbeidh díospóireacht leathan bhríomhar againn faoi na bearta éagsúla atá idir lámha faoi láthair chun tacú le cur chun cinn na Gaeilge, sa Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge ach go háirithe. Mar atá ráite roimhe seo, is ábhar misnigh agus dóchais é an tacaíocht traspháirtí atá tugtha d'aidhmeanna agus do spriocanna na straitéise 20 bliain.
Sula ndéanaim cur síos ar na céimeanna éagsúla atá sa treis faoi láthair maidir le forfheidhmiú na Straitéise 20 Bliain don Ghaeilge, measaim go mbeadh sé tairbheach léargas gairid a thabhairt ar na cláir thacaíochta agus na gníomhaíochtaíéagsúla atá ar siúl ag mo Roinn i láthair na huaire chun cuidiú le buanú agus le neartú na Gaeilge sa Ghaeltacht agus go deimhin, ar fud na tíre, Thuaidh agus Theas. Ní miste a mheabhrú go bhfuil na cláir agus na gníomhaíochtaí seo fite fuaite go dlúth leis an Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge, a bhfuil sé mar phríomhaidhm aici líon na gcainteoirí Gaeilge a mhéadú go substaintiúil ar bhonn céímnithe sna blianta amach romhainn.
In ainneoin go bhfuil acmhainní an Stáit faoi bhrú mór faoi láthair agus go raibh cinntí crua le tógáil dá réir ag an Rialtas maidir le dáileadh na n-acmhainní sin sa cháinaisnéis a cuireadh i láthair na Dála i mí na Nollag 2011, tá os cionn €60 milliún san iomlán le caitheamh ag mo Roinn in 2012 ar ghnóthaí Gaeilge, Gaeltachta agus oileán, lena n-áirítear an Foras Teanga. Ní dóigh liom go bhféadfadh aon duine a mhaíomh gur suim shuarach airgid í seo agus geilleagar na tíre sa riocht ina bhfuil sé san am i láthair. Is fúinne atá sé a chinntiú go gcaithfear an maoiniú seo ar bhealach straitéiseach a rachaidh chun sochair don phobal atá ag brath air. Tá leithdháileadh os cionn €46 milliún beartaithe faoin gclár Gaeilge, Gaeltachta agus oileán de mo Roinn don bhliain 2012, lena n-áirítear os cionn €37 milliún in airgead reatha agus beagnach €9 milliún in airgead caipitil.
Chomh maith leis sin, tá leithdháileadh os cionn €15.4 milliún beartaithe don Fhoras Teanga don bhliain 2012 faoin gclár Thuaidh-Theas de mo Roinn. Ar ndóigh, ní miste a rá go bhfuil an buiséad iomlán don Fhoras Teanga do 2012 le faomhadh ag an gComhairle Aireachta Thuaidh-Theas. Ní thógann na figiúirí seo san áireamh an caiteachas a dhéantar i réímsí eile ar nós cúrsaí oideachais agus cúrsaí craolacháin, gan trácht ar raon leathan seirbhísí eile a chuireann comhlachtaí poiblí ar fáil chun freastal ar dhaoine ar mian leo a ngnó a dhéanamh leis an Stát i nGaeilge. Má thógann muid cúrsaí oideachais amháin mar shampla, is féidir os cionn €500 milliún de chaiteachas na Roinne Oideachais agus Scileanna a áireamh mar chaiteachas a dhéantar ar an Ghaeilge.
Mar a dúirt mé, tá cur i bhfeidhm na Straitéise 20 Bliain don Ghaeilge fite go dlúth leis an obair atá idir lámha ag mo Roinn. Os rud é go bhfuil os cionn €9 milliún, idir maoiniú caipitil agus reatha, curtha ar fáil do na scéimeanna tacaíochta Gaeltachta don bhliain 2012, beidh mo Roinn in ann dul chun cinn suntasach a dhéanamh maidir le cur i bhfeidhm na straitéise sa Ghaeltacht. Ar an taobh reatha, is í scéim na bhfoghlaimeoirí Gaeilge an scéim teanga-lárnaithe is tábhachtaí atá ag mo Roinn. Is cúis sásaimh ar leith dom é nach mbeidh aon laghdú i mbliana ar an deontas a íoctar leis na teaghlaigh sa Ghaeltacht a choinníonn na scoláirí ar iostas ina gcuid tithe faoin scéim seo. Laghdaíodh an deontas do na mná tí le dhá bhliain anuas agus tááthas orm go gcoinneofar an cúnamh fíor-thábhachtach seo ag an leibhéal céanna i mbliana. Mar a luaigh mé roimhe seo, is gá breathnú anois ar na bealaí ina bhféadfaí an scéim a threisiú tuilleadh le go mbainfear an tairbhe is fearr aisti. Chuige sin, tá féidearthachtaíéagsúla á scrúdú ag oifigigh mo Roinne i gcomhar le Comhchoiste na gColáistí Samhhraidh, Concos, faoi láthair. Ag eascairt ón chur chuige seo, tá súil agam go mbeifear in ann córas níos éifeachtaí a chur i bhfeidhm a thacóidh le hinmharthanacht na gColáistí Gaeilge sa todhchaí agus a chinnteoidh luach ar airgead don Stát.
Chomh maith leis seo, tá córas nua le tacú go praiticiúil le teaghlaigh Ghaeltachta atá ag tógáil a gclainne trí Ghaeilge, nó go deimhin a dteastaíonn uathu é sin a dhéanamh, á scrúdú againn faoi láthair. Tá an Roinn ag éisteacht go cúramach le moltaí agus le tuairimí phobal na Gaeltachta faoin ábhar seo agus tá súil agam a bheith in ann bearta cuí a fhógairt go han-luath. Ar an taobh caipitil, beidh mo Roinn ag díriú ar thacaíocht a thabhairt do thógáil agus do chuíchóiriú ionaid phobalbhunaithe agus teanga-lárnaithe sa Ghaeltacht chun tacú le cur i bhfeidhm na straitéise ar an talamh.
Maidir leis na scéimeanna tacaíochta Gaeilge atá ag feidhmiú taobh amuigh den Ghaeltacht, tááthas orm go bhfuil soláthar os cionn €6 mhilliún curtha ar fáil in airgead reatha agus caipitil don bhliain 2012. Ciallaíonn an soláthar seo go mbeidh mo Roinn in ann dúshraith mhaith a chur faoi fheidhmiú na straitéise 20 bliain taobh amuigh den Ghaeltacht. Beidh mo Roinn in ann leanúint uirthi ag tabhairt tacaíochta don chiste tríú leibhéal in Éirinn agus thar lear agus d'eagraíochtaíéagsúla a chuireann an Ghaeilge chun cinn taobh amuigh den Ghaeltacht. O thaobh cúrsaí caipitil de, tááthas orm go raibh ar chumas mo Roinne deontas €300,000 a cheadúanuraidh chun athchóiriú riachtanach a dhéanamh thar thréimhse dhá bhliain ar amharclann náisiúnta na Gaeilge — An Taibhdhearc i gcathair na Gaillimhe.
Maidir leis na háisíneachtaí a thagann faoi scáth mo Roinne, creidim go mbeidh soláthar dóthanach acu in 2012 chun a gcuid feidhmeanna reachtúla a chur i gcrích. As an soláthar iomlán de bheagnach €19 milliún atá curtha ar fáil d'Údarás na Gaeltachta ón Státchiste in 2012, tá beagnach €6 mhilliún curtha ar fáil mar bhuiséad caipitil. Chomh maith leis an tsuim seo, tuigim ón údarás go mbeidh tuairim is €5 mhilliún ar fáil dóó fhoinsí eile, ar a n-áirítear díol sócmhainní agus aisíocaíochtaí deontas. San iomlán mar sin, beidh buiséad caipitil de thuairim is €11 milliún ag an údarás i mbliana chun tacú le cruthú agus le caomhnú fostaíochta sa Ghaeltacht. Cinntíonn soláthar an Státchiste gur féidir leis an údarás leanúint orthu ag mealladh infheistíochta chun na Gaeltachta, ag tacú le bunú agus le buanú post sa Ghaeltacht agus ag tabhairt cúnaimh do phobail Ghaeltachta maidir le tograí teanga-lárnaithe. Tá mise sásta go mbeidh ar chumas an údaráis a chuid feidhmeanna reachtúla a chomhlíonadh go héifeachtach leis an leibhéal maoinithe seo.
Tuigtear dom go bhfuil torthaí an údaráis don bhliain 2011 le fógairt níos déanaí an mhí seo. Ag deireadh na bliana 2010, bhí 7,074 duine fostaithe go lánaimseartha i gcliantchuideachtaí de chuid an údaráis. Cé gur laghdúé sin ar na blianta roimhe sin, is tuar dóchais é gur cruthaíodh 704 post úr in 2010 i gcliantchuideachtaí de chuid an údaráis. Taispeánann fígiúirí fostaíochta an údaráis gur éirigh go maith le comhlachtaí atá ag plé le heaspórtáil, i gcomhréir leis an treocht náisiúnta. Chomh maith leis na cláir thacaíochta atá ag an údarás féin, rachaidh gnéithe den tionscnamh post a d'fhógair an Rialtas anuraidh chun leasa a chuid gníomhaíochtaí.
Beidh suim iomlán de os cionn €15.4 milliún á chur ar fáil ag mo Roinn don Fhoras Teanga in 2012. Ní miste a nótáil gurb í an Chomhairle Aireachta Thuaidh-Theas a dhéanfaidh buiséad iomlán an Fhorais Teanga do 2012 a fhaomhadh. Cuirfidh an tsuim seo, mar aon leis an airgead cómhaoinithe ón Roinn Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta ó thuaidh, ar chumas áisíneachtaí an Fhorais Teanga, is iad sin Foras na Gaeilge agus Gníomhaireacht na hUltaise, leanúint leis an obair thábhachtach atá ar bun acu ag tabhairt tacaíochta don oidhreacht chultúrtha, luachmhar atá againn, Thuaidh agus Theas. Mar atá a fhios agaibh, tá Foras na Gaeilge i mbun athbhreithnithe le tamall anuas maidir le córas nua maoinithe a chur i bhfeidhm do na heagraíochtaí deonacha Gaeilge. Ag an gcruinniú den Chomhairle Aireachta Thuaidh-Theas ar 12 Deireadh Fómhair 2011, nótáladh an dul chun cinn atá déanta ag Foras na Gaeilge go dtí seo i ndáil le punann dréacht-scéimeanna a ullmhú don tsamhail mhaoinithe iomaíoch nua seo, a bhfuil sé mar sprioc aici tairbhí suntasacha luach ar airgead a bhaint amach agus dualgais reachtúla Fhoras na Gaeilge a chomhlíonadh go héifeachtach. larradh ar Fhoras na Gaeilge roinnt céimeanna a thógáil chun an próiseas athbhreithnithe a thabhairt chun cinn agus i gcomhréir le cinneadh na Comhairle Aireachta Thuaidh-Theas, tuigim go bhfuil tús curtha ag Foras na Gaeilge leis an phróiseas comhairliúcháin phoiblíón tseachtain seo caite, a mhairfidh go dtí 2 Aibreán 2012. Tá súil agam go ndéanfar dul chun cinn suntasach maidir leis an ábhar seo sna míonna amach romhainn agus go mbeidh torthaí fónta ar an phróiseas a rachaidh chun leasa na Gaeilge agus na hearnála deonaí Gaeilge araon.
Maidir le hOifig an Choimisinéara Teanga, ní miste a rá go bhfuil soláthar de €650,000 curtha ar fáil don oifig do 2012. Tá mé muiníneach go mbeidh Oifig an Choimisinéara Teanga in ann a cúraimí reachtúla a chomhlíonadh laistigh den soláthar sin. Ba mhaith liom an deis seo a thapú le cúpla focal a rá maidir leis an athbhreithniú ar an Acht Teanga agus an próiseas comhairliúcháin phoiblí atá faoi lánseol ag mo Roinn i láthair na huaire. Tá sé mar aidhm ag an phróiseas réimse leathan tuairimí a fháil ó iliomad foinsí, ina measc ranna Stáit, comhlachtaí poiblí, eagraíochtaí agus daoine aonaracha maidir le leasuithe a cheaptar a d'fhéadfadh dul chun sochar an Achta sa todhchaí. Eascraíonn an t-athbhreithniú ar an Acht go díreach as gealltanas a tugadh i gclár an Rialtais, a deireann:
Déanfaimid athbhreithniú ar Acht na dTeangacha Oifigiúla chun a chinntiú go mbainfear an leas is fearr as caiteachas ar an teanga chun an teanga a fhorbairt agus chun a chinntiú go bhforchuirtear dualgais go cuí de réir éilimh ó shaoránaigh.
Leis an gcúlra seo, is iad aidhmeanna an athbhreithnithe a chinntiú gur meicníocht éifeachtach é Acht na dTeangacha Oifigiúla a thacaíonn le forbairt na Gaeilge ar bhealach atáéifeachtach agus éifeachtúil ó thaobh costais de agus go bhfuil na dualgais a eascraíonn ón Acht cuí chun soláthar sásúil seirbhísí trí Ghaeilge ag comhlachtaí poiblí a chinntiú, de réir an éilimh atá orthu ón bpobal.
Ní miste dom tagairt a dhéanamh don chinneadh atá tógtha ag an Rialtas go ndéanfar feidhmeanna Oifig an Choimisinéara Teanga a chónascadh le hOifig an Ombudsman. De réir an chinnidh Rialtais seo, tá an beart seo le cur i gcrích i gcomhthéacs an athbhreithnithe ar an Acht. Ní mór a threisiú nach dúnadh Oifig an Choimisinéara Teanga atá i gceist leis an gcinneadh, ach cónascadh le hOifig an Ombudsman. Go dtí seo, tá tuairim is 300 suirbhé agus os cionn 30 aighneacht faighte ag mo Roinn faoin bpróiseas comhairliúcháin. Fáiltíonn muid roimh an spéis atá léirithe sa phróiseas go dtí seo. Ar ndóigh, tá muid ag súil go mbeidh líon níos airde suirbhéanna agus aighneachtaí faighte faoin spriocdháta den 31 Eanáir. Cuireann séáthas orm agus tugann sé dóchas dom go bhfuil an oiread sin suirbhéanna — breis is 300 — tagtha isteach agus coicís eile le dul.
Ba mhaith liom labhairt faoi na hoileáin, a bhfuil formhór an daonra iontu sa Ghaeltacht. Cuirfear soláthar os cionn €6.8 mhilliún ar fáil do na hoileáin in 2012, lena n-áirítear €5.9 milliún ar an taobh reatha. Cinnteoidh an soláthar méadaithe reatha go mbeidh sé d'acmhainn ag an Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta leanúint leis an maoiniú do na seirbhísí riachtanacha iompair do na hoileáin a bhfuil cónaí buan orthu. Tá sé an-tábhachtach go ndéanfaimid gach cosaint ar na seirbhísí sin. Measaim go dtugann an méid seo léargas ar an chlár oibre cuimsitheach atá ar bun ag mo Roinn i láthair na huaire i dtaca leis an chaoi a gcaithfear leis an soláthar airgid atá curtha ar fáil i Meastacháin 2012 chun tacaíochtaí fiúntacha a chur ar fáil don Ghaeilge agus don Ghaeltacht.
Ba mhaith liom labhairt go sonrach faoin méid atá ar siúl maidir le cur i bhfeidhm na straitéise 20 bliain don Ghaeilge. Ag cruinniú Rialtais den 31 Bealtaine 2011, cinneadh gur mar seo a leanas a bheidh na struchtúir fhorfheidhmithe faoin straitéis 20 bliain. Aontaíodh go bhfanfaidh an lár-fhreagracht maidir le gnóthaí Gaeilge laistigh agus lasmuigh den Ghaeltacht araon ar mo Roinn; go mbeidh Údarás na Gaeltachta freagrach as cur i bhfeidhm na straitéise sa Ghaeltacht; go mbeidh mo Roinn i gcomhpháirtíocht le páirtnéiríábhartha Stáit freagrach as cur i bhfeidhm na straitéise lasmuigh den Ghaeltacht; go leanfaidh Foras na Gaeilge ag feidhmiú mar áisíneacht teanga Thuaidh-Theas; agus go mbreathnófar ar na féidearthachtaí maidir le Foras na Gaeilge a bheith ag seachadadh eilimintíáirithe den straitéis ar bhonn comhaontaithe le mo Roinn.
Chun feidhm a thabhairt do chinntí polasaí an Rialtais de réir mar is cuí, tá na cinn don Bhille Gaeltachta dréachtaithe ag mo Roinn. Táthar ag súil na dréacht-chinn a chur faoi bhráid an Rialtais go luath sa chaoi is go bhfoilseofar an Bille Gaeltachta i mbliana i gcomhréir le clár reachtaíochta an Rialtais. Mar atá curtha in iúl agam cheana, déanfar foráil faoin mBille Gaeltachta do shainmhíniú reachtúil nua ar an Ghaeltacht a bheidh bunaithe feasta ar chritéir theangeolaíocha le hais an tsainmhínithe mar a sheasann sé faoi láthair. Déanfar forálacha faoin mBille Gaeltachta fosta maidir le leasuithe a dhéanamh ar struchtúir agus ar mhodh ceaptha bhord Údarás na Gaeltachta.
Tá obair thábhachtach maidir le cur i bhfeidhm eilimintíéagsúla den straitéis ar siúl ag an aonad straitéise i mo Roinn féin agus ag na trí ghrúpa oibre atá feidhmiú faoina scáth. Tá grúpa oibre idir oifigigh i mo Roinn agus an Roinn Oideachais agus Scileanna ag díriú ar chur i bhfeidhm na straitéise i réimse gnímh an oideachais, ag tógáil san áireamh na laincisí ar acmhainní i láthair na huaire. Tá grúpa oibre idir oifigigh i mo Roinn, in Údarás na Gaeltachta agus i bhForas na Gaeilge dírithe ar idirdhealú a dhéanamh idir na feidhmeanna ar leith atáá gcomhlíonadh ag na heagraíochtaí sin sa chaoi is gur féidir a chinntiú go mbeidh cur chuige éifeachtach ann agus go mbeidh an luach is fearr ar airgead ag an Státchiste. Tá grúpa oibre idir oifigigh i mo Roinn, an Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe agus an Roinn Post, Fiontair agus Nuálaíochta dírithe ar na bealaí is éifeachtaí chun infheistíocht fíontraíochta a chinntiú don Ghaeltacht. Chomh maith leis seo, tá ullmhú plean forfheidhmithe sonrach don straitéis don tréimhse trí bliana amach romhainn idir lámha ag an aonad straitéise. Tógfaidh an plean don tréimhse 2012-14 ar an bplean forfheidhmithe do 2011 a d'fhoilsigh mo Roinn anuraidh. Díreoidh an plean úr ar na gníomhaíochtaí atá indéanta sa tréimhse sin ag mo Roinn i gcomhairle le páirtithe leasmhara eile sa Státchóras.
Is cuid iontach tábhachtach dár n-oidhreacht í an Ghaeilge. Tá an Rialtas seo tiomanta dá cur chun cinn ar gach bealach ar féidir linn. In ainneoin na ndeacrachtaí ar fad a bhaineann le cosaint chuí a thabhairt do mhionteanga a mhaireann taobh le taobh le mórtheanga domhanda agus in ainneoin na ndúshlán eacnamaíoch a bhfuilimid ag dul i ngleic leo, tá mise iontach dóchasach faoin Ghaeilge agus faoin Ghaeltacht sa todhchaí. Tá acmhainní substaintiúla á gcur ar fáil ag an Rialtas don Ghaeilge ar bhonn leanúnach trí mo Roinn agus Ranna agus comhlachtaí poiblí eile. Tá dúshraith láidir againn le tógáil uirthi leis an straitéis 20 bliain. Tá céimeanna dearfacha tógtha cheana féin againn chun tús a chur le feidhmiú na straitéise sin. Thar rud ar bith eile, creidim gur cúis dóchais ar leith dúinn ar fad an pobal beo bríomhar atá báúil agus dílis don Ghaeilge agus don Ghaeltacht ó cheann ceann na tíre.
Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit. Is beag duine a thuigeann tábhacht, stádas agus riachtanais na Gaeilge níos mó ná an tAire Stáit. Bhí sé lárnach san obair a bhain le forbairt an straitéis 20 bliain don Ghailge. Bhíomar uilig thar a bheith mórálach as an straitéis céanna. Is dócha gurb í an tábhacht is mó a bhain leis an straitéis ná go rabhamar ar fad aontaithe fúithí. Bhí sé thar a bheith tábhachtach go raibh an Dáil agus an Seanad ar aon fhocal maidir leis. Bhí sé soiléir go raibh na heagrais Ghaeilge thar a bheith sásta leis freisin. Ceann de na cúiseanna a bhain leis sin ná go raibh próiseas comharliúcháin ann nuair a tháinig na heagrais isteach os comhair coiste an Oireachtais. Bhí muintir na Gaeltachta thar a bheith sásta freisin, mar — mar is eol don Aire Stáit mar bhí sé ann — bhíócáid sa Ghaeltacht agus bhí seans ag na heagrais Ghaeltachta teacht isteach agus a dtuairimí a nochtadh chomh maith. Nuair a tháinig an cáipéis deireanach amach, bhí sé thar a bheith sásúil go raibh gach dream in ann é féin a aithint sa straitéis féin.
Ceann de na rudaí is tábhachtaí a tharla ó thaobh na Gaeilge de le fada an lá ná an Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge. Bhí an-chuid tuairimí ag dul timpeall maidir le cur chun cinn na Gaeilge, bhí an-chuid trialacha déanta agus an-obair déanta ag an-chuid gníomhaireachtaí, ach an tábhacht a bhain leis an straitéis ná gur tháinig gach rud le chéile, b'fhéidir don chéad uair riamh ó bunaíodh an Stát. Tá sin aitheanta. Fiú san obair atá déanta ag an Rialtas go dtí seo agus sa chlár oibre atá leagtha amach, tá sé soiléir go bhfuil an Rialtas ag díriú ar thábhacht na straitéise agus an modus operandi ba chóir a bheith ann chun í a chur i gcrích. Sin an dea-scéala.
Dea-scéala eile ná an dea-thoil atá i measc an phobail maidir leis an Ghaeilge. Is féidir liomsa féachaint siar ar na seascaidí agus go mór mhór na seachtóidí nuair a raibh naimhdeas le tabhairt faoi deara maidir leis an Ghaeilge. Ach in aon suirbhé atá déanta le cúpla bliain anuas, tá sé soiléir go bhfuil an pobal taobh thiar den Ghaeilge. Tá an-chuid cúiseanna leis sin, ach ceann dóibh ná an taithí atá againn san Eoraip — go dtugann muid faoi deara an stádas atá ag gach teanga i ngach tír eile. Ón taithí sin, tá muidne tar éis aitheantas a thabhairt don Ghaeilge freisin.
Aontaím leis an Aire Stáit go bhfuil roinnt mhaith airgid caite ar chur chun cinn na Gaeilge. Ní airgead beag atá caite, ach a mhalairt. Ag an am céanna, tá tábhacht níos mó ná tábhacht teanga leis an Ghaeilge. Tá féiniúlacht náisiúnta agus mórtas cine i gceist. Nuair a bhíonn muid bródúil asainn féin, cabhraíonn sin leis an eacnamaíocht freisin. Chomh maith leis sin, luadh le déanaí gur ceann de na rudaí ar chóir dúinn díriú ná turasóireacht cultúrtha, cultural tourism. Baineann an Ghaeilge leis sin freisin. Tháinig seo chun tosaigh go mór sa phróiseas chomharliúcháin a bhí againn maidir leis an straitéis óÚdarás na Gaeltachta agus ó dhreamanna eile. Bhíodar in ann a thaispeáint go raibh ó thaobh eacnamaíochta de ag baint leis an Ghaeilge toisc go bhfuil suim ag lucht na cruinne i gcultúr i gcoitinne. Tá rudaíáirithe tar éis teacht chun tosaigh ón díospóireacht a bhí ann le déanaí, agus luaigh an tAire stáit beagnach gach ceann dóibh sin sa ráiteas a thug sé inniu.
Ceann amháin de na rudaí seo ná na heagrais Ghaeilge. Tuigeann muid go léir an tábhacht a bhaineann leis na heagrais Ghaeilge. Tá siad ar an talamh agus beidh muid ag braith go mór orthu chun an straitéis a chur i bhfeidhm. Tááthas orm go bhfuil próiseas comhairliúcháin i gceist, ach tá stair an-mhór ag baint le cuid de na heagrais ar a bhfuil mé ag caint. Tóg mar shampla Conradh na Gaeilge atá ann ó 1893 agus an bhaint a bhí ag an eagras le saoirse na hÉíreann. Tá stair ag baint leis na heagrais eile freisin. Ba mhaith liom rud a mholadh don Aire Stáit gur féidir leis smaoineamh a dhéanamh air. Chomh maith leis an próiseas comhairliúcháin atá ann i láthair na huaire, an bhfuil aon seans ann go bhféadfadh muid teacht ar ais chuig an coiste Oireachtais mar a dhein muid leis an straitéis? An bhféadfadh muid cuireadh a thabhairt do na heagrais teacht isteach ansin agus a dtuairimí a chur os ár gcomhair? Ceapaim go gcabhródh seo go mór leis an díospóireacht. Tá súil agam agus táim lán cinnte go mbeadh suim mhór ag na heagrais a bheith páirteach ann.
Bhí béim chomh maith á chur ar cheist oideachais agus tá seo an-tábhachtach. Táimid ag brath go mór ar na scoileanna lán-Ghaeilge, go mórmhór na scoileanna sa Ghaeltacht. Bhí mé ag éisteacht le cuid de na hurlabhraithe a bhain leo siúd agus cheap mé go raibh siad an-phraiticiúil maidir leis na pointí a bhíá dhéanamh acu. Tuigim go mb'fhéidir go mbaineann seo leis an Roinn Oideachais agus Scileanna, ach seo seans dúinn, anois nuair atá an dá Roinn i gceist, iad a thabhairt le chéile maidir leis an straitéis chun caint le chéile. Táim tar éis a bheith ag éisteacht leis an Aire Oideachais agus Scileanna, an Teachta Ruairí Quinn, agus de réir mar a thuigim tá sé ag déanamh athbhreithnithe ar chuid de na rudaí a bhí i gceist leis na scoileanna. An féidir linn a chinntiú go mbeidh na scoileanna lán-Ghaeilge go bhfuil trioblóid acu agus na scoileanna Gaeltachta páirteach san athbhreithniú sin? Bheadh na daoine a bhaineann leis na scoileanna sin an-bhuíoch don Aire Stáit más féidir é sin a dhéanamh.
Bhí an-áthas orm a fheiceáil go mbeidh ról faoi leith ag Údarás na Gaeltachta maidir le cur i gcrích na straitéise. Ach de réir mar a thuigim, i láthair na huaire níl príomh fheidhmeannach ag an údarás. Tá sé tábhachtach go mbeadh príomh fheidhmeannach ann. Tá roinnt mhaith airgid ag an údarás agus tá obair iontach á dhéanamh aige. Thaispeáin an Rialtas an muinín atá aige as an údarás sna tagairtí i ráiteas an Aire stáit. Tá príomh fheidhmeannach thar a bheith tábhachtach.
Maidir le Coimisinéir na Teanga, atá luaite sa ráiteas, de réir mar a thuigim tá conradh fostaíochta ag an gcoimisinéir i láthair na huaire, suas chomh fada le 2016 ag obair mar oifig neamhspleách. An ionann é sin agus a rá nach mbeidh aon athrú ar stádas an choimisinéara roimh 2016? Táim beagáinín buartha i dtaobh an chónasctha atáá dhéanamh. B'fhéídir go mbeidh an tAire Stáit in ann míniú níos fearr a thabhairt dúinn ar sin. Ceann de na rudaí is tábhachtaí a bhain leis an oifig ná an neamhspleáchas. An féidir linn a bheith cinnte go mbeidh neamhspleáchas fós ag baint léí? Níl mé ró-chinnte go mbeidh aon sábhailt airgid ag baint leis an chónascadh. An bhfuil rud eile seachas sábhailt airgid i gceist? An bhfuil aon baol ann don neamhspleáchas? Ón méid atá cloiste agamsa, bhí obair iontach déanta ag an gCoimisinéir Teanga. Fear réasúnta óg atá ann agus bhí sé bríomhar agus bhí spiorad ag baint leis, ach ní raibh sé riamh conspóideach. Bhí sé dírithe ar an obair a bhí le déanamh agus bhíáthas orm gur éirigh leis, gan a bheith conspóideach.
Tááthas orm freisin go mbeidh Foras na Gaeilge ag leanúint ar aghaidh leis an obair. Tááthas orm freisin gur obair tras-Teorann a bheidh ar siúl acu. Gan trácht ar an Good Friday Agreement ná aon rud mar sin, tá sé an-tábhachtach ar fad go bhfuil le tuiscint ag muintir an oileáin ar fad, agus leis an diaspora, gur leo siúd an Ghaeilge. Tá súil agam go mbeidh baint ag Foras na Gaeilge leis an phróiseas chomhairliúcháin atá i gceist. Tuigim go bhfuil cuid de na hathruithe atá i gceist ag teacht ón Tuaisceart seachas ón Deisceart, ach b'fhéidir nach bhfuil mé ceart faoi sin. B'fhearr liomsa go mbeadh consensus i gceist i gcónaí leis an obair tras-Teorann, mar sin an tslí is láidre le cinntiú go mbeidh dul chun cinn ann. Baineann an rud deireanach gur mhaith liom a rá leis an gComhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta. Thuigeamar go mbeadh áit lárnach ag an gcomhairle maidir le cur i bhfeidhm na straitéise. De réir mar a thuigim é, beidh críoch á chur leis an gcomhairle anois — beidh síá ceangailt leis an Roinn Oideachais agus Scileanna. Caithfidh mé a ráón taithí atá agam — ní mar mhasla nó aon rud — nach dtuigim gurb í an Roinn Oideachais agus Scileanna an Roinn is fearr ó thaobh cur chun cinn na Gaeilge de. Tá mé beagáinín amhrasach faoi sin.
Molaim an tAire Stáit. Tá súil agam go leanfaidh sé ar aghaidh leis an dea-obair. B'fhiú teacht isteach anseo inniu chun a gcanúint a chloisint. Tá súil agam go leanfaimid ar aghaidh d'aon ghuth le gach saghas comhairliúcháin gur féidir linn bheith againn. Ba cheart go mbeadh áit lárnach san obair seo ag na daoine atá deonach ar an talamh.
Ba mhaith liom fáilte a chur roimh an Aire Stáit. Is fiú go mór na cúrsaí seo a phlé. Tá an Seanad ceannródaíoch i bhfábhar na díospóireachta seo a bheith againn. Cuireann séáthas orm smaointe an Aire Stáit i dtaobh na teanga a chloisteáil. Molaim go mór a chuid oibre ar son na teanga go dtí seo. Like many Irish people I have a great interest in Irish culture and language, and although I understand Irish I would not feel comfortable delivering my speech in Irish.
As a European citizen who knew European languages were an important tool in career development and general education when I was growing up, "Ich spreche Deutsch”, “Je parle Français” and “Parlo Italiano”. Ach níl me in ann Gaeilge a labhairt go líofa. I must reflect on that fact on a day like today. Like many who do not speak a great deal of Irish, I have the greatest of intentions but the incentives and structures have never really existed to help me make the most of those intentions. That is a fundamental barrier, although one must admit that it takes a certain amount of personal effort to maintain a language when there is no daily exposure to it.
Conradh na Gaeilge has offered to arrange conversational classes to help me regain my Irish and I look forward to speaking as Gaeilge ar an chéad uair eile. There are threats and opportunities for the Irish language, which is endangered. The only languages in Europe generally known to be in danger of disappearing are the Celtic languages of Britain and Ireland such as Scottish Gaelic and Irish Gaelic. Two languages which we can look to as an example of how to save a language are Hebrew and Welsh. Hebrew ceased to be a living language thousands of years ago but has been revived, with very strong cultural impulses playing a considerable role in its revival. In the case of Welsh, making the language accessible and acceptable played a large role in saving it, as well as consistent use in public services.
The opportunities for the Irish language are considerable. The gaelscoileanna movement at primary level has grown at great pace and gaelscoileanna are now considered among the most desirable schools at this level. There is a new generation of young Irish people for whom speaking Irish is considered perfectly natural, and in this we have our greatest single resource. There are five categories indicating the degree of endangerment to a language; these are potentially endangered languages where decreasing numbers of children learn the language, endangered languages where the youngest speakers are young adults, seriously endangered languages where the youngest speakers have reached or passed middle age, moribund languages where only a few elderly speakers are left and extinct languages where no speakers are left. Previously, one might have argued that we were at a point where the language was endangered but, fortunately, that time is beginning to pass. There is much we can still do.
There is a clear pattern. In the 2002 census, non-use of Irish among the 15 to 19 years group was 19.4%. Considering the stage such people are at in education, that is a low number, and there was a considerable decrease in use in the next age group of 20 to 24 years, when people go beyond leaving certificate level. That is where we must make improvements and we must continue to incentivise the speaking of Irish at adult level. The real question is how this can be achieved. I am an example of somebody who had a great exposure to the Gaeltacht and education in teenage years but who did not have the same exposure afterwards.
We have reached an important juncture in the Irish language but are losing the battle in many ways. I refer to the seanfhocail, "ní neart go chur le chéile", or to paraphrase in English, unity is strength. We must work together on solutions for the language, accepting in the scheme of things that we might have to change some of what we have done and are doing to achieve our goal. Making Irish optional, putting a renewed emphasis on conversational Irish and considering a complete change in the way we learn the language should all be on the table. Everything must be considered and, as such, I tentatively welcome the public consultation being formulated by Foras na Gaeilge, which is a step towards analysing all aspects of the language. Nothing can be beyond consideration and there is no shame in admitting past failures and learning from recent successes, particularly with regard to gaelscoileanna.
The Irish language faces considerable challenges and opportunities. We must take on the challenges, embrace the opportunities and continue to work together towards making Irish a thriving language once again.
In June last year we had statements on the progress of the 20 year strategy for the Irish language and I expressed hope that I would be in a position to contribute in Irish. Unfortunately, I am not yet there but I thank Conradh na Gaeilge for the classes provided, which I have been attending. Unfortunately, I have not been able to attend recently due to a change in the Seanad agenda. We are trying to work on that and I hope that I will be able to contribute in Irish soon.
There are specific points that I wish to raise. During the debate in June last year, I noted that the Minister of State announced that there would be a new statutory definition of Gaeltacht borders based on the outcome of studies being undertaken. He advised the House today that the heads of the Bill have been prepared for the relevant Gaeltacht Bill. Will the Minister of State confirm if there is a new statutory definition? I tried to ascertain this before I spoke. I am aware that the findings of the comprehensive linguistic study of the use of Irish in the Gaeltacht for 2007 were relied upon in this regard but I would like to know if other studies were undertaken and used.
Another issue is the decision taken on the office of an Comisinéir Teanga, and the Minister of State must be acutely aware of the concern in the Irish-speaking community organisations regarding the Government's announcement of an intention to close the office as a statutory independent office and merge its functions with the Office of the Ombudsman. My understanding is that the decision is unlikely to yield any significant saving to the Exchequer and may even cost money in the long term. Will the Minister of State provide an update on the decision and help me understand the rationale behind it, which I cannot do at present? I know we must make tough decisions but I would like an explanation of the reasons for closing the office.
There are two other concerns. There has been a decision relating to demographics in schools and potential closures. That looks good in theory but considering impact on the ground, particularly with regard to gaelscoileanna and the provision of Irish language schools, has there been analysis of the decision from that perspective? I was very surprised that speech and language therapy is not available, by and large, in Irish. It is an important area and it is difficult in general for children to avail of such a service. Surely every child should be entitled to avail of such a service in their home language.
Like some of my colleagues, I dearly wish I was fluent in Irish so as to be able to deliver my speech in Irish. I hope to work to that aim. As a parent of a daughter who studied her degree course through Irish, I love to hear the Irish language and wish I was as fluent as her. I welcome the Minister of State to the Chamber. I am pleased to have an opportunity to contribute to these statements on the Irish language.
I would like to begin by drawing attention to an tseirbhís tacaíochta dara leibhéal don Ghaeilge, which I am familiar with as a former teacher. This support service for second level teachers of Irish was set up in 2007 to cater for múinteoirí Gaeilge who are preparing their students for the oral component of the State examinations. This year will be the first year of the increased emphasis on the oral component of the leaving certificate Irish exam. The percentage of the overall mark associated with it is increasing from 25% to 40%. Similarly, this is the third year in which junior certificate candidates can choose to take an exam in oral Irish that is worth 40%. As the mother of a leaving certificate student and a junior certificate student, I welcome the news that as a result of the increase in marks being allocated to the oral Irish exam at leaving certificate level, it is predicted that more students will take the exam at higher level. It is a progressive step in the development of our Irish language education.
Although this is an early stage of this new development in curaclam na Gaeilge, the uptake of the optional oral Irish exam at junior certificate level shows an encouraging and increasing level of interest among students. As the State Examinations Commission does not pay for teachers to visit other schools to conduct these oral tests, as it does at leaving certificate level, the number of schools that are implementing this component remains relatively small, although it is growing. The Association of Secondary Teachers in Ireland and the Teachers Union of Ireland have banned their members from carrying out school-based assessments at junior certificate level that are not paid for by the State Examinations Commission. I would like this to be addressed because junior certificate students who opt for the oral exam are in a better position when they are preparing for the leaving certificate exam.
I commend my local VEC in County Louth on its proactive approach to the optional oral Irish exam at junior certificate level across all of its schools. I spoke recently to the chief executive of the VEC, Dr. Padraig Kirk, about his decision to recruit external examiners to conduct these exams at junior certificate level. I commend him on this approach. He confirmed that as a result of the recruitment of such examiners, each of the schools in that VEC area has reported a considerable increase in student performance in Irish in recent junior certificate Irish exams. Louth VEC plans to phase in the spoken Irish test for all junior certificate students in each of its schools in the coming years. This year, some 148 students took the oral exam at Bush Post Primary School, O'Fiaich College and Scoil Uí Mhuirí.
This is just one of the strategies being employed by the VEC to promote Irish in education. Other strategies include the initiative to open an all-Irish post-primary school in the area. I urge the Minister of State to use his influence in support of this plan, for example by speaking to the Minister for Education and Skills. Major research has been undertaken as part of a feasibility study for this project. There is overwhelming evidence of the need and desire for a second level gaelscoil in the area. Recent statistics have shown that although Irish is in decline in Gaeltacht areas, its use is increasing in urban areas. Dundalk and other parts of Louth are among the most proficient parts of the country in the speaking of the Irish language. I commend all VECs that provide annual Gaeltacht scholarships to students. I encourage them to continue to do so. When I worked as a teacher in Monaghan VEC, one of the welcome dates in the school calendar was when these interviews took place. The trip to the Gaeltacht is often the high point of a teenager's summer.
Gaeilge has an important place in Ireland. Although it is politically the first official language, for most of us it is our second language. For that reason, it requires specific supports in society if it is to thrive and grow. Unlike the English language, the Irish language is a minority language, even in its own country. Teachers and students of Irish need additional supports for the teaching and learning process. At second level, there was a severe lack of in-service training for múinteoirí Gaeilge until an tseirbhís tacaíochta dara leibhéal don Ghaeilge was established. Since its establishment, the seirbhís has provided workshops and in-service training to teachers throughout the country. I would like to ask for a review of Circular M10/94, which relates to the exemption from studying Irish. There has been a significant increase in the number of students looking for such exemptions at junior certificate and leaving certificate levels. The same students seem to be able to take European language subjects. That needs to be examined. As I am conscious of the time——
Tá sé istigh, is dócha.
Ba mhaith liom cúpla soicind breise. As I mentioned, my daughter is doing a degree course through Irish. She recently conducted a brief survey of levels of Irish-language competence among the Members of the Seanad. I am delighted to report that just over 75% of Senators have at least a cúpla focal. Most Senators have much more Irish than that and some of them are completely fluent. This is a reflection of the high level of interest among Seanadóirí and means there is some scope for more debates to take place in Irish. I would love to hear more Irish being used in the House.
Tá cúig nóiméad ag an Seanadóir Ó Clochartaigh.
Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit. Beidh sé deacair an méid atá le rá agam a rá i gcúig nóiméad. Beidh deiseanna eile againn. Cuirim fáilte roimh an díospóireacht. Ba mhaith liom comhghairdeas a dhéanamh leis na Seanadóirí atá ag úsáid na Gaeilge go rialta agus atáá húsáid arís inniu. Is maith é sin a fheiceáil. Tá cáil ar mhuintir Dhún na nGall mar fhidléirí maithe — tá mé ag caint faoi cheoltóirí— ach is í an tsamhail atá i mo chloigeann anois ná go bhfuil an tAire Stáit, ar bhealach, cosúil le Nero, a bhí ag fidléireacht nuair a bhí an Róimh á dhó. Ní dóigh liom go bhfuil an ghéarchéim ina bhfuil cúrsaí Gaeltachta agus Gaeilge á thógáil ar bord sách mór, i ndáiríre, ag an Rialtas seo. Sa bhliain 2010, dúirt an tAire Stáit an méid seo a leanas leis an Aire a bhí ann ag an am, Pat Carey:
Does he also agree that no language can survive as a living language without native speakers? Latin survives as a dead language because there are no native speakers. We do not want Irish to suffer the same fate as Latin.
Cuirim i leith an Aire Stáit go bhfuilimid ag dul síos an bóthar sin go han-sciobtha. Níl an Rialtas ag feidhmiú sách sciobtha chun dul i ngleic leis an deacracht sin. Míneoidh mé cén fáth an bhfuil an méid sin á rá agam.
Tá cuid mhaith pointí ardaithe ag mo chomhghleacaithe. Níl mé ag iarraidh dul siar orthu. Is dócha gurb é ceann de na clocha is mó ar ár bpaidrín ná an cinneadh atá déanta maidir le Oifig an Choimisinéara Teanga. Ta sé náireach, i ndáiríre, go bhfuil an cinneadh seo glactha ag an Rialtas seo. Tá an Rialtas ag díriú ar an gcoimisinéir, atá tar éis sar-jab a dhéanamh agus atá thar a bheith éifeachtach agus trédhearcach. Is é an leithscéal atá curtha in iúl acu ná go bhfuil siad ag iarraidh roinnt airgid a shábháil, b'fhéidir. Ba mhaith liom a fháil amach go soiléir cé a rinne an cinneadh seo. Cad ar a bhfuil an cinneadh bunaithe? Tá na ceisteanna sin curtha againn ar an Aire Stáit agus ar fheidhmeannaigh na Roinne cheana, ach níl aon fhreagra faighte againn go fóill. Dúradh linn gur cinneadh Rialtais a bhí ann. Tá mé ag iarraidh a fháil amach cad go díreach a tharla. An raibh na 15 Airí ag suí timpeall maidin amháin nuair a bheartaíodar ar fháil réidh leis an gcoimisinéir? An cheart dúinn glacadh leis gur cuireadh cáipéis de chineál éigin os a gcomhair, ag tabhairt mínithe ar cén fáth gur cheart fáil réidh leis an gcoimisinéir? Ar tháinig an cáipéis sin ón Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta, ón Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe nóón Roinn Airgeadais?
Mar a luaigh an Seanadóir Ó Murchú, ba cheart go mbeimid atá ag troid ar son na teanga in ann cás a chur os comhair oifig neamhspleách. Dá bhrí sin, ba chóir dúinn bheith in ann feiceáil cén bunús a bhí leis an gcinneadh. Go dtí seo, níl sé léirithe ag an Rialtas go bhfuil bunús ar bith leis, nó go bhfuil an rud eacnamúil nó trédhearcach. Cuirim i gcuimhne ar an Aire Stáit go bhfuil an Rialtas thar a bheith faillíoch ina gcuid cúraimí maidir le Acht na dTeangacha Oifigiúla. Ag cur i láthair de chuid Tóstal na Gaeilge Dé Satharn seo caite, léirigh an coimisinéir go bhfuil an Rialtas iomlán faillíoch i gcur i bhfeidhm agus i ndaingniú na scéimeanna teanga. Tá 66 de na scéimeanna a bhaineann leis na heagrais Stáit imithe in éag. Tá 22 acu imithe in éag le fada. Tá an Rialtas i bhfeighil ar iad a dhaingniú, ionas gur féidir leis an gcoimisinéir teanga déanamh cinnte de go bhfuil a gcuid dualgais á chomhlíonadh ag na comhlachtaíéagsúla. Céard a bhí ar bun ag an Rialtas seo, agus an Rialtas a chuaigh roimhe, le roinnt blianta? Thosaigh an meath nuair a bhí an t-iar Aire ann. Tá Tithe an Oireachtais, Oifig an Ombudsman, a bhfuil an Rialtas ag iarraidh a chónascadh le Oifig an Choimisinéara Teanga, agus an Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta i measc na dreamanna is measa ó thaobh scéimeanna teanga a chur i bhfeidhm. Nil scéim daingnithe ag do Roinn féin, a Aire Stáit. Go deimhin, thóg sé roinnt blianta don Roinn an scéim a bhí ann roimhe sin a chur i bhfeidhm. Is mór an náire é sin. Dá mbeadh sé sin ag tarlú i gcúrsaí sláinte nó i gcúrsaí eile, bheadh cloigeann ar an mbloc á iarraidh. Is é seo an bun-obair atá ar bun ag an Roinn. Tá an Roinn in ainm is a bheith ag déanamh cinnte go bhfuil dlí na tíre, ó thaobh cearta teanga, á chur i bhfeidhm agus tá sí ag loic go hiomlán ar sin. Tá sé scannalach.
Tá sé fíor-thábhachtach go gcuirfí an Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge i bhfeidhm, ach céard tá ar bun ag an Rialtas? Is cineál straitéis à la carte atá ar siúl aige. Nuair a tháinig an staidéar cuimsitheach amach i 2007, dúradh go raibh 20 bliain leis an nGaeilge a choinneáil beo agus a shábháil. Sin cúig bliana ó shin, mar shin tá cúig bliana imithe. Cuireadh an straitéis chun cinn tar éis cuid mhaith oibrithe imeasc na bpáirtithe éagsúla. Bhí cuid mhaith le go bhféadfaí cur sa straitéis agus a theastaigh a chur ann, ach séard atá an Rialtas á dhéanamh anois ná píosaí beaga a phiocadh anseo is ansiúd amach as an straitéis lena gcur i bhfeidhm. Níl an Rialtas áchur i bhfeidhm mar a bhí molta. Áirím, mar shampla, an cinneadh damanta atá déanta gan an Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta a choinneáil san áireamh ar an bhfochoiste atá in ainm is a bheith ag plé le cúrsaí oideachais. Tá sé scannalach tar éis an dea obair atá déanta ag an Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta. In ainneoin go raibh an Rialtas roimhe seo ag cur lancaisí ar na Ranna ó thaobh foireann a fhostú, tá an tAire Stáit ag iarraidh fáil réidh le cúraimí na Gaeilge agus iad a shú isteach sa Roinn Oideachais agus Scileanna. Níl ach 1% den dream atá fostaithe sa Roinn Oideachais agus Scileanna in ann a chuid oibre a dhéanamh trí Ghaeilge, agus táimid ag brath chomh mór orthu sin ó thaobh na Gaeilge a chur chun cinn sa chóras oideachais.
Tá cás na scoileanna Gaeltachta luaite cheana agus an samhail mhaoinithe. Tá sé fíor-thábhachtach go mbeadh an próiseas maidir leis an samhail mhaoinithe i bhfad níos cuimsithigh agus go bpléifí an obair mhaith atá déanta ag na heagrais Ghaeilge agus an rud atá ag teacht ón mbonn aníos. Tá faitíos orm go bhfuil Údarás na Gaeltachta ligthe i léig ag an Rialtas. Níl an maoiniú ceart á dhéanamh ansin ó thaobh airgid caipitil de. Ná deirtear liom go bhfuil an t-údarás ag fáil an t-airgead céanna agus a bhí sé anuraidh. Le cúig bliana anuas roimhe sin bhí an Rialtas ag gearradh siar ar an airgead caipitil a bhí ag teastáil ón údarás, agus de réir na staidéar atá déanta, ní leor an méid atáá chur ar fáil chun fostaíocht a chaomhnu, gan trácht ar fhostaíocht nua a chruthú.
Ba mhaith liom geallúint a fháil inniu ón Aire Stáit. Tá sé fíor-aisteach go bhfuil cinneadh déanta ag an Rialtas fáil réidh leis an gCoimisinéir Teanga sula bhfuil an próiseas ó thaobh moltaí an phobail tógtha. Tá mé ag iarraidh geallúint ón Aire Stáit, má thagann an fhianaise ón athbhreithniú ar Acht na dTeangacha Oifigiúla chun cinn le rá go bhfuil daoine ag iarraidh Oifig an Choimisinéara Teanga a choinneáil neamhspleách, a choinneáil sa Ghaeltacht agus a choinneáil ag feidhmiú mar atá, mar go bhfuil sí ag oibriú, go bhfuil sé sásta seasamh leis an bpobal ar an gceist sin, mar ní ghlacfaimid le haon ghearradh siar ar sin.
An phríomh jab atá againn ná fostaíocht a chruthú sa Ghaeltacht. Ní chloisim mórán anseo faoi céard atá an Rialtas ag dul a dhéanamh faoi jabanna a chruthú ins na meáin, i dtionscal na mara, ó thaobh fhuinneamh inathnuaite agus mar sin de. Céard atá an Rialtas ag déanamh ó thaobh seasamh leis na scoileanna Gaeltachta? Tá gearradh siar damanta á dhéanamh i gcúrsaí oideachais.
An fhadhb is mó atá againn ná nach bhfuil an tAire Stáit ag bord an Rialtais. Tá gá le hAire sinsearach ag bord an Rialtais chun troid ar son chúrsaí Gaeilge agus Gaeltachta. Muna ndéanann an Rialtas gníomhú i bhfad níos fearr, is é an oidhreacht a bheidh ar an Rialtas seo, agus ar an Aire Stáit é féin, ná go mbeidh dúnmharú na Gaeilge á chur ina leith — dúnmharú tré faillí a dhéanamh nuair a bhí aige a bheith i bhfad níos gníomhaí.
Tá ceisteanna ann maidir le stádas na Gaeilge san Eoraip. Bhí idirbheartaíocht le déanamh ansin ó thaobh aistriúcháin agus mar sin de. Ní chloisim tada déanta faoi sin. Tá cuid mhaith ceisteanna eile ach tá mé ag rith amach as am.
Iarraim ar an Aire Stáit gan insint dom gur ciorraithe airgid ar fad is cúis leis. An tseachtain seo chugainn beidh an Rialtas ag síniú seic de €1.2 bhilliún le tabhairt ar lucht na mbannaí nach raibh aon bharantas tugtha dóibh agus €2 bhilliún eile faoi cheann dhá mhí. Ná habair nach bhfuil airgead ins an Stát seo. Tá pobal na Gaeilge ag iarraidh a gcearta, cearta teanga agus an buiséad ceart curtha ar fáil leis an nGaeilge agus an Ghaeltacht a choinneail slán.
Ba mhaith liom fáilte a chur roimh an Aire Stáit don Seanad arís. Cheap mé go raibh gach rud feicthe agam nuair a chonaic mé na muca ag eitilt thall sa Cheathrú Rua lá amháin. Nuair a chloisim go bhfuil an locht ar an Teachta Dinny McGinley de bharr stad na Gaeilge, cuireann séíonadh an domhain orm, mar níl sé sa jab ach le tamall gairid. Mhínigh sé go bhfuil an straitéis againn anois agus go bhfuil sé chun í a chur i bhfeidhm. Labhair sé go réasúnta agus dúirt sé go bhfuil Údarás na Gaeltachta chun dul i mbun gnoithe thall sa Ghaeltacht agus go bhfuil sé féin agus a Roinn, chomh maith le Foras na Gaeilge, ag iarraidh an rud céanna a dhéanamh sa ghalltacht. Ní fheicim mórán cearr leis sin. Molaim an tAire Stáit agus go n-éirí an t-ádh leis.
Ní hionann caint agus gníomh.
Tá a lán gníomhaíochta ar siúl.
Caithfidh mé caint le Pádraig an Tailliúra sa Cheathrú Rua, féachaint cad atáá dhéanamh thall ansin maidir leis na gasúir a bheith ag caint i nGaeilge. An bhfuil a fhios ag an Aire Stáit nach bhfuil ach 9% de ghasúir na Gaeltachta ag caint le chéile trí Ghaeilge? Níl an locht ar an Aire Stáit de bharr sin, ach caithfidh sé rud éigin a dhéanamh faoi. Caithfimid smaoineamh ar cad is féidir a dhéanamh agus gan a bheith ag cánadh an Aire Stáit.
Tá cúpla rud gur féidir linn a dhéanamh. Go minic, cloisim daoine ag caint faoin gCoimisinéir Teanga. Cad a dhéanann an Coimisinéir Teanga nach bhféadfadh Oifig an Ombudsman a dhéanamh? A dhath ar bith, ach d'fhéadfadh múinteoirí i scoileanna Gaeltachta an Ghaeilge a theagasc beagáinín níos fearr agus níos mó Gaeilge a úsáid ins na scoileanna. D'fhéadfaí cumas na múinteoirí a fhorbairt. Sin na rudaí a chaithfimid a dhéanamh.
Sin masla ar mhúinteoirí na Gaeltachta.
Bhuel, Dia ár sábháil.
Sin masla. Ba cheart don Seanadóir dul siar chuig na scoileanna agus breathnú ar an obair mhaith atá ar siúl acu.
Ní mise atáá rá sin.
Tá an Seanadóir á rá.
Tá eagraíochtaí agus daoine sa Ghaeltacht á rá fosta.
Cé hiad?
An bhfuil na páistí ag caint trí Ghaeilge an t-am uilig i scoileanna na Gaeltachta? An bhféadfadh éinne anseo an cheist sin a fhreagairt?
Senators
Níl.
Níl. Sin an freagra.
Níl staidéar cuimsitheach léite-----
Níl siad ag caint i nGaeilge agus ba chóir dóibh a bheith. Ba chóir dos na scoileanna féachaint chuige go bhfuil siad ag caint i nGaeilge. An masla é sin ar mhúinteoirí na tíre nó iarracht ar réiteach a fháil ar fhadhb? Níl a fhios agam. Tá sééasca a rá go bhfuil mé ag maslú, ach níl mé. Tá mé ag iarraidh teacht ar réiteach na faidhbe ins na scoileanna Gaeltachta. Tá mé ag iarraidh teacht ar réiteach na faidhbe nach bhfuil ach 9% de ghasúir na Gaeltachta ag caint le chéile i nGaeilge.
Thiocfadh liom i bhfad níos mó a rá ach cloisim go bhfuil an t-am ag sleamhnú thart. Tá an Ghaeilge ag marcaíocht ar mhaidí na gcoscán. Ba bhreá liom go mbeadh cúigear stócach cosúil leis an Aire Stáit chun obair ar an nGaeilge. Bheadh cúrsaí i bhfad nios fearr mar is fear é a dhéanann a fhíor-dhícheall chun an Ghaeilge a fheabhsú, mar tá sí i mbaol.
Ach níl aon substaint leis.
Tá brón orm nach bhfuil ach cúig nóiméad agam. Cuireann sé iontas orm nach bhfuil níos mó ama ná sin againn mar go bhfuil go leor le rá ar an ábhar seo. Is mór an trua é nach bhfuil deich bomaite, ar a laghad, ag gach Seanadóir chun labhairt ar an——
Go díreach.
——ábhar seo agus aon ábhar eile sa Teach seo. Ar an drochuair, níl sé sin againn. Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit, mo chomhghleacaíó thuaidh. Creidim gur mór an trua é nach bhfuil sé ag bord an Rialtais. Níl aon dabht go mbeadh sé níos fearr don Ghaeilge dá mbeadh sé ann mar Aire sinsearach. Sa Rialtas deireanach, bhí Aire sinsearach le cúraimí tábhachtacha Gaeltachta ag bord an Rialtais. Déarfainn gur botún a bhí ann nuair nár thug an Taoiseach deis don Aire Stáit suí ag bord an Rialtais chun troid a dhéanamh ar son pobal na Gaeltachta agus pobal na Gaeilge maidir leis na ceisteanna fíor-thromchúiseacha atá romhainn uilig ag an bpointe seo.
Tá Acht na dTeangacha Oifigiúla foilsithe ina dhlíón mbliain 2003. Déanadh go leor obair comhairliúcháin leis an gcoiste Dála, na grúpaí pobail agus grúpaí eile anuraidh agus arú anuraidh. Is cosúil gur beag oibre atá déanta chun na moltaí san Acht a chur chun tosaigh i mbliana. B'fhéidir gur féidir leis an Aire Stáit soiléiriú a thabhairt don Teach ar an obair atá idir lámha faoi láthair agus na moltaí ar a bhfuil an Roinn ag feidhmiú i dtaca leis an straitéis 20 bliain.
Baineann fíor-thábhacht leis an mBille Gaeltachta ó thaobh an struchtúir agus na cúraimí a bheidh ar na heagraíochtaí cuí agus ar Údarás na Gaeltachta. An féidir leis an Aire Stáit réasún nó fráma ama a thabhairt dúinn sa chomhthéacs sin? Cén uair a bheidh an Bille sin foilsithe agus os comhair Tithe an Oireachtais?
Rinneadh tagairt d'Údarás na Gaeltachta cheana féin. Tá an t-údarás fíor-thábhachtach do shaol eacnamaíochta na Gaeltachta. Tá an t-údarás ag streachailt faoi láthair de bhrí nach bhfuil príomhfheidhmeannach aige. Tá a fhios agam go bhfuil iarrachtaí déanta ag an Aire Stáit chuig an Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe ag iarraidh cead a fháil príomhfheidhmeannach úr a fhostú. Níl an cead sin faighte ag an údarás go fóill. Tá sé ag cruthú deacrachtaí agus éiginnteacht mhór i measc foireann, eagraíocht agus bord an údaráis. Tá sé fiór-thábhachtach go dtabharfadh an Rialtas cead don údarás príomhfheidhmeannach úr a fhostú. Anuas ar sin, ba cheart bainisteoir réigiúnach a fhostú i nDún na nGall. Níl aon bhainisteoir réigiúnach sa cheantar faoi láthair.
Ba cheart an post a líonadh san iarthar freisin.
Ní aontaím leis an gcinneadh atá déanta ag an Rialtas gan toghchán Údarás na Gaeltachta a reachtáil as seo amach. Tá sé mar phlean ag an Rialtas na comhaltaí a ainmniú trí chóras na comhairlí contae agus ag an Aire é nóí féin. Is buille mór don daonlathas é sin. Tá a fhios agam go bhfuil argóint á chur chun tosaigh go gcosnaíonn sé€500,000 toghchán a reachtáil. Chun na fírinne a rá, ní ghlacaim leis an argóint sin. D'fhéadfadh an Rialtas an toghchán a reachtáil ar bheagán mílte euro i gcomhairle le reafrinn nó toghcháin áitiúla. Ní thuigim cén fáth nach bhfuil sé sin á dhéanamh.
Baineann éiginnteacht mhór le Meitheal Forbartha na Gaeltachta faoi láthair. Tá pobal na Gaeltachta ag cailliúnt faoi láthair os rud é nach bhfuil siad in ann airgead Leader a tharraingt anuas do thograí tábhachtacha nuair atá siad ag iarraidh fostaíochta a chruthú. Ba cheart don Aire Stáit suí síos leis an Aire Comhshaoil, Pobail agus Rialtais Áitiúil, an Teachta Hogan, chun teacht ar fhoirmle a chuirfeadh struchtúr úr i bhfeidhm chomh luath agus is féidir. Tá na ceantair Ghaeltachta ag cailliúnt amach ar airgead ón Eoraip agus ón Stát de bhrí nach bhfuil Meitheal Forbartha na Gaeltachta in áit.
Rinne cainteoirí eile plé ar na moltaí atá déanta ag an Rialtas maidir leis an ardteist. Ní aontaím leis an moladh deireadh a chur leis an Ghaeilge mar ábhar éigeantach ag leibhéal na hardteistiméireachta.
Le seachtain anuas, tá breathnú ar cheist na scoileanna Gaeltachta déanta agam le príomhoidí agus cathaoirligh bord bainistíochta na scoileanna Gaeltachta i mo cheantar féin. Is buille uafásach trom é an cinneadh atá déanta ag an Rialtas le gairid i dtaca leis na scoileanna beaga agus na scoileanna Gaeltachta. Cuirfidh sé isteach go díreach ar an Ghaeilge sna scoileanna Gaeltachta. Labhair an Seanadóir Jim D'Arcy faoi na deacrachtaí sna scoileanna sin, ach beidh siad i bhfad níos measa nuair atá polasaí an Rialtais curtha i bhfeidhm. Níl aon ciall le polasaí Rialtais a phiocann amach scoileanna beaga, a íslíonn líon na múinteoirí sna scoileanna sin agus a dhéanann iarracht cuid dóibh a chónascadh. Má tá polasaí den chineál sin á bhrú chun tosaigh ag an Aire Oideachais agus Scileanna, an Teachta Quinn, is léir nach dtuigeann sé iarthar na hÉireann nó ceantair tuaithe.
Measaim gur botún atá sa mholadh Oifig an Choimisinéara Teanga a chónascadh le hOifig an Ombudsman. Tá an obair atá ar siúl ag an gcoimisinéir neamhspleách ó aon eagraíocht Stáit eile. Tá sé bunaithe ar Acht na dTeangacha Oifigiúla. Tá sé fíor-thábhachtach go gcoinneofaí an neamhspleáchas sin.
Eagraíocht fíor-thábhachtach is ea an Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta freisin. Cuireann an chomhairle scileanna agus seirbhísí sonracha ar fáil. Tá sé tábhachtach go gcoinneofaí an eagraíocht sin freisin.
Mar a dúirt mé níos luaithe, ar an drochuair, níl go leor ama againn. Tá go leor le rá againn. Chuaigh go leor eagraíochtaí i dteagmháil linn mar Sheanadóirí. Táimid ag iarraidh na pointí go léir a rinne siad a chur chun tosaigh. Caithfimid teacht ar dóigh níos fearr. Nuair atá Seanadóirí ag iarraidh pointí a dhéanamh i rith díospóireachta mar seo, caithfear am a chur ar fáil. Nil sé ceart teorainn ama de cúig nóiméad a chur ar an méid ata le rá againn.
That was agreed on the Order of Business.
Táimid ag iarraidh bheith ag comhoibriú le pobal na Gaeilge, na Gaeltachta agus eagrais eile. Ba mhaith liom an pointe sin a dhéanamh.
Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit agus na cuairteoirí atá sa Ghailearaí. D'aontaigh mé le mórán den mhéid adúirt an Seanadóir Ó Clochartaigh mar gheall ar an Ghaeilge, ach níor aontaigh mé leis nuair a rinne sé comparáid idir an tAire Stáit agus an Impire Nero. Níl an tAire Stáit ag fidléireacht agus an Róimh á dhó.
Tá an Rialtas ar fad ag fidléireacht.
Níl, go deimhin. Feicfidh an Seanadóir nach mar sin atá. Tá mé cinnte go bhfuil an tAire Stáit ag tabhairt tosaíochta ard don Ghaeilge, agus gach a bhaineann leis an teanga, chun í a chur chun tosaigh ar chlár an Rialtais. Is íár dteanga oifigiúl an teanga is aosta san Eoraip. Ba cheart dúinn uilig í a chur chun cinn, agus táár ndícheall á dhéanamh againn é sin a dhéanamh. Tá an t-ádh linn, agus leis an teanga, go bhfuil an tAire Stáit seo i gcumhacht. Tagann sé on Ghaeltacht agus tá an Ghaeilge go flúirseach aige. Molaim é sin. D'fhógair an tAire Stáit go raibh tús á chur le hathbhreithniú ar Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 agus cuirim fáilte roimh sin. Dúirt an tAire Stáit go bhfuil cuireadh tugtha do na grúpaíéagsúla chun an obair atáá dhéanamh ar sin a chur chun cinn. Mar adúirt an tAire Stáit, tá sé tábhachtach an leas is fearr a bhaint as an gcaiteachas ar an teanga.
Tá moltaí iontacha sa straitéis 20 bliain chun an teanga a choimeád beo. Caithfimid iad a mholadh agus a chur chun cinn. Tá na moltaí beaga chomh tábhachtach leis na moltaí móra. Tá ceist agam faoin moladh atá déanta Oifig an Choimisinéara Teanga a dhúnadh mar oifig reachtúil neamhspleách agus a cuid feidhmeanna a chónascadh le feidhmeanna Oifig an Ombudsman. B'fhéidir go n-iarrfaí ceisteanna faoin gconradh atá ag an gcoimisinéir go dtí an bhliain 2016. He has a binding contract until 2016. If that is broken, perhaps the State or the Oireachtas will find itself in difficulty. I ask the Minister of State to respond to that. Tógadh an cinneadh faoi Oifig an Choimisinéara Teanga, atá tábhachtach agus riachtanach le cur i bhfeidhm Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003, gan an próiseas comhairliúcháin poiblí a thógáil san áireamh. Tá an próiseas sin ag leanúint go dtí deireadh na míosa seo. Ní cheart aon rud a athrú roimh dheireadh an phróisis sin. Tá an Ghaeilge mar teanga oifigiúil san Aontas Eorpach ó 2007. Labhair Seanadóir eile faoi na haistriúcháin. B'fhéidir go mbreathnóidh an tAire Stáit ar sin.
Tá a fhios ag gach éinne gurb é an modh oideachais an rud is tábhachtaí. Molaim féachaint ar an gcuraclam chun a chinntiú go bhfuil béim ar an bhfocal labhartha. Tá a fhois agam go bhfuil athrú déanta ar na scrúdaithe cainte. Tá 40% de na marcanna á thabhairt dóibh siúd anois. Ceapaim go rachfaidh sé sin suas go dtí 50% níos déanaí. Tá i bhfad níos mo le déanamh leis an modh múinte. Fágann a lán daltaí na scoileanna le blas uafásach ina mbéil mar gheall ar an gcaoi inar múineadh an teanga dóibh. Caithfear an teanga a dhéanamh tarraingteach do na daltaí mar to compel is to repel. Ba cheart dúinn smaoineamh ar dhaltaí a spreagadh gan phíonós, b'fhéidir le pointí breise sa teastas sóisearach agus san ardteist. Tá caighdeán traenála múinteoirí an-tábhachtach agus iarraim ar an Aire Stáit féachaint ar sin freisin.
Ní fhéadfainn caint faoin teanga gan labhairt ar na gaelscoileanna agus an obair bhreá atáá dhéanamh iontu, cé go bhfuil cuid acu i bhfoirgnimh le caighdeán an-íseal ar fad. Tá caighdeán an oideachais an-ard sna scoileannna sin ach tá caighdeán an-íseal ar na foirgnimh. Tá a lán ráite mar gheall ar an pupil-teacher ratio agus an t-athrú atá ag teacht. D'iarr duine eile ar an Aire Stáit iarraidh ar an Aire Oideachais agus Scileanna, an Teachta Ruairí Quinn, athbhreithniú a dhéanamh ar sin chomh maith leis an athbhreithniú atáá dhéanamh ar na scoileanna DEIS.
Tá sé ráite ag an UN go bhuil leath de na 6,700 teanga sa domhan i ndáinséar dul in éag. Caithfimid a dhéanamh cinnte de nach mbeidh an Ghaeilge ina measc. Molaim tacaíocht a thabhairt do na Gaeltachtaí agus don obair atá ar siúl ag gach bean an tí. Téann níos mó ná 25,000 dalta chuig an Ghaeltacht gach bliain agus tugann seo €50 milliún chuig na Gaeltachtaí. Aontaím leis an immersion theory — daltaí a chur chuig an Ghaeltacht — agus le gach cabhair a thabhairt do sin.
Maidir leis an obair atá ar siúl ag Foras na Gaeilge, an North-South implementation body a bhunaíodh chun an teanga a chur chun chinn, tá moltaí comhairliúcháin foilsithe aige anois, ach ta fadhbanna móra ag a lán de na heagraíochtaí leis na moltaí sin. I disagree with my colleague on the proposed new funding model. I urge the Minister of State to ask Foras na Gaeilge to take another look at the proposed new funding model, because 19 organisations that are co-funded by them will be based on a portfolio of schemes that will be openly advertised to the whole Irish language sector and community.
Tá an t-am istigh anois.
We have until 4 p.m. and I am not aware of any other speakers, but perhaps there are one or two.
Cúig nóiméad eile mar sin.
I urge the Minister of State to take another look at that. One other issue I want him to consider is the setting up or creation of new urban Gaeltachtaí or area networks in urban areas. For example, in my area of south-west Dublin, Clondalkin is the fastest growing urban Gaeltacht in the country. I suggest to the Minister of State that scoileanna Gaeilge and Áras Chrónáin are doing great work there. These valuable communities are doing great work and this effort could be piloted in other areas. This type of community supported effort must be promoted. Ar scáth a chéile a mhairimid.
Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit. D'fhéadfainn Gaeilge a labhairt sa díospóireacht seo ach níl sufficient blas agam so I will make my contribution as Béarla. I always feel slightly intimidated when I am surrounded by a load of teachers in debates on the Irish language. There may be a message in that regard — that the wider population will understand more what I am saying than what they are saying. That is not to take away in any way from the quality of their contributions. This may be a question that arises with regard to all of the controversy surrounding funding for the Irish language and it is on this I wish to focus.
The document issued by Foras na Gaeilge is a disgraceful document. It is an insult to the 19 organisations that have been promoting the Irish language to suggest that they should now enter a consultation phase, as Foras na Gaeilge has already taken the decision to withdraw the funding. Talk about closing the gate after the horse has bolted. The Minister of State and I are old friends and I have enormous respect for him at political level. I know his heart and soul is in the Irish language, where he comes from, his background and his appointment to the job of Minister of State with responsibility for Irish. However, will he be happy about standing over the fact that his legacy will be the beginning of the destruction of the Irish language in this country? First, he is going to abolish the democratic methods under which people are elected in the Irish language areas in the country. Second, he is abolishing the office of the language commissioner, or absorbing it into another body. Third, this body, Foras na Gaeilge, set up under the North-South implementation body, will now withdraw funding from 19 organisations that have given their hearts and souls to the promotion of the Irish language for decades. I put the question with the greatest respect. Will the Minister of State be happy about all of these developments taking place? Is he happy that the argument being put forward to justify these decisions is that this will, somehow, help promote Irish in this country and encourage more people to get involved?
I want to address this Foras na Gaeilge document specifically. Can the Minister of State give any indication here as to who the individual was who decided to change the model of funding? What reasons were given for that? This is a smokescreen. For example, with regard to the criteria relating to how the funding will be made, the document states that Foras will be reconfiguring the following aspects of its strategy priorities in fundamental language planning principles, namely, status, ability and the use of the Irish language. Is it being suggested that the 19 organisations have not complied with that? Is it suggested that they do not have a status in Irish society, that they do not have the ability to do what they have been doing for many decades or have not promoted the use of the Irish language through the implementation of their schemes? What have they been promoting? Is it Urdu or some sort of Chinese, such as Mandarin, that they have been involved in promoting over recent decades? These organisations have been out on the ground promoting the Irish language and encouraging and helping parents and children across a variety of organisations. They have not been devoted exclusively to the promotion of the language but to arts and culture and various other dimensions that relate to the culture that makes us what we are and a separate people.
Now this proposal comes before us. Who made this decision? Who within the North-South Ministerial Council made the decision? I suggest to the Minister of State that this proposed consultation is only a sideshow, that the decision has been taken and that the proposal emanated from the board of Foras na Gaeilge itself. I cannot see who it was in the North-South Ministerial Council would have made this proposal without looking into the consequences of what would happen. What has happened is that the Irish language organisations, parents and children in the various schools are all up in arms. This controversy could well have been avoided. What will be the ultimate consequence of the consultation process? To suggest it is a consultation process, when the decision has already been taken to withdraw the funding anyway from the existing organisations, is an insult to the intelligence of the people involved.
What will be the result of the consultation process? The reconfiguration of the funding model will proceed anyway. What will happen then? It states in the document that when the scheme is eventually put in place, it will be put out to tender. Who will tender under the new configuration? The 19 organisations will probably be in severe difficulty. One in particular, close to the Minister of State's heart, which could find itself gone as a result of this proposal is Comhdháil Náisiúnta na Gaeilge. I do not wish to over-egg the pudding, but I wish, with as much passion and commitment as I can offer, to inform the Minister of State that this proposal has created a hornet's nest. The consequences of this decision will not disappear tomorrow, next week or at the end of the six-week consultation process. It is a grave disservice to those who have been involved in the promotion of the Irish language and an insult to those who, like myself, support the promotion of the Irish language. Saying that somehow this will better promote the Irish language across a variety of headings has no logic. There is no logic to what is proposed.
I put forward this view in a non-partisan, objective and detached manner. The Minister of State needs to look again at this and to use his office to make a decision. As President Truman said: "The buck stops here." It stops with the Minister of State. He is part of the North-South Ministerial Council and he can direct Foras na Gaeilge to take the decisions. It does not make policy here. The Minister of State makes policy. That is what he was elected for and that is why he was appointed to Government. I hope he will use his good office, as he has done traditionally, to support Irish culture, music and language to ensure this document is put where it should be — in the rubbish bin.
Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit ar ais go dtí an Seanad. Mar a dúirt mé cheana, níl mo theanga fhéin go líofa agam, ach déanfaidh mé mo dhícheall caint i nGaeilge. Is é mo thuairim go bhfuil i bhfad níos mó le déanamh ag na múinteoirí ins na scoileanna náisiúnta agus ag tuismitheoirí. Ba chóir go mbeadh siad ag obair le chéile. Tá níos mó le déanamh acu chun cabhrú lena chéile. Níl a fhios agam conas é sin a thosú. B'fhéidir nach bhfuil sé indéanta.
Nuair a bhí méóg, fadó fadó, agus ag dul go dtí an scoil náisiúnta múintí gach ábhar trí Ghaeilge, idir stair, tíreolas, matamaitic agus gach rud ach amháin Béarla. Bhí an-suim ag an múinteoir inár dteanga féin. Agus bhí múinteoirí i scoileanna in aice linn ag déanamh an rud céanna.
Tá an tAire Stáit ag obair go dian dícheallach ar son ár dteanga féin. Tá sé san Aireacht cheart. Ní bheadh éinne ábalta an obair sin a dhéanamh chomh maith leis féin. Tá sé ag déanamh an-mhaitheas dár dteanga féin. Go leanfaidh sé ag obair dúinn.
Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit.
Is cuimhin liom seanfhocal ó mo laethanta scoile. "Éist le fuaim na habhann mar gheobhaidh tú iasc." I remember that quote. "Listen to the sound of the river and you will catch a fish". I use it today to suggest that there is a huge value in the Irish language for businesses, if they listen to their customers and to the marketplace and respond by using the Irish language. There is a love of the Irish language out there.
When I started in business many years ago we automatically and without thinking about it put simple words such as "fáilte", "isteach" and "amach" on our shop doors. The response we got from customers was such that we began to look for other ways to use Irish. We began to print simple words on our supermarket check-out receipts as Gaeilge, such as im, arán and so on. We used simple words that did not confuse people. If we had used something more difficult they might have thought we were trying to confuse them. The response we got was such that I believe there is a wealth of goodwill out there. Irish businesses very often do not identify with it. Those that do, get a response on that basis. We began to use Irish more, to the extent of saying to our employees that we wanted to be seen as people who were supportive of the Irish language and that we would support them if they were willing to put a sign on their checkout saying, "Tá Gaeilge agam", "Je parle français" or whatever it might happen to be. There is a response from customers who value the Irish language. If Irish businesses can seek that response in whatever way they can, they will find a response that is worthy. As I said, "Éist le fuaim na habhann mar gheobhaidh tú iasc. Listen to the sound of the river and you will catch fish". One will do more business. That is a message we can get across.
We do not have to speak Irish to use it as an effective marketing tool for a brand or product and stand out from competitors at home and abroad. A business can use the language to differentiate itself and gain a competitive advantage.
In my company we began to use the Irish language wherever we could. Some of our own-brand products were labelled in French, German and Spanish and we insisted that they be labelled as Gaeilge as well. It was interesting to see the little bit of Irish on the packaging of the products. One one occasion we had a visit from a Member of the House of Lords, who is Welsh and was promoting the Welsh language very strongly. During a visit to Ireland Bord na Gaeilge brought him to our shop to look at our products. It reminded us of how using Irish can be good for business.
I encourage businesses to look at the possibility of setting up a bilingual website. With new technology such as the mobile phone application, Get the Focal, which provides more than 12,000 English-Irish translations for off-line use, it is easier than ever to get involved.
The use of Irish reinforces and strengthens the Irishness of brands and further promotes authentic and naturally produced images, particularly of food products and services. However, Irish is not being used to its full potential. Much more can be done by Irish companies which must understand its value when marketing at home and abroad. The Irish language, or brand Irish, can differentiate a product or business and give a competitive advantage. I am acutely aware of the advantage it has given in my experience in business and I wholeheartedly encourage businesses to explore those many opportunities.
My second point has to do with tourism. When I started, as a youngster, in the tourist business our guests mainly came from England, Scotland and Wales. There was a danger that a holiday in Ireland was not dissimilar enough from a holiday in England. We could ensure that it was different by the use of the Irish language. Gaillimh le Gaeilge is doing great work in Galway. In recent years, Galway has witnessed an increase in the use of bilingual signage in the city. This is largely due to the work of that organisation, in partnership with Galway City Council and the business community through the Galway Chamber of Commerce and other groups, to develop Galway's unique Irish image and to gain bilingual status for the city of Galway. Gaillimh le Gaeilge believes this is particularly important for businesses in the hospitality sector, as the use of the Irish language helps it to deliver on the unique experience and the céad míle fáilte our visitors wish to experience when they visit Galway.
I spent some time last year involved with a company in An Spidéal called Standún. It is a smashing company. It is a reminder of how the Irish language can be used to make oneself different from one's competitors. I read of a business called Cupán Tae, which is a tea shop that has recently opened near the Spanish Arch in Galway City. The Irish name ensures that the language is an integral feature of the tea shop, with external bilingual signage welcoming people in. The manager of the tea shop, Mrs. Alison McArdle, says she was overwhelmed by the response to the Irish signage and the name of the shop. She says, "This has inspired us to move forward and introduce bilingualism into the tea shop beyond the signage." She said she believed the name matches the concept she would like to portray. It creates a sense of nostalgia.
A report found the Irish language is worth in excess of €136 million annually to the economy of Galway city and county, and supports more than 5,000 jobs. More than 90% of Galway city businesses believe it is a unique selling point for Galway's image and the cultural identity of Galway. Galway city is renowned as a tourist destination and Gaillimh le Gaeilge wants the city to retain this unique Irishness in order that when visitors leave Galway they will go away with a picture that says, "This is something different".
We have been saying for 80 or 90 years that there must be a better way to teach Irish. Two of our five children are married to French men and the French husbands always speak French to their children, whether they live in Ireland or France, and the mother always speaks Irish or English. It is easy to see that children can soak up a language at a very early age — two, three or four years of age — and repeat it. I do not know how this works, but it works so well. When we are teaching Irish, however, we seem to insist on starting with grammar. Children do not learn in that way. We did not learn the English language by being taught grammar. We learned it by speaking it naturally. It seems to me that youngsters of two, three, four or five years of age can soak up the language as long as we break the habit of teaching it to them.
All of our children went to the Gaeltacht. Some of them went to Coláiste na Rinne in County Waterford, with which the Leader is familiar. They came back happily chatting, yapping, talking and conversing in Irish. One often hears children who attend gaelscoileanna in Dublin doing likewise. Not so long ago, I saw a whole load of children getting on a bus while yapping away as Gaeilge. It was so natural to them. When they get to second or third level, however, they somehow seem to forget their Irish. Something happens that means their use of Irish is not continued. I believe we can overcome these problems. I know the Minister of State's heart is behind it. We have to make sure we do not do it by making Irish a tough subject that is learned though lessons on grammar, etc. It should be learned naturally by speaking it and making it fun. If we do that, I think the Irish language could be revitalised before we know where we are.
Cuirim fáilte roimh an Aire Stáit. Like many people in the State, I have some Irish but I do not speak the language fluently. As Senator Quinn has said, most people emerge from the mainstream schools of this country's education system without a grasp of the Irish language. It is important for the Minister of State to examine exactly why that is the case. He needs to make sure the resources are put in place to ensure people have an opportunity to achieve fluency. When my oldest child was starting school, I had to make a clear choice on the question of whether to send him to the closest school or to a gaelscoil. If I wanted him to have a grasp of the Irish language, to appreciate the language and to speak the language, the only option I had was to send him to a gaelscoil. We had difficulty getting him into a gaelscoil, however. We were told it would be easier if, for example, one of his siblings was already attending the school. The problem faced by many people throughout the country is that the shortage of gaelscoileanna means it can be difficult for them to give their children an opportunity to attend such a school. Luckily, my child was able to get into a gaelscoil and is attending it. At the age of five and a half, it is possible that he has more Irish than I have. It is great to see my child and many other children being given an opportunity to attend a gaelscoil.
I come from Waterford, where a number of gaelscoileanna and meánscoileanna are operating from temporary accommodation and finding it difficult to get sites and funding. Many children in Waterford are being taught in prefabs. There is a notional view among many people who send their children to gaelscoileanna that the State's failure to provide funding to such schools means it does not recognise their value. I can give many examples of the pupils of gaelscoileanna in Waterford city being taught in prefabs. That happens in other schools as well, but it affects gaelscoileanna disproportionately. Unfortunately, there are more people being taught in prefabs in gaelscoileanna than in other schools. That is wrong. I hope the Minister of State will address this issue.
I welcome the people in the Gallery who represent groups that advocate on behalf of the Irish language. Senators have received a raft of e-mails from a plethora of organisations that support the language. We have been asked to raise a number of issues. I thank the groups in question. It is important that I mention some of those issues. The Minister of State and his counterpart in the North are jointly responsible for the new funding mechanisms for Irish language organisations. We are engaging with Irish language groups across the island. I assume the Minister of State is involved in similar activity. There is some concern about where the funding is going. People are worried about the potential for some of the expertise in this area to be lost as a result of the changes in the funding mechanisms. It is feared that the result of these changes could be the adoption of a top-down approach. It is important that we listen to these organisations when we are reviewing funding mechanisms and ensuring the best value for money is achieved. Everybody accepts that money is tight and that we are in difficult circumstances. We have to make sure we are funding these organisations appropriately and getting the maximum return from our spending.
The presence of a Gaeltacht in my own country — An Rinn, in County Waterford — has given rise to a number of employment opportunities. The Minister of State is familiar with Nemeton, which was established some years ago with support from Údarás na Gaeltachta and currently employs a number of people. There is a real fear in the local community that such opportunities might not be available in the future as a result of the cutbacks I have mentioned. Everybody accepts that it is difficult to get finance, but it is wrong to impose cutbacks in these areas. Now more than ever, we need to make sure we maximise the opportunities in all areas, including areas of high unemployment like An Rinn. There are good and proven examples of jobs being created in such areas as a result of grant support given through Údarás na Gaeltachta to organisations, individuals and established companies. If any of that is lost or diluted, it will have a negative impact on these communities.
What plans does the Minister of State have to make certain that appropriate levels of funding are provided to ensure the enterprise opportunities that present themselves in these areas can be availed of by interested individuals? We oppose cuts in the funding of Údarás na Gaeltachta, but if there are to be any such cuts, they should be minimised. The Minister of State needs to be cognisant of the impact such cuts would have on employment.
The Senator's time is up.
The future of small schools is one of the big issues. The Minister of State will be aware that public meetings on this matter are taking place throughout the country. I hope he recognises that this issue is even more complex in Gaeltacht areas. Not only are there are many small schools in Gaeltacht areas, but there are many small gaelscoileanna as well. At a time when cutbacks and changes are being made, it is important for us to remember to protect and promote the Irish language. I welcome this debate. I ask the Minister of State to respond to the important points I have made.
I ask the Senator to conclude.
What are his plans for——
The Senator has been given a lot of latitude.
I would like to ask three quick questions.
The Senator has been given a minute's latitude.
I am reviewing the matters I raised.
I have to call the Minister of State.
Go raibh maith agat.
Ba mhaith liom fáilte a chur roimh an deis a bhí againn dhá uair an chloig a chaitheamh ar chúrsaí Gaeilge, Gaeltachta agus teanga a phlé sa Seanad tráthnóna inniu. Ba mhaith liom buíochas a ghabháil le gach Seanadóir a ghlac páirt sa díospóireacht deimhneach, tairbheach agus fiúntach seo. B'fhiú go mór éisteacht le gach rud a bhí le rá ag gach cainteoir. Chomh fada agus is eol dom, labhair 15 Seanadóir i rith na díospóireachta. Ciallíonn sé sin gur mhian leis an cheathrú cuid den Seanad ionchur a dhéanamh. Tuigim go raibh an t-am a bhí ag gach Seanadóir gairid go leor, ach mar sin féin, mhair an díospóireacht dhá uair an chloig inniu. Níl aon rud agam in éadan díospóireachta den chineál céanna a bheith againn am ar bith, muna bhfuil rud éigin eile ar siúl agam. Ba bhreá liom bheith istigh anseo ag caint ar na pleananna, na deacrachtaí agus na buntáistí, srl., a bhaineann leis an Ghaeilge.
Déanfaidh mé mo dhícheall freagraí a thabhairt ar na pointí an-tábhachtach a rinneadh inniu. B'é an Seanadóir Ó Murchú— sean-chara liom féin — an chéad Seanadóir a labhair. Ba mhaith liom aitheantas a thabhairt go pearsanta don mhéid atáá dhéanamh ag an Seanadóir le blianta fada anuas ar mhaithe leis an teanga agus an cultúr. Mar Sheanadóir, cuireann sé a chuid tuaraimí chun tosaigh maidir leis na rudaí atá luaite agam. Déanann sé go leor oibre freisin ó thaobh na freagrachtaí atá aige i gComhaltas CeoltóiríÉireann agus eagraíochtaí eile. Aon áit ina bhfuil an Seanadóir Ó Murchú, is cinnte nach mbíonn an Ghaeilge i bhfad uaidh. Bhíomar le chéile le blianta fada nuair a bhímid ar chomhchoistí Oireachtais. Bhí an-bhaint againn leis an straitéis atáimid ag plé agus a pléadh anseo agus thugamar cuairt ar na Gaeltachtaí srl. Táim anseo inniu mar Aire Stáit agus tá an Seanadóir anseo ag déanamh a chuid oibre chomh maith agus a bhí séá dhéanamh san am sin. Ba mhaith liom sin a aithint. Ar ndóigh, d'ardaigh sé pointí tábhachtacha, ar nós tábhacht na Gaeilge, tábhacht na gcoláistí Gaeilge, an ceangal idir an teanga agus an cultúr agus cúrsaí eacnamaíochta.
Aithním chomh tábhachtach agus atá na coláistí Gaeilge. Tá dhá thábhacht mhóra ag baint leis na coláistí Gaeilge. An chéad ceann ná cur chun cinn na teanga agus ag tabhairt deise do dhaltaíó taobh amuigh den Ghaeltacht, ó na cathair agus mar sin de, dul go dtí an Ghaeltacht agus saol na Gaeltachta agus an teanga a bhlaiseadh mar atá siad sa Ghaeltacht. An dara cheann ná, mar adúirt an Seanadóir, an taobh eacnamaíochta. Rinne Seanadóirí eile tagairt do na buntáistí eacnamaíochta don Ghaeltacht a bhaineann leis na coláistí Gaeilge. Tháinig mé féin ón chúlra sin. Múinteoir a bhí ionam. Bhí mé i mo chónaí sa Ghaeltacht agus bhí baint agam le coláistí Gaeilge chomh maith. Chomh maith leis sin, bhí mo mháthair, beannacht Dé lena hanam, ina bean tí sa teach as a dtáinig mé féin na blianta fada ó shin. Bhí daoine aici, a chuireadh iontas ort anois. Tháinig daoine ón dtaobh eile den tír ag foghlaim Gaeilge in aice liom, b'fhéidir inár dteach féin sna blianta thart. Aithním an tábhacht ag dul do na mná tí agus do na coláistí Gaeilge.
Thagair Seanadóirí chomh maith do na heagrais bunmhaoinithe agus don obair atáá dhéanamh ag na heagrais uilig, 19 ar fad. Sílim go bhfuil 14 anseo sa Deisceart agus cúig sa Tuaisceart, nó b'fhéidir 12 agus seacht gcinn. Aontaím leis an Seanadóir Ó Murchú. Bhí cuid acu bunaithe sular raibh an Stát seo ar an saol. Tá cuid acu a théann siar go 1893 nó 1894. Meascaim suas i gcónaí Conradh na Gaeilge agus Cumann Lúthcleas Gael, ach ar a laghad tá an dá dream ag déanamh an rud céanna. Tá obair iontach déanta acu, ach os rud é go bhfuil cuid acu ag éisteacht liom inniu, nílim chun dul tríothu uilig. Ach aithním an obair ata déanta acu uilig.
Rinne an Seanadóir Mooney cás an-láidir, a very strong case. However, all I can say is that there is a review in progress — until 2 April — and it came about as a result of a North-South ministerial decision. The Senator attributes powers to me that I do not have. I may have 50% of the power or less. I have attended a number of the North-South Implementation Council meetings and nobody dominates them. They are joint affairs. We are conscious, both North and South, of the excellent work that has been carried out by the voluntary organisations down through the years. It is not my wish, nor do I know of anyone there whose wish it is, to terminate the excellent work being done by these organisations. That is the reason that at a meeting of the joint council towards the end of last year, we asked Foras na Gaeilge to carry out another review. It has three months to do that. I do not blame Foras na Gaeilge for this. After all, it was acting on instructions resulting from a decision made at the North-South Ministerial Council. I feel obliged to stand up for Foras na Gaeilge. Perhaps in his enthusiasm for the voluntary bodies, the Senator went a bit too far in castigating Foras na Gaeilge. As far as I am aware, it is a cross-Border organisation. We have complete faith in it and it is doing its best with limited resources. A review is being carried out and I cannot say anything other than that today. If I did that, I would be overstepping my responsibility as a joint chair of these meetings. It will be a joint decision and people in the other jurisdiction think along the same lines. Sin an oiread mhíniú gur mhaith liom a thabhairt agus tá súil agam go dtuigeann an Seanadóir. Ní bhaineann sé liomsa amháin. Beidh sé eadrainn go léir.
I only ask where the idea originated.
If the Senator wants the answer to that, he will have to go to someone else. It originated in 2008 at one of these meetings. I was just an ordinary back bench Deputy then, like most Deputies at that time. The proposal was carried on then to 2009 and 2010. When I went to a meeting, the proposal was almost complete, but now in our wisdom, we — North and South — have asked for a further review. I hope there will be a strong response from these organisations and others during this review. It is now 18 January and we have until 2 April to do it. I hope there will be progress, but we do not want to trample on anyone. We must all work together. I was delighted to see here this afternoon that we are all working together, although some Senators are more positive than others. Nevertheless, those who are not as positive as others mean well.
I am trying to be positive.
I am not referring to the Senator at all. I appreciate his contribution.
I acknowledge the Minister of State's contribution in achieving a review.
The Minister of State to continue, without interruption, please.
It would not have happened without him. I know that.
The Minister of State to continue, without interruption, please.
I am trying to compliment the Minister of State.
I am not listening to compliments. The Minister of State should be allowed respond without interruption. We have just ten minutes left.
Luaigh an Seanadóir an Roinn Oideachais agus Scileanna. Tá páirt an-tábhachtach ag an Roinn i gcur chun cinn na Gaeilge agus sa straitéis. Aithníonn an Roinn an tábhacht atá aige agus sin an fáth go bhfuil coiste d'oifigigh sinsearacha bunaithe idir mo Roinn agus an Roinn Oideachais agus Scileanna. Tagann an coiste sin le chéile go rialta chun féachaint cén dóigh gur féidir linn feabhas a chur ar theagasc agus ar mhúineadh na teanga sna bunscoileanna. Tá suirbhéanna ar fáil agus tá a fhios againn go léir nach bhfuil gach rud i gceart. Táimid ag tabhairt faoi sin.
Luaigh duine éigin an Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta, COGG. Tá obair thábhachtach ar siúl ag COGG agus beidh páirt lárnach ag COGG sna comhráitis seo. Beidh COGG ag an gcruinniú a bheidh ar siúl amárach idir ard oifigigh mo Ranna agus ard oifigigh na Ranna Oideachais agus Scileanna. Beidh COGG ansin i lár an mhargaidh, mar is ceart dó a bheith. Bhí moltaí ann le cúpla bliain anuas — chonaic mé iad — gur cóir deireadh a chur le COGG, ach tá cinneadh déanta ag an Rialtas seo nach gcuirfí deireadh le COGG. Mairfidh COGG agus caithfimid éisteacht leis agus na moltaí agus an obair atáá dhéanamh aige a chur chun cinn. Tá mise ag tabhairt tacaíochta iomlán do sin.
Dúirt an Seanadóir gur ceart cuireadh a thabhairt do na heagraíochtaí bunmhaoinithe isteach ag coiste an Oireachtais. Bhí mise mar bhall den choiste Oireachtais ar feadh blianta fada, mar a bhí an Seanadóir Ó Murchú agus an Seanadóir Mooney agus b'fhéidir Seanadóirí eile. Níl a fhios agam cé tá ar an gcoiste anois. Níl fáth ar bith nach dtiocfaidís isteach agus nach dtabharfaimís ardán dóibh lena gcuid tuairimí a chur chun tosaigh. Nílimid ag iarraidh go mbeadh aon duine ina thost. Táimid ag iarraidh cead cainte a thabhairt do ghach duine agus aon tuairimí atá acu a fháil. Bheadh an-tairbhe ag baint leis na comhchoistí mhionlaigh agus na heagraíochtaí ag teacht isteach agus ag cur a gcuid tuairimí i láthair. Tá súil agam, cibé cén Cathaoirleach atá ar an gcoiste i láthair na huaire, go n-eagróidh séé sin. Ní fadhb domsa é, ach ní hé mo chinneadh é. Tá súil agam go mbeidh éinne atá ina bhall den choiste sin i dteagmháil leis an gCathaoirleach agus go mbeidh deis ag na heagraíochtaí teacht isteach mar a bhí san am a chuaighthart.
Ba mhaith liom tagairt don mhéad a bhí le rá ag an Seanadóir Noone. Dúirt sí nach raibh sí líofa sa Ghaeilge agus nach bhfuil aon rud fá choinne sin. B'fhéidir gur sin an cruthú dúinn — duine cosúil léí féin a bhí sa Ghaeltacht agus a bhfuil oideachas dara agus gach leibhéil eile aici a deireann nach bhuil muinín aici inti féin an Ghaeilge a labhairt. Sin í an fhadhb atá againn. Sin an dúshlán atá againn, go dtabharfaimid deis do dhaoine cosúil leis an Seanadóir Noone, atá fábharach don Ghaeilge agus atá sásta tacaíocht a thabhairt don Ghaeilge agus an méid atá aici a labhairt, a bheith níos líofa. Sin an rud atá i gcroí na straitéise, go mbeidh dúbail ar an méid cainteoirí Gaeilge sa tír fá chionn 20 bliain. Is dúshlán mór é. Níl aon mhaitheas le bheith ag díriú isteach ar dhuine cosúil liomsa nó leis na SeanadóiríÓ Murchú nóÓ Domhnaill, mar tá an Ghaeilge againn ar fad. Caithfimid díriú ar dhaoine cosúil leis an Seanadóir Noone. Níl mé chun an Seanadóir Ní Chatháin a lua. Tá sí líofa go breá anois agus níl mé ag déanamh cigireachta nó aon rud uirthi.
Bhí an-suim agam ins an méid a bhí le rá ag an Seanadóir Quinn, fear gnó ar dóigh, agus ins an dearcadh a bhí aige. Chonaic mé na comharthaí thuas ina chuid siopaí féin, "Díol do chuid airgid anseo", "Ná tabhair leat gan díol" agus mar sin de, agus na hainmneacha dátheangach, rud a d'fheicfí i gCeanada. Thug an Seanadóir samplaí maithe. Caithfimid an teanga a dhíol don phobal. Is féidir reachtaíocht agus Achtanna teanga a bheith againn agus an Ghaeilge a bheith mar theanga oifigiúil ag leibhéal na hEorpa, ag leibhéal an domhain agus ag leibhéal UNESCO, ach muna dtig linn dul i bhfeidhm ar phobal na hÉireann agus ar an ghnáth mhuintir, ní fiúé. Sin an dúshlán atá ins an straitéis. Sin an fáth go bhfuilimid ag cur €60 milliún ar fáil i mbliana, in ainneoin na deacrachtaí eacnamaíochta atá againn, ar mhaithe leis sin a chur ar aghaidh.
Bhí ciorraithe ar gach Roinn, agus ar mo Roinn chomh maith. Ach rinne mé gach dícheall na hacmhainní a choinneáil dos na rannóga is éifeachtaí a chuirfeadh an teanga chun cinn. Aon rud atáimid ag déanamh sa Ghaeltacht, caithfidh sé a bheith teanga lárnaithe. Má fhaigheann an teanga bás ins an Ghaeltacht, cé go bhfuil na gaelscoileanna ag déanamh an-obair agus cé go mbeidh an Ghaeilge mar chuid den tír i gcónaí, beidh an lúb sin ar an slabhra briste.
Luaigh an Seanadóir Cullinane an tábhacht a bhaineann le fostaíocht sa Ghaeltacht agus le hacmhainní a bheith ag an údarás. B'éigean dúinn troid go láidir i mbliana. We had to fight very hard fá choinne €6 mhilliún de dheontas caipitil don údarás, an rud céanna agus a bhí aige anuraidh. Tá acmhainní de €5 mhilliún ag an údarás féin. Mar sin beidh €11 mhilliún aige. Beidh an rud céanna ag an údarás agus a bhí aige anuraidh mar dheontas caipitil. Ní leor é. Trí bliana ó shin bhí sé ag fáil €26 milliún. Tá a fhios ag an Seanadóir Ó Domhnaill é sin. Cuireann sé iontas orm nach ndeireann séé sin níos minicí. Tá a fhios sin ag an Seanadóir mar tá sé ina bhall de Údarás na Gaeltachta. I 2009, bhí an méid a bhí ag an údarás anuas go dtí€16 mhilliún, i 2010 bhí sé anuas go €10 milliún agus anuraidh bhí sé anuas go dtí€6 mhilliún. Dá leanfaí leis an ngraf sin bheadh sé anuas i mbliana go dtí€3 mhilliún, ach d'éirigh liom €6 mhilliún a fháil, buíochas don Rialtas a thug sin dom. Bhí an Seanadóir Ó Clochartaigh ag gearáin nach raibh mé ag bord an Rialtais. B'fhéidir nach bhfuil mé ag bord an Rialtais ach tá cairde maithe agam ann. Tá an Teachta Deenihan ann agus caithfidh mé aitheantas a thabhairt dó-san gur éirigh linn an t-airgead sin a fháil.
Luadh príomhfheidhmeannach Údarás na Gaeltachta. Tá cinneadh déanta ag an Rialtas go mbeidh an t-údarás ann. Beidh feidhmeanna fiontraíochta ag Údarás na Gaeltachta. Tá príomhfheidhmeannach sealadach ag an údarás i láthair na huaire. Tá sé sin chun a bheith ann agus tá síneadh ama tugtha dó go deireadh mhí Mhárta. Is féidir liom a rá go bhfuil rudaí ag dul ar aghaidh go han-tapaidh idir Roinn s'againne agus an Roinn Caitheachais Phoiblí agus Athchóirithe. Tá dúil agam go mbeidh dul chun cinn suntasach déanta, b'fhéidir roimh dheireadh na míosa nó go luath ina dhiaidh, maidir le príomhfheidhmeannach buan lán-aimseartha a cheapadh do Údarás na Gaeltachta, a thabharfadh muinín agus spreagadh don údarás dul ar aghaidh leis an obair atáá dhéanamh aige le blianta anuas.
Luaigh an Seanadóir Ó Domhnaill nach raibh bainisteoir réigiúnach ag an údarás i nDún na nGall. Baineann ceapadh an phríomhfheidhmeannaigh leis an Rialtas ach is gnó don údarás féin na bainisteoirí réigiúnacha a cheapadh. Nuair a bheidh an Seanadóir ag an chéad chruinniú eile de Údarás na Gaeltachta, b'fhéidir go dtógfaidh sé an cheist sin arís, muna bhfuil sé tógtha aige cheana féin.
Níl cead, de réir an mhoratóra, bainisteoir réigiúnach a cheapadh.
Níor chuala an Rialtas é sin go fóill. Más mar sin atá, amharcfaimid ar sin chomh maith.
Aontaím ar fad go bhfuil obair iontach á dhéanamh ag na gaelscoileanna. Luaigh an Seanadóir Ní Mhoráin chomh tábhachtach is atá sé go mbeadh scrúdú cainte Gaeilge ins an teastas sóisearach. Mhol sí na coistí gairmoideachais agus na scoláirí sa chóras sin. Aontaím leis sin ar fad chomh maith.
Tagaim anois go dtí an Seanadóir Ó Clochartaigh.
Céard faoin gCoimisinéir Teanga?
Tá mé ag teacht chuige sin.
No interruptions are allowed when the Minister of State is replying. The Minister of State has three minutes left. If he is allowed to reply he may reach every Senator's questions.
Please make sure the Minister of State addresses the major issues.
Thagair an Seanadóir Ó Clochartaigh don chomparáid a rinne mé idir an Laidin agus an Ghaeilge agus dá dtarlódh a leithéid don Ghaeilge. Bhí dearmad déanta agam gur dhúirt méé, fiú amháin. Tá an tuairim a bhí agam an lá sin fós agam sa lá atá inniu ann.
Maidir leis an gCoimisinéir Teanga, tá cinneadh déanta ag an Rialtas. Chuir an Seanadóir Ó Clochartaigh ceist cé a rinne an cinneadh. Rinne an Rialtas an cinneadh mar bhí ath-bhreithniú ar gach Roinn ag an Roinn Caitheachais Phoiblí agus Athchóirithe i rith na bliana ar gach líne de chaiteachas na Ranna. Ina dhiaidh sin bhí cruinniú ag an gcomh-Aireacht agus rinneadh cinntí eagraíochtaí a chur le chéile. Cinneadh Rialtais a bhí ann go mbeadh comhthathú idir an Choimisinéir Teanga agus Oifig an Ombudsman.
An Roinn a mhol é, mar sin.
I láthair na huaire tá athbhreithniú iomlán á dhéanamh ar Acht na dTeangacha Oifigiúla agus ar ról an choimisinéara chomh maith. Tááthas orm a rá go bhfuil mé iontach dóchasach faoin méid atá ag tarlú. Cé nach bhfuil sé fógartha, tá beagnach 400 moltaí istigh go dtí seo. Idir seo agus deireadh na míosa tá mé cinnte go dtiocfaidh an oiread céanna isteach. Tá seo faoi chúram oifigigh sinsearacha mo Ranna. Rachfar tríd gach moladh acu sin go mion agus déanfar anailís ar gach ceann acu chomh maith. Beidh comhairle le fáil againn, b'fhéidir ó dhaoine nár chuir isteach moltaí— daoine acadúla, saineolaithe teanga agus daoine cosúil leis an Ollamh Colin Williams a bhí i mBaile Átha Cliath ag an deireadh seachtaine. Beimid i dteagmháil leo siúd ulig. Tuigim go maith gur seo uair chinniúnach don Ghaeilge agus go gcaithfear an rud ceart a dhéanamh. Tuigim an deacracht agus an ghéarchéim. Tá an cinneadh déanta ag an Rialtas agus rachaimid ar aghaidh anois. Táimid ag dul ar aghaidh leis an athbhreithniú go bhfeicfimid cad é atá ag dul a tharlú. Níl mise chun aon fhreagra a thabhairt — níl aon fhreagra le tabhairt agam — go dtí go mbeidh an t-athbhreithniú déanta agus na moltaí go léir léite agus scrúdaithe againn. Ní shílim go mbeadh an Seanadóir ag súil go ndéanfainn a leithéid ach oiread.
Chaith an Seanadóir Ó Clochartaigh neart uisce reoite ar an straitéis. Tá a lán ag dul ar aghaidh. Chuala mé ar an raidió ar maidin é. Tá sé istigh anseo ina Sheanadóir le níos lú ná bliain agus dúirt sé nár tháinig aon reachtaíocht isteach don Ghaeilge go fóill. Tá mise anseo le 30 bliain agus d'fhéadfainn cuntas ar mhéara láimhe amháin an méid reachtaíocht a tháinig isteach don Ghaeilge le 30 bliain. Tiocfaidh reachtaíocht isteach don Ghaeilge nuair a bheidh gá le reachtaíocht don Ghaeilge. Ní cluiche peile nó leadóige reachtaíocht anseo. Tiocfaidh reachtaíocht isteach nuair a bheidh gá léi. Táimid ar aghaidh go maith anois le reachtaíocht a thabhairt isteach maidir leis an mBille Gaeilge. Tá sé ráite ag an Rialtas go mbeidh séá fhoilsiú i rith na bliana seo agus tá súil as Dé agamsa go mbeidh sé reachtaithe i rith na bliana chomh maith.
I ask the Minister of State to conclude.
Déanadh go leor pointí agus tá siad nótáilte againn. Gabhaim buíochas le gach Seanadóir, fiú an Seanadóir Ó Clochartaigh.
Go raibh míle maith agat.
Tá súil agam, láéigin nuair is Aire na Gaeltachta é, go mbeidh gach lá mar Dhomhnach, agus gach Domhnach mar Dhomhnach Cásca. Whenever Senator Ó Clochartaigh is Minister responsible for the Gaeltacht, I wish that every day in the Gaeltacht will be like a Sunday, and every Sunday will be as good as Easter Sunday.