Dáil Éireann debate -
Wednesday, 10 Jun 1964

Vol. 210 No. 7

Committee on Finance. - Vote 39—Roinn na Gaeltachta.

Minister for the Gaeltacht (Mr. Moran)

Tairgim:

Go ndeonfar suim nach mó ná £426,760 chun slánuithe na suime is gá chun íoctha an mhuirir a thiocfaidh chun bheith iníoctha, i rith na bliana dár críoch an 31 Márta, 1965, le haghaidh Tuarastal agus Costas Roinn na Gaeltachta maille le deontais le haghaidh Tithe agus Ildeontais-i-gCabhair.

Taispeánann an caiteachas a meastar don bhliain reatha ísliú de £9,900 ar an soláthar a rinneadh don bhliain seo caite. Tá ísliú sa soláthar a moltar le haghaidh tithe Gaeltachta, scéimeanna feabhsúcháin agus coláistí Gaeilge ach moltar soláthar breise le haghaidh seirbhísí iompair, taispeántais drámaíochta agus freastal daltaí Gaeltachta ar chúrsaí oiliúna.

Ba mhaith liom beagán a rá faoi na seirbhísí uilig atá á dtabhairt ag an Roinn san ord ina bhfuilid leagtha amach i Leabhar na Meastachán:—

Tá soláthar de £186,000 á dhéanamh faoi Fho-Mhírcheann C le haghaidh deontas faoi Achtanna na dTithe (Gaeltacht). Leagadh amach an tsuim sin de réir méid na ndeontas tithíochta atá ann faoi láthair, agus is cosúil go mbeidh tuilleadh airgid ag teastáil má ardaítear na deontais i mbliana fé mar atá i gceist ag an Roinn.

I rith na bliana airgeadais seo caite, tógadh 183 tithe nua agus cuireadh feabhas ar 317 tithe; cuireadh soláthar uisce ar fáil i 315 tithe agus saoráidí séarachais i 284 tithe; cuireadh seomra folcaidh feistithe ar fáil i 279 tithe agus cuireadh feabhas ar an gcóras sláintíochta in 8 gcásanna; cuireadh méaduithe speisialta le haghaidh cuairteoirí ar fáil i 29 tithe agus críochnaíodh 9 Seallaí Saoire.

Fritheadh 1,889 iarratais ar chúnamh faoi na hAchtanna i rith na bliana.

Suim £45,000 a meastar a caithfear ar scéim na mbóthar sa bhliain 1964-65. Is ionann é sin agus an soláthar a bhí ann don bhliain 1963-64. Leanfar den socrú a cuireadh i bhfeidhm sa bhliain 1963-64 faoinar cuireadh suim £3,000 den soláthar ar fáil le haghaidh na mbóthar ar na hoileáin. De dheasca drochaimsire i ngeimhreadh na bliana 1962-63 fágadh roinnt bóthar gan déanamh sa bhliain airgeadais sin, agus b'éigin tús a thabhairt do na bóithre sin as soláthar na bliana 1963-64. D'fhág sé sin gur cuireadh moill bheag ar an obair ar bhóithre a ceadaíodh don bhliain 1963-64 ach tá gach dícheall á dhéanamh chun na riaráistí sa chlár oibre a ghlanadh. Ba mhaith liom a rá arís nach gcailltear an deontas i leith aon bhóthar ceadaithe má theipeann orainn é a dhéanamh sa bhliain dár ceadaíodh é.

Suim £15,000 a meastar a caithfear sa bhliain 1964-65 ar scéimeanna uisce-sholáthair agus séarachais, is é sin, laghdú £5,000 ar sholáthar na bliana 1963-64. Níor caitheadh ach £4,393 den soláthar sin sa bhliain airgeadais seo caite agus, ós rud é go bhfuil freastal déanta faoin am seo ar chuid mhór de riachtanais na Gaeltachta ó thaobh scéimeanna uiscesholáthair agus séarachais de, ceaptar gur leor an soláthar de £15,000 atá á dhéanamh don bhliain 1964-65. Ní miste dom a mheabhrú do Theachtaí go gciallaíonn an soláthar seo go gcaithfidh na húdaráis áitiúla obair ab'fhiú £60,000 san iomlán a chur i gcrích i rith na bliana sara mbeidís i dteideal deontais £15,000 san iomlán.

Suim £20,000 a meastar a caithfear ar mhion-oibreacha mara sa bhliain 1964-65. Is méadú £2,000 é sin ar an soláthar a bhí ann don bhliain 1963-64. Is é is mó is cúis leis an méadú ná níos mó deontas a bheith ceadaithe ag an Roinn chun saoráidí calaíochta sa Ghaeltacht a fheabhsú. Caitheadh suim £12,064 i bhfoirm deontas faoin Scéim sa bhliain airgeadais seo caite.

Suim £15,500 a meastar a caithfear ar na Scéimeanna seo sa bhliain 1964-65. Is méadú £7,500 é sin ar an soláthar a rinneadh don bhliain 1963-64. Is iad na príomh-chúiseanna atá leis an méadú—

(i) éileamh mór a bheith ann i gcónaí ar an scéim a tionscnaíodh cúpla blian ó shin chun talamh féaraigh sa Ghaeltacht a fheabhsú,

(ii) téarmaí chuid B de Scéim Chonamara de Thionscadal na Talún a bheith leathnaithe go dtí na límistéirí Gaeltachta uilig ón lú Márta, 1963,

(iii) Scéim nua foirgintí feirme a bheith tosnaithe i gcomhar leis an Roinn Talmhaíochta sna limistéirí Gaeltachta,

(iv) iarracht a bheith á dhéanamh chun talamh féaraigh sléibhe sa Ghaeltacht a fheabhsú ar mhaithe le forbairt tionscail na gcaorach, agus

(v) leasú a bheith déanta ar Scéim Maoth-thorthaí na Roinne chun fás glasraí a fhorbairt chomh maith le maoth-thorthaí.

Fé mar atá ráite agam, tá an-éileamh ar an Scéim chun Talamh Féaraigh sa Ghaeltacht a Fheabhsú, agus go dtí seo feabhsaíodh os cionn 2,000 plásán nó beagnach 5,000 acra talún.

I gcás leathnú chuid B de Scéim Chonamara de Thionscadal na Talún, feabhsaíodh tarraingt ar 700 acra sa Ghaeltacht go dtí seo.

Maidir leis an Scéim Foirgintí Feirme don Ghaeltacht, íocann an Roinn deontais Fhoirlíontacha anuas ar na gnáth-dheontais atá le fáil ón Roinn Talmhaíochta d'iarratasóirí cáilithe sna límistéirí Gaeltachta. Cé nár tionscnaíodh an Scéim go dtí Meán Fómhair, 1963, tá an-éileamh uirthi agus cheana féin tá níos mó ná 900 iarratas faighte agus íocadh níos mó ná £7,000 faoin scéim go deireadh Márta seo caite.

Suim £13,000 a meastar a caithfear ar scéim na dTithe Gloine sa bhliain 1964-65. Is laghdú £7,000 é sin ar an soláthar a bhí ann don bhliain 1963-64. I rith na bliana sin cuireadh córais téacháin isteach i 25 tithe i gContae Dhún na nGall ar chostas £12,430 agus fágann sé sin go bhfuil córas téacháin curtha isteach anois i 103 cinn de na 194 tithe ar fad atá tógtha faoin scéim. Maidir leis na tithe gloine a ndearnadh damáiste mór stoirme dóibh i gCois Fharraige agus i dTuar Mhic Éadaigh, tá conradh déanta chun 10 dtithe díobh i gCois Fharraige a atógáil agus tá siad go léir beagnach críochnaithe cheana. Ní raibh na fásóirí eile sa cheantar sin —10 díobh—sásta go dtí seo bheith páirteach a thuilleadh sa scéim. Tá mé ag súil go mbeidh tuilleadh díobh toilteanach teacht arais faoin scéim arís nuair a fheicfidh siad na cinn atógtha. Beidh fáilte dar ndóigh rómpu agus déanfar socruithe chun teach a atógáil d'éinne díobh a iarrfaidh é sin. Caitheadh suim £5,851 anuraidh ar atógáil na dtithe i gCois Fharraige.

Suim £1,250 a meastar a caithfear sa bhliain 1964-65 ar na deontais i leith cránacha agus síolta a dháiltear faoi Scéim na Muc. Is méadú £250 é sin ar an soláthar a bhí ann don bhliain 1963-64 agus is é is mó is cúis leis sin ná cránacha de chaighdeán níos áirde bheith á soláthar. Ó thús na scéime dáileadh tuairim 500 cráin san iomlán agus de réir gach tuairisce d'éirigh go maith lena bhformhór mór.

Tá soláthar £9,000 á dhéanamh i mbliana i bhFo-Mhírcheann E (7) le haghaidh Meánscolaíochta, sé sin, laghdú de £6,000 ar an soláthar a rinneadh anuraidh. Ó cuireadh tús leis an scéim sa bhliain 1958 tógadh nó leathnaíodh 8 meánscoileanna sna limistéirí Gaeltachta le cabhair ón Roinn. Cuireadh deontais os cionn £42,000 san íomlán ar fáil mar chabhair do na meánscoileanna sin.

Tá soláthar £7,500 á dhéanamh i bhFo-Mhírcheann E (8) i mbliana le haghaidh hallaí siamsa. Faoin scéim seo tugtar deontas de 80% den chostas nó £5,000, pé acu is lú, mar chabhair chun halla siamsa a thógáil, a fheabhsú, a leathnú nó a fheistiú. Íocadh deontais arbh fhiú tuairim £21,000 iad san iomlán faoin scéim ó cuireadh tús léi sa bhliain 1960-61 agus fuair 12 hallaí tairbhe na ndeontas sin. Tógadh 3 hallaí nua faoin Scéim agus tá dhá cheann eile á dtógáil faoi láthair. Deisíodh dhá halla agus tugadh cabhair i 5 cásanna eile chun fearaistí éagsúla a cheannach. Cúis áthais dom a fheiscint go bhfuil úsáid á bhaint as an scéim seo ag cuid de na háiteanna is mó tábhacht ó thaobh na Gaeilge, mar shampla, Inis Meán, Inis Thiar, an Cheathrú Rua, an Tulach agus Oileán Toraí. Tá súil agam go mbainfidh muintir na Gaeltachta tuilleadh feidhme as an scéim seo sna blianta atá romhainn.

Déantar soláthar faoi Fho-Mhírcheann F den Mheastachán le haghaidh deontas d'imeachtaí cultúrtha agus sóisialacha—mar shampla, deontais le haghaidh feiseanna, féilte drámaíochta nó d'fhonn scoláireachtaí Gaeltachta a bhronnadh ag feiseanna agus cabhair a thabhairt do choistí áitiúla sa Ghaeltacht chun oirnéisí ceoil, téipthaifeadáin nó a leithéid a cheannach.

D'fhonn cabhrú le daltaí meánscoile sna limistéirí Gaeltachta a mbíonn turasanna fada le déanamh acu i ndáil lena gcuid scolaíochta ceapadh scéim sa bhliain 1961 faoina dtugtar deontais bhliantúla, suas go dtí £500 in aghaidh na scoile, chun cabhrú le húdaráis meánscoile sna limistéirí sin seirbhís iompair a chur ar fáil do dhaltaí lae. Leasaíodh an scéim anuraidh le go bhféadfaí buntáistí na scéime a thabhairt do dhaltaí Gaeltachta a dhéanann freastal ar chúrsaí lae sna gairmscoileanna. Tá soláthar sa scéim freisin faoina bhféadfar teacht i gcabhair i gcásanna áirithe ar dhaltaí ó na limistéirí Gaeltachta a mbíonn orthu freastal ar mheánscoil nó ar ghairmscoil atá gairid dóibh ach nach bhfuil suite sna limistéirí Gaeltachta ar choinníoll, ámh, nach mbeidh scoil oiriúnach ar fáil dóibh sa Ghaeltacht féin. Soláthar £10,000 atá á dhéanamh i bhFo-Mhírcheann G don ghnó seo i mbliana, sé sin, méadú de £1,000 ar an soláthar a rinneadh don bhliain 1963-64.

Cúis sásaimh dom a fheiscint go bhfuil 26 scoileanna ag baint tairbhe as an scéim seo sa scoilbhliain reatha i gcomparáid le 11 sa bhliain roimhe sin. Tá suim £1,250 á sholáthar faoin bhFo-Mhírcheann seo chomh maith i leith seirbhísí tarchuir idir Oileán Cléire agus Dún na Séad. Is le haghaidh chothabháil an bháid tarchuir atá an t-airgead sin ag teastáil.

Níl aon athrú ó anuraidh ar an soláthar £48,000 sa Deontas £5 agus ní dóigh liom gur gá éinní speisialta a rá ina thaobh.

Tá suim £100,000 á cur ar fáil mar dheontas-i-gcabhair do Ghaeltarra Éireann arís le haghaidh na bliana 1964-65. Cuirtear an t-airgead seo ar fáil chun caiteachas reatha an Bhoird a shlánú; caitear é chun riaradh ar ghnóthaí de shaghas scéimeanna printíseachta agus tréineála agus forbartha chomh maith le freastal ar aon uireasa a tharlaíonn sna gnáth-chúrsaí trádála.

Mar a foráltar san Acht faoinar bunaíodh Gaeltarra Éireann is féidir airgead a chur ar fáil don Bhord ón bPríomh-Chiste le haghaidh cuspóirí caipitil, agus sa bhliain seo caite cuireadh iomlán de £75,000 ar fáil chuige sin. Aisíocann an Bord an t-airgead sin agus ús air. Ón uair a bunaíodh an Bord tá iomlán de £290,000 tugtha ar airleacan dó, agus tá an t-iomlán a bhí dlite go dtí deireadh Márta seo caite aisíoctha cheana, sé sin, £43,026 idir bhunairgead agus ús.

I mí Lúnasa seo caite do leagadh Tuarascáil agus Cuntais an Bhoird don bhliain 1962-63 faoi bhráid gach Tí den Oireachtas. Do thaispeáin siad go raibh méadú de thimpeall £53,500 sna díolacháin thar mar a bhí sa bhliain roimhe sin agus go raibh méadú de thimpeall £21,500 sa phá a híocadh leis na hoibrithe sna hionaid táirgthe. Tá ráite sa Tuarascáil gur tosaíodh sa bhliain ar theach coirí nua a thógáil leis an muileann sníomhacháin i gCill Chárthaigh agus ar ghléasra galghinte nua a sholáthar ann. Tá na hoibreacha sin ar siúl go fóill agus is orthu sin agus ar oibreacha eile san ionad céanna a caitheadh timpeall £42,000 den £75,000 a heisíodh sa bhliain seo caite mar airleachain inaisíoctha. Faoi láthair, tá dhá ionad cniotála nua á dtógáil; ceann acu i gCloch na Rón agus an ceann eile i dTuar Mhic Éadaigh. Leagfar an Tuarascáil agus na Cuntais don bhliain seo caite faoi bhráid gach Tí den Oireachtas chomh luath agus is féidir é tar éis na cuntais a bheith iniúchta. Tuigim, áfach, ón mBord go bhfuil na díolacháin i gcoitinne imithe i méid arís ó anuraidh agus go bhfuil méadú fiúntach ar na díolacháin thar lear.

Tá soláthar £6,000 á dhéanamh faoi Fho-Mhírcheann I le go bhféadfar cabhair a thabhairt chun foirgintí a thógáil, a shealbhú, a oiriúnú nó a fheistiú mar Choláistí Gaeilge. Rinneadh soláthar £10,000 chuige sin anuraidh ach ní dhearnadh éileamh ar aon chuid den tsoláthar sin. Ag féachaint don mhéadú mór atá ag teacht le tamall anuas ar líon na daltaí atá ag lorg cúrsaí Samhraidh sa Ghaeltacht is ionadh liom nach bhfuil tairbhe níos mó á bhaint as an scéim seo, go háirithe san Iarthar. Níl ach cúig cinn de choláistí aitheanta Gaeilge i gCúige Chonnacht i gcomparáid le dhá cheann déag i gContae Dhún na nGall agus seacht gcinn sa Deisceart.

Tá soláthar á dhéanamh faoi Fho-Mhírcheann M chun cabhrú le taispeántais drámaíochta Gaeilge sa Ghaeltacht agus le Taibhdhearc na Gaillimhe. Tá an soláthar méadaithe i mbliana ó £5,000 go dtí £6,500 d'fhonn go bhféadfar deontas speisialta a chur ar fáil do Thaibhdhearc na Gaillimhe i dteannta an ghnáthdheontais mar chabhair chun maisiúcháin agus deisiúcháin áirithe a dhéanamh ar an Taibhdhearc. Tugtar deontas reachtála £2,500 don Taibhdhearc agus £1,500 d'Amharclann Ghaoth Dóbhair faoin bhFo-Mhírcheann seo. Tugtar cúnamh freisin do chumainn bheaga drámaíochta sna limistéirí Gaeltachta.

Baineann tuairim £33,000 den soláthar £40,000 faoi Fho-Mhírcheann N leis an scéim faoina dtugtar cúnamh do choistí áitiúla chun scoláireachtaí saoire sa Ghaeltacht a thabhairt do pháistí ó áiteanna lasmuigh den Ghaeltacht. Leasaíodh an scéim roinnt anuraidh d'fhonn an pobal a ghríosadh chun tuilleadh de na coistí áitiúla a bhunú agus is cúis sásaimh dom a fheiscint gur méadaíodh líon na gcoistí sin ó 96 sa bhliain 1962-63 go dtí 134 sa bhliain 1963-64. Meastar, mar adúirt mé anuraidh, go bhfuil bua ar leith leis na coistí áitiúla sa mhéid go bhfuilid in ann súil a choimeád ar feadh na bliana uile ar na páistí a bheidh le cur chun na Gaeltachta nó a bheidh tar éis tréimhse a chaitheamh ansin. Tugann sé sin deis do na coistí léachtaí, coirmeacha ceoil, agus a leithéid a shocrú do na daltaí ó thráth go chéile i rith na bliana i dtreo go mbainfidh na páistí an fheidhm is mó is féidir as an gcuairt ar an Ghaeltacht agus nach gcaillfidh siad tairbhe pé tréimhsí a bheidh caite acu ann. Táim ar an tuairim nach mbeidh gluaiseacht seo na scoláireachtaí Gaeltachta socair ar an bhforas ceart go dtí go mbeidh coistí iontaofa áitiúla bunaithe ar fud na tíre uile lasmuigh den Ghaeltacht. Is é beartas na Roinne bunú agus neartú na gcoistí sin a chur chun cinn ar gach bealach is féidir.

Cúis sásaimh dom freisin an méadú atá tagtha ar líon na bpáistí a bhain tairbhe as an gcúnamh a cuirtear ar fáil faoin scéim seo le roinnt bhlianta anuas. Cuireadh suas le 5,700 páistí ó 134 coistí chun na Gaeltachta sa bhliain 1963-64 i gcomparáid le 333 páistí ó cheithre coistí sa bhliain 1957.

Tá san áireamh faoin bhFo-Mhírcheann seo freisin soláthar le haghaidh scéime faoina gcuirtear páistí chuig scoileanna Gaeltachta—gach páiste ar feadh téarma scoile amháin. Tá an scéim seo á reachtáil ag an Roinn i gcomhar le Gael-Linn agus is cúis sásaimh dom i gcónaí an comhoibriú seo a bheith idir eagras deontach agus an Stát ar mhaithe le athbheochan na Gaeilge. Isé bua na Scéime seo go dtugann sí líofacht Ghaeilge d'fhoghlaimeoirí óga in imeacht gearrthréimhse aimsire. Dá bhrí sin, molaim go láidir don phobal í agus tá súil agam go mbainfidh siad tuilleadh feidhme aisti sna blianta atá romhainn.

Tá soláthar á dhéanamh faoi Fho-Mhírcheann O i ndáil le scéim nua trína gcuirfear cúnamh airgid ar fáil do bhuachaillí as na limistéirí Gaeltachta a bheidh ag freastal ar chúrsaí printíseachta tamall ó bhaile. Tá ganntanas mór ceardaithe oilte de bhunadh na Gaeltachta féin ar fud na limistéirí Gaeltachta. Féadfar a locht sin a chur ar a dheacra atá sé don ghnáthbhuachaill sa Ghaeltacht deis a fháil cois baile chun cúrsa printíseachta a dhéanamh agus ar a chostasaí a bheadh sé air cúrsa a dhéanamh in aon áit eile. Ar an ábhar sin socraíodh go gcuirfí liúntaisí cothaithe ar fáil ar choinníollacha áirithe d'fhonn cabhrú le buachaillí Gaeltachta a mbeidh orthu cónaí as baile i ndáil le cúrsa printíseachta. Liúntas £100 ar a mhéid a bheidh i gceist don chéad bhliain phrintíseachta agus £50, ar a mhéid, don dara bliain. Tá an scéim seo á riaradh ag an Roinn i gcomhar leis na coistí gairmoideachais contae agus is ar mholadh na gCoistí sin a cheadaítear liúntas faoin scéim. Ocht liúntais a cheadaíodh go dtí seo ach tá súil agam go rachaidh an uimhir sin i méid go mór sna blianta atá romhainn.

Tá soláthar á dhéanamh faoin bhFo-Mhírcheann seo freisin d'fhonn cúnamh airgid a chur ar fáil do Choiste Gairmoideachais Chontae na Gaillimhe i leith scéime atá acu d'fhonn liúntais chothaithe a chur ar fáil do dhaltaí as Inis Thiar agus Inis Meán lena chumasú dóibh cur fúthu ar Inis Mór faid a bhíonn siad ag freastal ar an ngairmscoil ansin. Tá soláthar ann freisin le haghaidh Scéime den tsort céanna atá á hoibriú ag Coiste Gairmoideachais Chontae Dhún na nGall ar mhaithe le daltaí as na hOileáin Ghaeltachta atá ag freastal ar ghairmscoileanna ar an mórthír. Punt de chuid na Roinne atá á íoc in aghaidh gach puint de chuid na gcoistí.

Ní cóir dom críoch a chur leis an ráiteas seo gan tagairt a dhéanamh do Thuarascáil an Choimisiúin um Athbheochan na Gaeilge. Fé mar is eol don Dáil, tá an Tuarascáil á scrúdú i mo Roinnse agus sna Ranna eile Rialtais, agus tá ar intinn ag an Rialtas Páipéar Bán a leagan faoi bhráid na Dála ar ball ag léiriú beartais an Rialtais i dtaobh moltaí an Choimisiúin. Tá dóchas agam go dtiocfaidh d'fheidhmiú an bheartais sin go n-éireoidh le Roinn na Gaeltachta cúnamh nach beag a thabhairt ar mhaithe leis an nGaeltacht agus leis an nGaeilge.

Mr. P. O'Donnell

Tuairim agus deich mbliana ó shoin, do cuireadh Roinn na Gaeltachta ar bun agus tá an t-am ann anois go gcaithfidh an tAire innsint dúinn cad é mar tá an Ghaeltacht ag dul ar aghaidh. An bhfuil sí ag éirí níos leithne nó an bhfuil sí ag cúngú? An bhfuil an líon daoine atá ann níos mó nó níos lua? Níl a fhios againn, agus níor innis an tAire dhúinn é.

Tchím sa Mheastachán nach bhfuil ach an méid céanna airgid i mbliana a bhí anuraidh le haghaidh an deontas £5 dona páistí scoile. Níl sa Ghaeltacht ach an líon céanna páistí a bhí ann trí nó ceithre bliana ó shoin agus ar an ábhar sin, sé mo bharúil nach bhfuil an Ghaeltacht ag fás ar chor ar bith.

Tchím fosta nach bhfuil an méid céanna airgid ag an Aire i mbliana a bhí aige anuraidh agus is mór an náire é. Tá laghdú £10,000 sa Mheastachán.

Sul ar imigh mé maidin inniu, chonaic mé trí bus lódanna de mhuintir na Gaeltachta ag imeacht leo go hAlban, díreach mar a rinne siad fadó nuair a bhí Peadar Ó Domhnaill agus Pádraig Mac an Ghoill ag scríobhadh.

As I have just said, it is ten years since the Department of the Gaeltacht was first set up. It is a pity the Minister could not give us a review of the conditions which exist in the Gaeltacht generally, whether it is increasing or decreasing, whether the number of people there is decreasing or increasing. This morning, as I left the Fíor-Ghaeltacht in Tírconaill, I saw four bus loads of young people migrating from that Gaeltacht to what Peadar Ó Donnell or McGill long ago described as "tatie hoking" to the potato fields in Scotland. After having a Minister for the Gaeltacht for ten years, that is all the young people of the Tírconaill Gaeltacht can look forward to—the old familiar story in the month of June, the "tatie hoking". Children of school-leaving age were going off this morning to the potato fields of Scotland, from which they will not return until next October. It is a sad story indeed.

The inter-Party Government thought so much of the Gaeltacht that they set up a special Ministry to look after it and to endeavour to give employment there which would retain those young people in that Gaeltacht area. The first thing we note from the Minister's speech is that the money to be spent in the Gaeltacht this year is approximately £10,000 less than it was last year. The next thing we note is that there is no additional sum provided for housing or for the repair of existing houses in the Gaeltacht. Does that mean that no new families are setting up in the Gaeltacht and remaining there? Does it mean we have now put into a proper state of repair all the houses in which Gaelic speakers reside in the Fíor-Ghaeltacht. I do not think that is true. I think more money could be spent on housing in the Gaeltacht than is being spent. It is indicative of the position as far as the Gaeltacht is concerned.

There is one very sad note in this Estimate, that is, that no provision is made for additional schoolchildren to receive the £5 Gaeltacht deontas. That is very sad indeed. This £5 is paid to any schoolgoing children whose parents speak Irish in the home. Naturally, we expected an increase in the number of schoolgoing children in the Gaeltacht areas. We expected that this increase would come about as a result of the establishment of this Department and as a result of the Minister's activities in providing employment there. We expected to find more people setting up house there and remaining there and more children reaching schoolgoing age. But the Minister says "There is no change since last year in the provision of £48,000 in this case, and I do not think it necessary to say anything in particular about it."

That is one of the things about which he should have spoken. If that £48,000 is being distributed to children in the Gaeltacht who come from Irish speaking homes, why has there been no increase? Has there been a decrease? That is something the Minister should tell us about and it is something about which we are all very anxious to know. It is a sad state of affairs that we do not know, from the Minister's statement, whether there has been a decrease in the Gaeltacht population, but we do know that there are no additional schoolgoing children in the area.

It is a good thing to see the Minister giving the same amount as last year for the improvement of roads in the Gaeltacht areas. It is something the Minister should keep up because not only is the Gaeltacht area a place to which we send students to learn Irish but it is also becoming a very attractive tourist centre. I notice a reduction of £5,000 for water and sewerage schemes. That is also a pity. I know that in the Donegal Gaeltacht there are many areas in which there are neither water nor sewerage schemes. I know that in regard to Arranmore Island, the Donegal County Council are endeavouring to formulate a scheme and as far as I know Rannafast has no public sewerage scheme; Gweedore at the moment is in the process of having one formulated. The same applies to Gortahork. As far as I know, Kilcar in the Fíor-Ghaeltacht has no sewerage scheme and it is a pity to see the Estimate being reduced by £5,000 until all these Fíor-Ghaeltacht areas are provided with sewerage facilities.

I am glad to see that £20,000 is to be spent on minor marine works in 1964-65. I wonder will it be spent? Some ten years ago, I was in charge of the Department which preceded the present Department and I remember sanctioning a grant for the erection of a jetty at a place called Stackamore on Arranmore and each year I have put down questions asking when the money will be spent on Stackamore and each year I have been told "We are about to commence." Last year I was told that the Donegal County Council were holding up the erection of the marine works by their failure to secure title to certain necessary sites. Some three months ago, the county council informed me that the title had been procured and work would commence within a week. Now we are in the month of June and nothing has been done to provide landing facilities at Stackamore and the students who will be ferried across will have to get out of their motorboats and risk their lives completing the journey in flatbottomed boats going to the island. The Minister should give a prod to the Board of Works and his Department should become more of a prodding Department and see that moneys which have been allocated are spent expeditiously. That would be in the interests not alone of the Department but of the Gaeltacht generally.

I am glad that the glasshouse scheme has been the success that it is. I always said that it would be a success but not until heat had been installed in the houses. I am glad the Minister has agreed with that and that heat is now provided in a great majority of glasshouses in the Gaeltacht areas. I should like to see other portions of the Gaeltacht benefiting under the scheme. It might be possible for the Minister to have economic units of, say 100 glasshouses sited in other parts of the Gaeltacht area.

I note in regard to secondary education that there is a decrease of £6,000 in the amount to be spent this year. The Minister does not say why but he does explain that eight secondary schools are being built in the Gaeltacht area. The Minister is to be congratulated on that and it is good to see these secondary schools being established in various areas. I want to thank him publicly for acceding to representations made by me for a grant to the secondary school in Dungloe. This is on the fringe of the Gaeltacht but when it was explained— I do not know whether it was to the Minister or his predecessor, Deputy Bartley—that it would be impossible to find board and lodgings for students in the actual Fíor-Ghaeltacht and that Dungloe was on the fringe, he acceded to the representations.

I am not too familiar with these entertainment halls to which the Minister refers. I note that one has been erected on Tory Island. It is the only one in the Donegal Gaeltacht. I am sure that Tory Island needs entertainment because it is a very neglected spot. We only hear about it periodically and the people who live on it eke out a miserable existence. It is very seldom that Governments do very much for those people, but if they want to take a defaulter off the island, it is no trouble to send in one of the few battleships attached to our Navy, as they did last week.

An Leas-Cheann Comhairle

I do not think the Minister for the Gaeltacht would have any responsibility for that.

Mr. P. O'Donnell

He would, because it is diminishing the strength of the Gaeltacht by taking away an Irish speaker. I think I am relevant in that way. He should ensure that as many Irish speakers live in the locality as possible and not have their numbers dwindle away by the process employed by his colleague, the Minister for Defence.

I am glad to note under the heading of cultural activities we have now, as the Minister pointed out, a new word. We have the Irish for tape-recorder. I wonder if the Minister went down to the Gaeltacht and said to some Irish speakers there that he had a téipthaifeadán what would they say? They would possibly look at themselves to see where it was.

It is a very good thing the Minister is providing these transport services for Gaeltacht areas. I would appeal to him also to provide transport services between the islands and the Donegal coast for pupils who wish to attend secondary schools in Gweedore and Dungloe. I do not think there is any provision made for it but if the Minister tells me there is I shall be quite satisfied. On Arranmore Island, Tory Island and the other islands I am sure there would be students very anxious to take advantage of secondary school education but unless they become boarders it is impossible for them to avail of it. The Minister should subsidise transport from the island to the secondary school or, alternatively, subsidise a lodging allowance, if there is such a thing and, if there is not, create such a thing as a lodging allowance for students who wish to attend secondary schools.

I have already commented on the Gaeltacht deontas and I do not propose to say anything further about it. I note we are providing a sum of £100,000 as a grant-in-aid for Gaeltarra Éireann. Some of my colleagues may criticise that. I am afraid I cannot. I always look upon Gaeltarra Éireann as a social service for the people of the Gaeltacht. I am never too concerned if it loses money, provided it is rendering a social service to the people of the locality and provided the money is not squandered. However, I am surprised to note that it has cost £42,000 for the installation of heat in and the erection of a small addition to the Kilcar factory. That is a very big sum and I sincerely hope the change from oil to turf or turf to oil—I am not too certain —will be beneficial to the area.

I note that a sum of £6,000 is provided for the construction, acquisition, adaptation and equipping of Irish colleges but more surprised to note that a sum of £10,000 was allocated last year and not one penny of it was spent. I am certain that if the people of Arranmore Island—a college was established there in the past two years—were aware that £10,000 was going abegging there, application would have been made. I sincerely hope that some of this £6,000 will now be provided during the coming season towards the equipping of a college or whatever buildings are on the island.

The Minister refers to the Irish theatre in Gweedore. That is doing magnificent work. I remember when money was made available to it, it was hoped that the other colleges would follow the example set by Áine Nic Ghiolla Bríde and her fellow workers in Gweedore. I am sorry to say that no other theatre in the Gaeltacht, with the exception of the one which is in Galway for some years, has been established since then. We cannot over-emphasise the amount of good towards the Irish language and Irish culture generally which is being done by this theatre in the Gweedore area.

The only other thing I would criticise is the lack of information in the Minister's brief. I note he does say that a White Paper will soon be published by the Government as a result of the report of the Commission on the revival of the Irish language. I presume the Minister will be responsible for any legislation which will be necessary and I shall refrain from comment beyond saying it is a tragedy to see we intend to spend £10,000 less this year in that small, fast dwindling area, the fíor-Ghaeltacht. I can assure the Minister that £10,000 would keep the three busloads which I saw this morning setting off for the potato fields of Scotland in employment in the fíor-Ghaeltacht for the entire summer not only this year but next year.

Mr. Geoghegan

Is cosúil go gceapann an Teachta Ó Donnell go bhfuil an Ghaeltacht ar fad i nDún na nGall ag imeacht. Más amhlaidh atá, ní mar sin atá an scéal i gConamara. Tá an Ghaeltacht ansin ag dul ar aghaidh chomh maith agus níos fearr ná mar a bhí sí riamh. Tá deontas tithíochta le fáil ag na daoine atá ag iarraidh tithe nua. Tá go leor dena tithe seo ag dul suas i mo cheantar féin le cabhair dheontas Aire na Gaeltachta agus deontas na Comhairle Contae.

Tá áthas orm go bhfuiltear ag deisiú na tithe trátaí agus tá súil agam go ndéanfar an chuid eile do dheisiú gan mórán moille.

Mar gheall ar an deontas bóthair, tá obair an-mhaith á déanamh. Níl ach clamhsán amháin agam i leith na hoibre seo ar na bóithre—sé sin gur deisíodh cuid de sna bóithre cúpla bliain ach nár críochnaíodh iad ó shoin. Tá bóthar amháin in mo cheantar féin ar intinn agam. Tá tuairim is míle den bhóthar sin go bhfuil deisiú de dhith air agus nach féidir le daoine siúl air fé láthair.

Tá a fhios agam nach raibh mórán úsáid á dhéanamh de chuid de sna caladhphoirt agus poirt le cúpla scór bliain anuas. Anois, pé scéal é, tá muintir na Gaeltachta ag obair ar fheamainn a bhailiú agus is mian leo í do chur chuig na monarchain. Dá bhrí sin, iarraim ar an Aire airgead do chur ar fáil chun na poirt seo a dheisiú ionas go mbeidh sé níos fusa dona daoine seo a slí bheatha a bhaint amach.

Rud maith is ea é daoine óga do chur go dtí an Ghaeltacht. Tagann morán daoine óga ó áiteacha eile agus bíonn siad ag freastal ar scoileanna sa Ghaeltacht ar feadh trí mí agus iad ag foghlaim na Gaeilge.

B'fhéidir go mbeidh sé ar chumas an Aire níos mó tionscal cniotála do chur ar bun sa Ghaeltacht. Bhí ceann amháin ann timpeall trí scór bliain ó shoin ag Leitir Mealláin ach dúnadh é agus níor osclaíodh é go dtí seo. Dá mbeadh níos mó monarchan den tsórt sin scaipithe ar fud na Gaeltachta, ba chomhartha dóchais é dona daoine. B'fhearr leo bheith ag obair sa bhaile.

Molaim an tAire agus na daoine atá ag plé le ceist na Gaeltachta as ucht an fheabhais mhóir atá tagtha ann. Beidh breis feabhais ar a n-iarrachtaí nuair a bheidh sé críochnaithe. Fé mar adúras, tá an teanga chomh tréan i gConamara is a bhí sí riamh agus bfhéidir níos treise. Tá na daoine ann. Dúirt an Teachta O'Donnell go raibh na daoine ag imeacht agus nach raibh fágtha ach beagán gasúirí agus cailíní óga. Ní mar sin atá an scéal i gConamara. Tá scoileanna nua á dtógáil agus táthar ag cur seomraí breise le scoileanna eile. Sin mar atá an scéal i gConamara.

Mr. Dolan

Fé mar is eol do gach duine, ní Teachta ón Ghaeltacht mise. Tagaim ó Chontae Chábháin i gceartlár na tíre. Is contae í nach labhartar an Ghaeilge ann. Níl de Ghaeilge inti ach an méid a fhoghlamaíonn na daoine ar scoil. Ní hionann sin is a rá nach bhfuil spéis mhór agam sa Mheastachán seo agus sa Ghaeltacht ar fad. Ní maith an rud do dhuine mar mise bheith ag éisteacht leis an saghas óráide a thug an Teachta O'Donnell. Ní dóigh liom go ndeineann óráid den tsaghas maitheas do mhuintir na Gaeltachta ná do mhuintir na tíre ach oiread. Ní deirim nach bhfuil sé de cheart aige pé rud atá in a intinn aige do rá, ach mar sin féin, níl an scéal chomh h-olc agus atá sé ag iarraidh a chur ina luí orainn.

Do bhíos féin sa Ghaeltacht—i nDún na nGall a bhíos—agus chonaic mé na tithe atá ag na daoine ansin. Ní dóigh liom go bhfaca mé in áit ar bith eile in Éirinn tithe ní b'fhearr. Is fíor go bhfuilid níos fearr ná na tithe atá againn i gContae an Chabháin. Bhí uisce reatha san gcuid is mó acu agus maidir leis na bóithre bhíodar go breá ar fad. Bhí na daoine gléasta go deas agus bhíodar an-cháirdiúil. Do chuirfeadh sé áthas ar éinne dul ansin ar laethe saoire agus cuairt a thúirt ar na scoileanna, na coláistí nó halla rince ar bith. Sin é an pictiúir de mhuintir na Gaeltachta ba chóir a bheith ag muintir na hÉireann in ionad an phictiúir a dhathaigh an Teachta O'Donnell. Ní maith le h-éinne cuairt a thúirt ar áit ina mbíonn brón agus caoineadh ach sa Ghaeltacht tá na daoine cáirdiúil.

Tá tithe na Gaeltachta go breá ar fad. B'fhéidir nár tógadh oiread tigh i mbliana agus a tógadh anuraidh ach tá fáth amháin ar a laghad leis sin. Nuair a tógtar teach seasann sé 20, 30 nó 50 bliain. Chím i ráiteas an Aire gur tógadh 883 tithe, gur cuireadh feabhas ar 700 tithe agus gur cuireadh uisce i 305 tithe eile. Ní beag sin. Tá na tithe ar fad beagnach go han-mhaith ar fad.

Sa ráiteas a chuir an tAire ar fáil tá tagairt dona meánscoileanna. Tá a fhios agam go bhfuil scoileanna náisiúnta na Gaeltachta go breá fé mar adúirt an Teachta Geoghegan ó Ghaillimh. Tá freastal na ndaltaí orthu ag méadú agus is minic go gcaithtear seomra breise a chur le cuid dena scoileanna. Chomh maith leis sin do tógadh a lán scoileanna nua sa Ghaeltacht le cúpla bliain anuas. Is féidir le muintir na Gaeltachta a gcuid daltaí do chur go dtí na meánscoileanna anois. Sin buntáiste atá acu sa Ghaeltacht nach bhfuil againne i gContae an Chabháin. Nílim ag fáil locht orthu mar gheall air sin. Tá an deis sin acu. Ní ceart a rá nach bhfuil an Rialtas ag déanamh aon rud ar son muintir na Gaeltachta ó thaobh cúrsaí oideachais de. Tá obair mhór ar siúl acu. Tá an Rialtas ag féachaint chuige go mbeidh oideachas le fáil ag páistí mhuintir na Gaeltachta nuair a fhágann siad na bunscoileanna.

Rinneadh tagairt don deontas £5. Tuigim go bhfuil an deontas so le fáil sa Ghaeltacht ag páistí a bhfuil ar a gcumas cruthú don chigire gur ab í an Ghaeilge gná-theanga an bhaile. Níl a fhios againn an bhféadfaí an scéim sin a leathnú ar fud áiteanna eile taobh amuigh den Ghaeltacht. B'fhéidir go mbeadh sé an-chostasúil ach tá a fhios agam go bhfuil mórán clanna agus deineann siad iarracht ar an nGaeilge a úsáid sa bhaile. Ní deirim go bhfuil an £5 ag teastáil uathu ach ní h-í sin an cheist. Sílím go mbeidh na páistí agus na tuismitheoirí toilteanach glacadh leis.

Maidir leis an scéim chun páistí do chur go dtí an Ghaeltacht, is maith an scéim í. Is maith iad na scoláireachtaí leis. Na daoine óga a théann ón nGalltacht go dtí an Ghaeltacht chíonn siad gur mar a chéile iad muintir na Gaeltacha agus iad féin. Ní daoine dubha iad ach daoine breátha, cneasta, cáirdiúla iad a bhfuil idir cheol, rince agus an teanga acu. Deineann sé maitheas do mhuintir na Galltachta cuairt do thúirt ar an nGaeltacht. Cloiseann siad an teanga bheo—teanga ar dearnadh iarracht ar í do scriosadh ar fead na céadta blian. Ní mór dúinn bheith buíoch dena daoine a choimheád an teanga beo i rith na tréimhse fada sin, gidh gur ropadh isteach iad imeasc na sléibhte. D'fhanadar dílis dá ndúchas agus níor scar siad le teanga na nGaedheal. Tá an náisiún buíoch díobh; tá Gaeil na hÉireann agus Gaeil an domhain buíoch díobh. Is maith an rud é go bhfuil deis ag na daoine dul isteach sna hallaí agus na scoileanna chun labhairt le muintir na Gaeltachta. Nuair a théann páistí na Galltachta chun an Ghaeltacht labhrann siad an Ghaeilge sna tithe. Is é an t-aon áit amháin nár chuala mé an Ghaeilge dhá labhairt ná sa tséipéal. Níl a fhios agam ach b'fhéidir nach raibh mé ann ar an Domhnach "ceart", ach sin mar a bhí sé.

Do dhéanfadh sé maitheas don Ghaeilge dá ndéanfaí páistí na Gaeltachta a chur chuig na scoileanna náisiúnta sa Ghalltacht—beirt, triúr nó ceathrar ó Dhún na nGall agus áiteacha eile. D'fhásfadh cáirdiúlacht de thairbhe scéim den tsórt sin agus do chuirfeadh an dá mhuintir aithne níos fearr ar a chéile.

Tá moladh mór ag dul do na daoine atá i bhfeighil na gcoláistí Gaeilge sa Ghaeltacht. Deineann siad obair mhór i rith an tsamhraidh—na múinteoirí, na sagairt agus na tuismitheoirí. Tá moladh mór tuile ag Comhaltas Uladh, Gael Linn agus dreamanna mar iad atá ag cabhrú leis na scéimeanna seo.

Níor mhaith liom deireadh do chur lem chuid cainte gan tagairt do dhéanamh don obair mhór a rinneadh i nGaoth Dóbhair áit ar tógadh halla breá le h-aghaidh drámaí i nGaeilge. Tá creidiúint mhór ag dul do gach duine go raibh baint aige leis an obair sin. Is mór an trua nach féidir le h-aisteoirí Ghaoth Dóbhair dul timpeall na tíre ag túirt cuairteanna ar scoileanna agus coláistí. B'fhéidir gur mhaith an rud é airgead a chur ar fáil chun na drámaí seo do scannánú agus iad do theaspáint dóibh siúd nach bhfuil deis acu iad d'fheiscint i nGaoth Dóbhair. Is í an drámaíocht an áis is fearr chun daoine do chur ag labhairt na Gaeilge.

Mar focal scoir, do thug mé cuairt ar Roinn na Gaeltachta cúpla babhta agus bhí na daoine a casadh orm go deas, béasach liom. Cabhraíonn siad le gach duine go bhfuil fadhb ar bith le réiteach aige. Tá obair thábhachtach idir lámhaibh acu—sábháilt na Gaeltachta—agus má theipeann ar an iarracht—agus tá súil agam nach dteipfidh—teipfidh ar an náisiún. Is fiú go mór an Ghaeltacht do shábháil agus tá dualgas ar gach duine cabhrú le cúis na Gaeilge.

Tá a lán daoine dúthrachtachta ag obair ar son na teanga. Níl siad go léir ar an dtaobh seo den Teach. Tá siad le fáil imeasc Fine Gael agus Dream an Lucht Oibre. Tá meas acu ar an dteanga agus tá spéis acu inti.

D'iarr mé féin uair amháin ar an dTeachta Ua Maolchatha teacht go Contae an Chabháin chun óráid fheise a thúirt. Do rinne sé rud orm. Níor labhair sé focal amháin i mBéarla ón árdán. Is oth liom a rá nár thug na nuachtáin líne amháin dó. Tá súil agam nach fada uainn an lá nuair a bheidh coiste sa Teach seo againn agus daoine ó gach Páirtí air a dhéanfaidh a ndícheall cabhair a thúirt don Ghaeltacht agus don Ghaeilge.

Ní h-áil liomsa an Ghaeilge a ropadh siar scórnaigh mhuintir na tíre ach tá a fhios agam go mbíonn bród ar dhaoine cúpla focal Frainncise nó Gearmáinis do labhairt agus b'fhéidir ag maoímh go raibh ar a gcumas cúpla teanga do labhairt. Níl mé sásta go bhfuil an meas ceart ar an nGaeilge. Níl a fhios agam cá bhfuil an locht. B'fhéidir go bhfuil cuid den locht orainn féin agus cuid de ar na tuismitheoirí, ar na meánscoileanna agus ar na h-iolscoileanna. Ba chóir na lochtanna seo do leigheas. Ba chóir dúinn ár ndícheall a dhéanamh féachaint chuige an Ghaeilge do chur dhá labhairt sna scoileanna, ar na sráideacha, sna comhairlí contae, agus ar na páirceanna imeartha. Tá cuid dena tuismitheoirí nach bhfuil Gaeilge acu mar nár múineadh an Ghaeilge dóibh nuair a bhíodar ar scoil ach tá cuid eile fós ann—na tuismitheoirí óga a bhfuil roinnt mhaith focal Gaeilge acu. Ba chóir dóibh sin na páistí do spreagadh chun Gaeilge dó labhairt.

Deir a lán daoine gur theip ar na páistí sna scrúducháin de dheascaibh na Gaeilge ach cad mar gheall ar na páistí a theip sa mhatamaitic, i dtír eolas agus i mBéarla? Ní h-í an Ghaeilge cúis na tubaiste. Anuraidh níor theip ach ar 2 faoin gcéad sa Ghaeilge gidh gur theip ar 6 faoin gcéad sa Bhéarla agus ar níos mó ná sin sna h-ábhair eile. Ciallaíonn sin nach í an Ghaeilge an chúis gur theip siad.

Tá a fhios agam go bhfuil an tAire ag déanamh a dhíchill. Tá a fhios agam go bhfuil sé dáiríre. Labhrann sé an teanga agus tuigeann sé na fadhbanna go léir a bhaineas leis an Roinn. Guím rath Dé air agus ar a chuid oibre agus tá súil agam gur seacht bhfearr a bheimíd an bhliain seo chugainn.

Mr. Jones

Ní dóigh liom gur thuig an Teachta Dolan an méid adúirt an Teachta O'Donnell. Ní ag cáineadh na Gaeltachta a bhí sé ach a mhalairt. Is é an gearán a bhí ag an Teachta O'Donnell go raibh an Ghaeltacht ag dul i laghad. Dúirt an Teachta Geoghegan nach mar sin a bhí an scéal acu i gConamara. B'fhéidir go bhfuil líon na ndaoine níos mó i gConamara ná mar atá sé in áiteacha eile.

Tá cúram ar an Aire an líon daoine is mó is féidir do choimeád sa Ghaeltacht. Is cás linne nach bhfuil an Ghaeltacht ag leathnú. Mar adúirt an Teachta O'Donnell, caithfidh na daoine óga imeacht as an Ghaeltacht chun slí bheatha do bhaint amach dóibh féin thar sáile. Ba chóir dúinn na daoine do choimeád sa Ghaeltacht ag obair go lán-aimsearach. Dá ndéanfaí sin do bheadh flúirse Gaeilge le fáil agus líofacht lena chois. Tá líofacht cainte ag na sean-daoine a chaitheann a saol sa Ghaeltacht ach ní dhéanann sé aon mhaitheas do chúis na Gaeilge go gcaithfidh na daoine óga imeacht leo. Cad é an leigheas atá againn ar an scéal nó an bhfuil aon leigheas air? Nílim ag trácht ar chúis na Gaeilge. Tá mé ag caint faoi shaol na ndaoine sa Ghaeltacht.

An féidir linn le cabhair ón Oireachtas líon na Gaeltachta do leathnú? Má thig linn na daoine do choimeád ann agus féachaint chuige go mbeidh slí bheatha le fáil acu ann, leathanófar an Ghaeltacht. Tá scéimeanna ag Gaeltarra Éireann le h-aghaidh na Gaeltachta. Ba mhaith liom a chloisint ón Aire conas mar atá na scéimeanna sin ag dul ar aghaidh. Tá a fhios agam go bhfuil méadú tagtha ar na h-earraí a díoltar. Cad mar gheall ar an méid daoine atá ag obair faoi scéimeanna Ghaeltarra Éireann?

An bhfuil an líon daoine atá ag obair ann ag dul i méid? An bhfuil níos mó daoine ag obair leo i mbliana ná mar a bhí anuraidh? An bhfuil scéal ag an Aire go mbeidh níos mó daoine ag obair sa bhlian seo chugainn ná atá ann i mbliana? Sin é an rud.

Bfhéidir, mar adeireann an Teachta O'Donnell, nach aon dochair é má chailleann Gaeltarra Éireann roinnt airgid má sholáthraítear obair dona daoine sa Ghaeltacht. Ní dóigh liom go ndeineann sé dochair ar bith do mhuintir na tíre má tá níos mó daoine ag obair ann a labhrann Gaeilge, daoine óga i ndéantúsaí beaga mar sin, agus saol fónta acu.

Conas tá ag éirí leis an déantús bréide? Conas tá ag éirí leis an déantús cniotála? Conas tá ag éirí leis an déantús bréagán ann agus conas tá ag éirí leis na scéimeanna eile maidir le h-iascaireacht, feamainn, agus mar sin de? An bhfuil siad sin ag dul chun cinn? Má tá, tá rud éigin fónta á dhéanamh againn chun leas na Gaeltachta.

Tá difríocht mhór idir cheist na Gaeilge agus ceist na Gaeltachta. Conas mar atá staid na Gaeilge agus conas mar atá staid na Gaeltachta. Ba mhaith an rud é dá dtuigimís an difríocht atá eatarthu. Más rud é gur ceist leathnú labhairt na Gaeilge atá ann, ní dóigh liom go mbeidh sé ar chumas gach éinne ar fud na tíre an saghas Gaeilge a labhartar i limistéirí na Gaeltachta a labhairt. Bhéinn sásta dá mbeadh Gaeilge á labhairt ar fud na tíre, cé acu Gaeilge Bhaile Átha Cliath nó Gaeilge Chorcaí í.

Tá a mhalairt de scéal ann nuair thagraimíd do staid na Gaeltachta agus na daoine a chónaíonn sa Ghaeltacht. Tuigeann gach éinne gur cuid den tír í nach bhfuil saibhir agus go bhfuil dualgas ar an Aire, ar an Rialtas agus ar gach éinne cabhrú léi. Dá mb'fhéidir leis an Aire a rá leis an Tí go bhfuil déantúsaí na Gaeltachta ag dul ar aghaidh agus scéimeanna fé leith maidir le saothrú talún agus Scéim na Muc, tithe gloine, agus mar sin de, ag dul ar aghaidh, agus go bhfuil níos mó daoine ag fanúint ann agus ag baint tairbhe asta, bheadh gach éinne sásta.

Maidir leis na tithe gloine, deireann an tAire go ndearnadh damáiste mór stoirme do 20 tithe agus go bhfuil conradh déanta chun 10 dtithe díobh a athógáil, nach raibh na fásóirí eile sásta bheith páirteach a thuilleadh sa scéim. Cén fáth nach bhfuil siad sásta tithe glóine a athógáil?

Mr. Moran

Fásóirí nua a bhí i gceist. Ní raibh cleachtadh acu ar an scéim.

Mr. Jones

Do rinneadh damáiste mór stoirme do 20 tithe gloine agus do bhí ar an Roinn iad a athógáil ach ní raibh ach deichniúir sásta bheith páirteach sa scéim a thuilleadh. Cén fáth nach bhfuil siad sásta na tithe gloine a thógáil arís? An bhfuil an méid céanna tairbhe le fáil astu? An gceapann siad anois nach fiú an méid atá le fáil astu? Tá a fhios agam go bhfuil téamh le fáil iontu anois. N'fheadar cad a chur isteach orthu. Ba mhaith liom a fháil amach ón Aire cad a chuir isteach orthu.

Ba mhian liom eolas fháil ón Aire maidir le meánscolaíocht. Tá súil agam gurab é an scéal atá ann nach bhfuil gá le níos mó scoile fé láthair. B'oth liom a chloisint go mbeadh laghdú ar an soláthar a rinneadh anuraidh. Tá súil agam nach bhfuil laghdú ar líon na bpáistí atá ag dul ar meánscoil. Má tá na scoileanna ann, ba mhaith an rud é go mbainfeadh na páistí níos mó tairbhe as an oideachas fónta a gheibheann siad iontu. Deireann an tAire go bhfuil laghdú ar an méid airgid atá á sholáthair i mbliana. An í ceist na scol nó ceist na ndaltaí atá ann?

Is maith an rud é na scoláireachtaí saoire sa Ghaeltacht. Nílim ar aon intinn leis an Aire agus le daoine eile maidir le cad is Gaeltacht ann. Tá a fhios agam gur ceist gheograif í. Ba mhaith an rud é dá mbeadh Gaeltacht bheag i ngach aon áit sa tír chun ceist na teangan a chur chun cinn. Tá a leithéid in áiteanna taobh amú den Ghaeltacht. Tá a fhios againn go bhfuil spéis á chur sa Ghaeltacht taobh amú den Ghaeilge. Ní hí ceist na teangan atá i dtreis. Ceist na Gaeltachta atá i gceist agus conas a chaitheann muintir na Gaeltachta a saol agus conas a éiríonn leo maireachtaint, agus uile.

Ba mhaith an rud é dá mbeadh coiste sa Ghaeltacht go mbeadh suim acu, ní amháin i gceist na teangan, ach i gceist limistéirí na Gaeltachta. Tá an rud céanna ann maidir le cultúr. N'fheadar cén fáth nach bhfuil ar chumas coiste éigin sa Ghaeltacht flea ceoil a chur ar bun ann. Is féidir flea ceoil a chur ar bun sa Ghalltacht. Cén fáth nach bhfuil sé ar a chumas flea ceoil mór a chur ar siúl sa Ghaeltacht? Nach é cultúr na Gaeltachta atá i gceist? Cén fáth nach ndeineann na daoine sa Ghaeltacht iarracht ar fhlea ceoil mór do chur ar siúl chun daoine a mhealladh isteach sa Ghaeltacht? Dá bhféadfaí é sin a dhéanamh, dfheádfadh níos mo daoine maireachtáil ann. Sin é an fáth go bhfuil seallaí á dtógáil ann chun daoine a mhealladh isteach ann chun a laetheannta saoire do chaitheamh sa Ghaeltacht. Ba mhaith an rud é dá n-imeodh níos mó daoine isteach ann. Da gcaithfeadh níos mó daoine aimsir ann agus dá gcaithfidís airgead ann, ní bheadh an gá céanna le soláthar ón Roinn dona scéimeanna sin. Gach obair a bhíonn ar siúl, idir bhóithre agus mar sin de, is iarracht í obair a sholáthar dona daoine atá ann.

Is maith an rud é go bhfuil tithe breátha sa Ghaeltacht. Níl éinne ag gearán maidir leis sin. Is maith liom a chloisint go bhfuil an méid sin tithe á dtógáil ann. Cén fáth nach bhfuil siad níos fearr ná in aon áit eile mar tá deontaisí le fáil acu. Nach bhfuil deontaisí le fáil ón Roinn Rialtas Áitiúil?

Mr. P. O'Donnell

Tá beagán níos mó le fáil.

Mr. Jones

Is maith an rud é go bhfuil sé sin le fáil. Anois, faoin scéim nua chun tithe a thógáil d'fheirmeoirí beaga tá deontaisí le fáil cosúil leis na deontaisí atá le fáil ag daoine eile sa tír.

Ón taobh seo den Teach ba mhian liom a chur in iúl don Aire go bhfuil suim mhór againn i nGaeltachtaí na hÉireann. Ba mhian le gach éinne go leathanófaí ar an nGaeltacht. Cuirim seo os comhair an Aire. An féidir linn mar atáimid fé láthair an Ghaeltacht a leathnú ar fud na tíre leis na scéimeanna atá ar siúl againn fé láthair? An bhfuil níos mó le déanamh againn chun an aidhm sin a bhaint amach? An féidir linn feirmeacha beaga a thúirt d'fhormhór na ndaoine sin ionas go mbeidh saol níos fearr le caitheamh acu? An féidir na déantúisí atá fé chúram Gaeltarra Éireann a leathnú agus níos mó daoine a choimeád ag obair go lán aimsireach ins na monarchain agus níos mó daoine a choimeád ag obair i mbun obair láimhe ins na tithe? Más féidir linn é sin a dhéanamh leathanófar ar líon na Gaeltachta. Más féidir linn clanna nua a bhunú sa Ghaeltacht, leathanófar ar an méid daltaí sa Ghaeltacht. Is tré leathnú óna h-áiteanna ina bhfuil an Ghaeltacht anois a leathanófar an Ghaeilge mar ghnáth theanga na tíre. Ní dóigh liom gur féidir an Ghaeltacht a leathnú tré dhaoine ón Ghaeltacht a thógaint as an áit in a bhfuil siad fé láthair agus iad do chur go h-áiteanna eile. Sílím go dtarlódh dóibh sin mar a tharla fadó nuair a tháinig an Gall anso. They became more Irish than the Irish themselves. Ní fheadar an mar sin a bheidh an scéil ag na Gaeil, that they will be more English than the English themselves.

Mr. Moran

Sé an clamhsán a bhí ag an Teachta O'Donnell go bhfuil isliú £10,000 sa Mheastachán seo. Dúirt sé gur uafásach an rud é an ísliú sin a bheith ann. Caithfimíd a thuiscint gur ísliú é sin ar chaiteachas £500,000, agus ní fiú bheith ag caint ar an méid sin.

Bhí faitíos ar an Teachta O'Donnell agus ar an Teachta Jones freisin go raibh contúirt don Ghaeltacht toisc mar dubhradar go raibh ísliú ar an líon daoine a bhí ag fáil an deontas £5. Sílim nach bhfuil mórán ísliú ann ach caithfidh mé a rá go bhfuil imirce ón Ghaeltacht chomh maith leis an imirce óna ceantracha cúnga. Níl an aos óg sa Ghaeltacht toilteanach glacadh leis an caighdeán slí bheatha a bhí ag na sean daoine ní nach íonadh.

Tá feabhas ar na h-oibreacha atá fé chúram Ghaeltarra Éireann. Tá na figiúirí le fáil ón gcúntas a thagann fé bhráid an Tí seo ó bhliain go chéile.

Tá mé buíoch de na Teachtaí as ucht an méid adúradar i dtaobh na hoibre atá ar siúl ag Roinn na Gaeltachta. Ní ceist pholaitíochta caomhnadh na Gaeltachta agus táimid go léir ar aon intinn go mba cheart gach rud is féidir a dhéanamh ar mhaithe leis na daoine sa chuid sin den tír. Is mór an trua gur sa Ghaeltacht atá an talamh is boichte sa tír agus go mbaineann deacrachtaí móra dá réir le feabhsú cúrsaí eacnamaíochta na ndaoine sna limistéirí sin.

Nílim, agus ní dóigh liom go bhfuil éinne eile, sásta leis an méid atá ar siúl againn agus ba mhaith liom go mór dá bhféadfaimis i bhfad níos mó a dhéanamh chun saol mhuintir na Gaeltachta a fheabhsú go buan. Ach tá iarracht nach beag á déanamh againn agus tig liom a gheallúint go leanfar den iarracht sin agus d'iarrachtaí ar bith eile a mheasfaimid a thabharfaidh a cuspóir chun críche go sásúil agus go luath.

Taobh amuigh den tábhacht atá sa Ghaeltacht ó thaobh na ndaoine féin de, tá tábhacht ar leith ann mar gheall ar mbun-sholáthar Gaeilge atá ann as a dtiocfaidh taca agus cúnamh do ghluaiseacht aithbheochaint na teangan. Is minic a cheapas gur mór an trua é go bhfuil deacrachtaí na haithbheochana ceangailte in intinn a lán daoine le deacrachtaí eacnamaíochta na Gaeltachta féin. Dá mbeadh cúrsaí eacnamaíochta na Gaeltachta go sásúil, agus í chun tosaigh ar an gcuid eile den tír, sílim go mbeadh misneach agus dóchas níos fearr ag na daoine atá ag iarraidh an teanga a aithbheochaint, agus gur fearr dá réir a rachfadh gluaiseacht na haithbheochana chun cinn. Faoi mar atá an scéal, caithfear an Ghaeltacht agus an Ghaeilge a shlánú le chéile, agus tá ar intinn agam go mbeidh cúnamh agus comhairle chuige sin le tabhairt ag Roinn na Gaeltachta sna blianta atá romhainn.

While I do not want to anticipate what may be done by the Government or what may be published in the White Paper in connection with the Report of the Commission on the restoration of the language, I feel I should try to make clear my personal view as to what the people of Limistéirí na Gaeltachta will stand for in this day and age. There has been a tremendous amount of muddled thinking on this issue of the Gaeltachta which are left in the country. As I have said, those who believe we can put a wall around the Gaeltacht areas and treat them as Indian reservations do not know what they are talking about.

The people in the Gaeltacht areas are, economically speaking, in very similar circumstances to those of their neighbours in the congested areas. They were driven there for the same historical reasons as the people were originally driven during the famine and Cromwellian times to these isolated areas, mainly on the western seaboard. To think that they are prepared to accept the standard of living of their grandfathers or of the Famine times is not being realistic.

There is, of course, emigration from the Gaeltacht areas because these people are located in the poorest parts of our country. They are living on the poorest land, generally speaking, and indeed the surprise is that there was not more intensive emigration from the Gaeltacht areas. It was refreshing to see schools being extended within our largest Gaeltacht, in some of the islands like Inishmaan off the Connemara coast, and to recognise that the State assistance being provided for them in the various schemes is still enabling the population to survive and thrive there. However, people who think they can save the language by simply putting a wall round the Gaeltacht are fooling themselves.

It is too true to say that where we have had some slight industrialisation in some of the Gaeltacht areas, the state of the language would appear to decline. To believe that by improving the economic circumstances of the people in the Gaeltacht, the state of the language is strengthened is just woolly thinking. Unless our people as a whole make up their minds to save their language, we shall not do it. To think that we will preserve our language for all time by that simple manipulation and by providing economic assistance for the people of the Gaeltacht is faulty thinking. I have made it quite clear that any schemes that are workable and that would raise the economic standard of living of the people in the Gaeltacht will be welcomed by me, but I have never believed, and I have never given the impression, that by doing that, we are going to spread the revival of the language across the whole country.

It is most important that we should preserve the Gaeltacht, where the language is a spoken language, particularly for the benefit of people who go there to acquire fluency and to develop the blas and extend their vocabulary. That is one matter, but, in my view, it is wishful thinking for those who are interested in this question to feel in any way that if we succeed in preserving the present Gaeltacht areas as defined by law, we are either going to extend the speaking of our national language or ultimately preserve it for our children.

Some interesting suggestions have been made regarding the provision of scholarships for children resident in the Gaeltacht to attend schools outside the Gaeltacht. That is the first time that proposition has been made to me. Possibly as time goes on, we might, with benefit to the nation, revert to the old system of fosterage which we had many years ago, the system of children moving from one area to another and bringing to their foster parents the language of the homes from which they came and of bringing back the techniques and skills of their foster parents when they return to their own homes. When all these suggestions have been examined, other schemes of that kind for the benefit of the children of the Gaeltacht may emerge.

Taking the complaints that were made here about the reduction, which is really a book-keeping figure, of £10,000 in the Estimate, let me say again that there is no workable scheme that has been brought to me as Minister for the Gaeltacht that I am not prepared to examine fully. As far as the overall Estimate for the Department is concerned, I have always found, since I entered Government, that my colleagues in Government are more than willing to provide the necessary sinews of war with which to proceed with any scheme I thought fit to help the people of the Gaeltacht.

Deputy Jones asked what progress was being made under some of the schemes organised by Gaeltarra Éireann. It may be of some interest to him to give briefly some of the figures I have before me. These are the direct and indirect earnings for the year ended 31st March, 1964, as compared with the year ended 31st March, 1959. The direct earnings under schemes organised by Gaeltarra Éireann in 1959 were £159,780 and the indirect earnings were £73,764, making a total of £233,544. In 1956, the direct earnings under the same body amounted to £247,640 and the indirect earnings were £74,705, making a total of £322,345.

The number of people employed would appear to be 1,344 in 1959 and about 1,700 presently. The stocks of the organisation are higher now by about £50,000 worth than in the year I have referred to and generally the sales and operation of the organisation have been improved. I was much surprised to hear Deputy P. O'Donnell complain about the expenditure in Kilcar. That figure covers buildings, boilers, pipes and other matters and the cost does not so much arise through changes from oil to turf as through replacing boiler plant which was time-expired and providing new plant. It is anticipated that the savings from the new plant will fully offset the cost.

The plant now supplied at Kilcar will work on local hand-machined turf instead of working on imported oil. Taking the development cost at £41,000, it is, in my view, well worth while, and I was glad to see that the Board got around to doing it and that they are now making use of the local raw material which must give more local employment and provide a further market for turf. The Board anticipate that they will be fully recouped because of the improvement which will be created by the installation covered by that figure.

The figures provided in this Estimate under different headings may not have been all spent from time to time and that has been the subject of some uninformed criticism. I should like Deputies to realise the reason for that. Many of the schemes organised by Roinn na Gaeltacha depend on a number of outside bodies, such as county councils, the Board of Works and others, for their fulfilment. Roinn na Gaeltachta have to rely on other bodies, including local authorities, and quite frequently there is a long time-lag and that is why there is sometimes underspending of the amounts provided under different headings.

As I said in my opening statement, any scheme that is not carried out in one year for one reason or another will not fail to be carried out by reason of lack of funds. Whenever these local authorities are able to go ahead with the work, the money will be there for them. It is mostly for these reasons that we have, under some headings, underspending of the amount provided or estimated for, because of these outside factors to which I have referred. Up to about 1960, the provision for Sceim na gCúig bPunt was £51,000 and there was never much more than £48,000 actually spent in the implementation of that scheme because the numbers participating did not warrant it. This provision of £48,000 has been in operation since 1960 and the figure for all the years since 1960 has been approximately the same, so there is no great variation in the number of children availing of the provisions.

There is disagreement from time to time about the standard of children qualifying under Sceim na gCúig bPunt and I have directed, where there was disagreement, and because of the fact that inspectors under the Department of Education examine for the scheme, that there should be a second examination. Occasionally we get complaints that children were wrongfully deprived of this grant until their standard was high enough to qualify for it. We have found that most of these complaints are unfounded and the inspectors well know, when examining the children, whether Irish is the spoken language of the home. If it is not, they do not qualify under the scheme. The fact remains that since 1960 there has been no great variation or fluctuation in the numbers applying for and qualifying for this scheme, which is an indication in another way that the population of the Gaeltacht is being maintained and that there is nothing alarming in the figure to which I have referred. Needless to say, I should be much happier if there were an increase in the amount being spent under this heading, but naturally we can only give the deontas to those who are entitled to it under the regulations.

The disastrous storm damage caused by "Debbie"—I think that is what it was called—to the glasshouses was regrettable. It is also regrettable that a small number of growers were not prepared to go ahead with the new houses that were being built after the storm damage. This is understandable in one Gaeltacht area in which they had no experience of this particular scheme. It is more difficult to understand it in another Gaeltacht area where they had. In some of these Gaeltacht areas, there are unfortunately some people—I do not say that this is the explanation of the few people involved here—who are fond of what we call airgead bog. That militates against them possibly from fully utilising what they could utilise in the fear of being penalised in their unemployment assistance when the time comes. I am hoping, however, that those people who are not yet prepared to come into the scheme will change their minds and perhaps it would be as well if I left it at that at the moment. When they see their neighbours getting on so well with the new heated glasshouses, it may have the desired effect. When they see the amount of money being earned by their neighbours under the glasshouse scheme, we will probably have a change of front again on this matter.

People in the Gaeltacht area— indeed, it is true of all rural areas—are very much inclined to look to their neighbours, and if they happen to have a bit of bad luck under any of these schemes, it takes time to restore the necessary confidence. I am glad to say, however, that with the people in the Gaeltacht areas taking more and more advantage of these schemes provided under Roinn na Gaeltachta and more and more advantage of the advisory services, we are getting a new outlook in the Gaeltacht area, just as we are in many of the congested areas. There appears to me to be a new spirit generally in these areas, a new feeling that they can make more out of the modest pieces of land they have been provided with and they are taking more advantage of these schemes. I hope from the increased interest that they are now taking, particularly in schemes for the improvement of the land, that we will see a further spreading of that new spirit of confidence.

Táimse buíoch de na Teachtaí a labhair aran Meastachán as ucht an eisteacht a thugadar dom. Ba mhaith liom a rá go bhfuil mé lán-toilteanach tairiscint reasúnach a chuirfidh aon Teachta nó aon duine eile chugham a iniucadh sa Roinn agus í do chur i bhfeidhm, más féidir é sin a dhéanamh.

Vote put and agreed to.