Dáil Éireann debate -
Wednesday, 6 Mar 2024

Vol. 1051 No. 1

Seachtain na Gaeilge: Ráitis

Minister for Tourism, Culture, Arts, Gaeltacht, Sport and Media (Deputy Catherine Martin)

Mar Aire Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus Meán, fáiltím roimh an deis labhairt inniu i nDáil Éireann, go háirithe agus muid ag cur tús le Seachtain na Gaeilge 2024. Is seoid í ár dteanga. Chun beocht a choimeád inti, ní mór dúinn, mar ionadaithe poiblí, í a labhairt. Le linn na seachtaine seo, déanaimis iarracht aon chomhrá a bhíonn againn a thosú as Gaeilge.

Mar Aire, táim tiomanta don Ghaeilge agus do phobal labhartha na teanga. Tá réimse leathan freagrachtaí ar mo Roinn maidir leis an nGaeilge, ní hamháin sna ceantair Ghaeltachta ach ar fud an oileáin. Tá mórán bainte amach ag an Rialtas seo maidir le cur chun cinn na Gaeilge. D'éirigh liom ardú suntasach de €4.2 milliún a bhaint amach d'fhorbairt agus do chur chun cinn na Gaeilge agus na Gaeltachta i mbuiséad 2024.

Is é caomhnú agus láidriú na Gaeilge mar theanga bheo agus í a thabhairt mar oidhreacht don chéad ghlúin eile an bunchuspóir atá le polasaí Údarás na Gaeltachta. Bunaíodh an t-údarás sa bhliain 1980 agus tá sé freagrach as forbairt eacnamaíochta, shóisialta agus chultúrtha na Gaeltachta. Is cúram fíorthábhachtach i bhforbairt aon phobail é an fhostaíocht agus cruthú fostaíochta. Is ábhar sásaimh é gur éirigh leis an údarás 1,075 post nua a chruthú sa nGaeltacht in 2023 agus go raibh 9,526 post i gcliantchomhlachtaí ag deireadh na bliana seo caite. Tréaslaím a gcuid oibre leis an údarás.

Tá ceannteidil leasaithe an Bhille um Údarás na Gaeltachta (leasú) agus forálacha ilghnéitheacha, 2024 curtha faoi bhráid an Rialtais agam an tseachtain seo. Is é príomhchuspóir an Bhille an próiseas ainmniúcháin agus roghnúcháin reatha a bhaineann le ceapadh bhord Údarás na Gaeltachta faoi Acht na Gaeltachta, 2012 a athrú go próiseas nua toghcháin agus roghnúcháin. De bharr na n-athruithe sin, beidh 16 comhalta ar an mbord in ionad an 12 comhalta atá ann faoi láthair nuair a thiocfaidh deireadh le timthriall an bhoird reatha ag deireadh 2024. In ionad seachtar ball a bheith ainmnithe ar an mbord ag údaráis áitiúla a bhfuil réigiún Gaeltachta ina limistéar dlínse acu, mar atá sa chur chuige ó 2012, toghfar deichniúr comhalta thar ceann na gceantar Gaeltachta agus ceapfar seisear comhalta eile mar thoradh ar chomórtas poiblí. Ag teacht leis an gcur chuige reatha, ceapfaidh an tAire cathaoirleach an bhoird. Ós rud é go bhfuil an Ghaeltacht anois ina 26 limistéar pleanála teanga reachtúla, tá sé beartaithe teorainneacha na dtoghcheantar a ailíniú leis na ceantair seo.

Tá Foras na Gaeilge, áisíneacht de chuid an Fhorais Teanga Thuaidh-Theas, ag obair ar bhonn uile-oileán agus é ag cur na Gaeilge chun cinn. Tá an-áthas orainn go bhfuil Tionól an Tuaiscirt anois ag suí arís agus leanfaimid ar aghaidh ag comhoibriú lenár bpáirtithe sa Roinn Pobail ó Thuaidh ag cinntiú go n-éireoidh le hobair Fhoras na Gaeilge agus, go deimhin, le hobair an Fhorais Teanga. Tá ag éirí an-mhaith le scéimeanna an fhorais. Creidim go mbeidh scéim forbartha líonraí Gaeilge le fógairt arís don tréimhse romhainn agus beidh mé ag súil le ceantair nua a fheiceáil ag teacht chun cinn tríd an phróiseas seo.

Neartú ar Acht na dTeangacha Oifigiúla, 2003 atá in Acht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú), 2021 agus aithnítear go forleathan go gcuirfidh sé go mór le caighdeán na seirbhísí i nGaeilge a chuireann comhlachtaí Stáit ar fáil don phobal. Tá oifigigh mo Roinne ag obair go tréan chun feidhm a thabhairt d’fhorálacha uile an Achta ar bhonn céimiúil. Chuige sin, chuir mé acmhainní breise ar fáil faoi cháinaisnéis 2024 chun dlús a chur le cur i bhfeidhm na reachtaíochta nua chomh maith le tionscnaimh nua a mhaoiniú agus bearta atá idir lámha cheana féin a leathnú amach. Is iad príomhspriocanna an Achta neartaithe seo ná: go mbeidh 20% d’earcaigh chuig an earnáil phoiblí inniúil i nGaeilge faoi dheireadh 2030; go gcuirfear na seirbhísí poiblí uile sa Ghaeltacht agus don Ghaeltacht ar fáil trí Ghaeilge; go mbeidh gach oifig phoiblí sa Ghaeltacht ag feidhmiú trí mheán na Gaeilge; go ndéanfar plean náisiúnta um sheirbhísí poiblí Gaeilge a fhorbairt; agus go dtiocfaidh córas na gcaighdeán teanga in áit chóras na scéimeanna teanga. Tá go leor nithe suntasacha tagtha chun cinn de thoradh an Achta cheana féin, ina measc bunú an choiste chomhairligh um sheirbhísí Gaeilge agus aontú conradh taighde i leith ullmhú an phlean náisiúnta. Mar thoradh ar obair an choiste seo, beimid ag súil leis an gcéad phlean náisiúnta um sheirbhísí poiblí Gaeilge a fhoilsiú, gníomh oibre nach beag.

Ar ndóigh tá mórán bainte amach sna meáin chraolta Ghaeilge freisin le cúpla bliain. Tá infheistíocht mhór déanta i TG4. Tá an-áthas orm go raibh mo Roinn in ann tacaíocht a chur ar fáil don stáisiún anuraidh agus é ag bunú Cúla4, an chéad chainéal teilifíse Gaeilge do dhaoine óga. Tá maoiniú iomlán TG4 anois tugtha suas go dtí €57 milliún, méadú iomlán de bheagnach €20 milliún ó cheapadh mé i m’Aire.

I mbliana, chuireamar fáilte roimh go leor teaghlach agus daoine aonair nua a tháinig chun cónaí in Éirinn ar chúiseanna éagsúla. D’aithin mo Roinn an gá atá le cabhrú leis na daoine seo ó thaobh féiniúlacht Éireannach a chruthú dóibh féin ionas go mbeidh ar a gcumas a bheith páirteach sa tsochaí anseo. Chuige sin, tá maoiniú suntasach curtha ar fáil ag mo Roinn freisin d’fheachtas Céad Míle Fáilte de chuid Chonradh na Gaeilge. Is é cuspóir an fheachtais ná iad siúd atá tar éis teacht go hÉirinn le déanaí a spreagadh chun an Ghaeilge a fhoghlaim agus a úsáid mar bhealach chun féiniúlacht Éireannach níos láidre a chruthú dóibh féin. Déantar é sin trí ranganna teanga agus ceardlanna a chur ar fáil do nua-Éireannaigh ar fud na tíre agus trí acmhainní teanga a chur ar fáil dóibh chun cabhrú leo an teanga a fhoghlaim agus a úsáid agus tuiscint níos doimhne a fháil ar chultúr agus oidhreacht na nGael agus na hÉireann.

Ar ndóigh, ní anseo sa bhaile amháin a labhraímid an Ghaeilge. Is teanga idirnáisiúnta í. Is cúis bhród dom é an fonn atá ar dhaoine i dtíortha eile an Ghaeilge a fhoghlaim. Bhí an-rath ar obair mo Roinne i gcomhair leis an gCoimisiún Fulbright agus Fondúireacht Ollscoile Éireann-Cheanada arís i mbliana. Léiríonn na figiúirí is déanaí atá againn go ndearna beagnach 1,500 mac léinn i 15 ollscoil sna Stáit Aontaithe agus i gCeanada cúrsaí Gaeilge i mbliana. Chomh maith leis sin, tá tacaíocht tugtha againn do bheagnach 20 ollscoil chun cláir Ghaeilge a reáchtáil sa Ríocht Aontaithe agus ar Mhór-Roinn na hEorpa i mbliana. Táimid i mbun cainteanna freisin le hollscoileanna eile ar an Mór-Roinn agus i Meiriceá Thuaidh ar mian leo tús a chur le clár Gaeilge ina n-institiúid féin. Is mian liom an deis seo a thapú le linn Sheachtain na Gaeilge chun machnamh a dhéanamh ar an meas agus an grá atá ag an bpobal idirnáisiúnta dár dteanga dhúchais agus an spéis atá acu in úsáid ghníomhach na Gaeilge mar theanga chumarsáide nua-aimseartha.

Táim féin, an tAire Stáit, an Teachta O’Donovan, ár bhfoirne, agus an Rialtas tiomanta geallúintí an Rialtais i leith forbairt agus neartú na Gaeilge a chur i bhfeidhm, i gcomhar leis na Teachtaí agus leis an bpobal agus tá muid ag súil le leanúint leis an obair le linn na bliana atá amach romhainn. Tá súil agam go mbeidh deis ag na Teachtaí a gcuid Gaeilge a úsáid le linn na seachtaine agus, go deimhin, le linn na míosa. Go mbaine siad sult as Seachtain na Gaeilge.

Minister of State at the Department of Tourism, Culture, Arts, Gaeltacht, Sport and Media (Deputy Patrick O'Donovan)

Mar Aire Stáit don Ghaeilge agus don Ghaeltacht, fáiltím roimh an deis labhairt sa Dáil le linn Seachtain na Gaeilge faoi chúrsaí Gaeilge agus Gaeltachta. Is pribhléid dúinn é sa tír seo go bhfuil ár dteanga dúchais againn. Mar a deir an tAire, an Teachta Martin, tá mórán scéimeanna á riar ag ár Roinn ar son cur chun cinn na Gaeilge. Ina measc sin, tá scéimeanna i réimse na pleanála teanga, réimse oideachais an teaghlaigh agus réimse na n-ealaíon. Tá gach scéim tábhachtach, agus iad uile ag brath ar a chéile le cinntiú go mbeadh an Ghaeilge ag an gcéad ghlúin eile.

Amárach, beidh mé i nGaillimh chun straitéis do na healaíona teangabhunaithe a sheoladh. Creidim go bhfuil na healaíona ar cheann de na bealaí is fearr ar féidir linn an Ghaeilge a spreagadh mar theanga pobail agus mar theanga cumarsáide i measc ár bpobail. Le foilsiú na straitéise, beidh tús á chur le ré nua do na healaíona teangabhunaithe. Tá sé mar aidhm ag an straitéis seo comhordú agus comhoibriú níos fearr a chinntiú i bhforbairt na n-ealaíon Gaeilge agus Gaeltachta agus an caidreamh idir na príomhpháirtithe leasmhara a neartú. Agus mé i nGaillimh amárach, tá rún agam fógra suntasach a dhéanamh maidir leis an Taibhdhearc agus a ról mar amharclann náisiúnta na Gaeilge.

Réimse eile atá tábhacht do mo Roinn ná an phleanáil teanga. Tá ciste iomlán de €4.7 milliún ar fáil anois d'fheidhmiú na pleanála teanga. Faoin phróiseas seo, cuirim mo Roinn tacaíocht agus maoiniú ar fáil d'eagraíochtaí Gaeltachta a thacaíonn le hearnáil an teaghlaigh agus earnáil na luathbhlianta ach go háirithe. Is obair fíorthábhachtach í seo a chinntíonn go mbeidh an Ghaeilge ag an gcéad ghlúin eile. Agus mé ar cuairt i nGaeltacht Mhaigh Eo le déanaí, sheol mé plean teanga do limistéar pleanála teanga Mhaigh Eo thiar go hoifigiúil. Tá an-obair ar siúl ansin ag Comhlacht Forbartha Áitiúil Acla, ceanneagraíocht na pleanála teanga don limistéir sin i Maigh Eo thiar. Ar nós na pleananna teanga eile atá ceadaithe go dtí seo, tabharfar deiseanna faoi phlean teanga Mhaigh Eo Thiar do phobal an cheantair a bheith lárnach san iarracht bhreise is gá a dhéanamh chun go rachaidh an Ghaeilge ar aghaidh go slán sábháilte chuig na glúnta atá le teacht. Tá athbhreithniú ar siúl faoi láthair maidir leis an obair sa réimse seo agus beimid ag súil le toradh na hoibre sin a fheiceáil go luath. Tacóidh an t-athbhreithniú neamhspleách seo leis an obair pleanála teanga agus an próiseas trí chéile. Beidh deis ag na ceanneagraíochtaí pleanála teanga aon dúshlán maidir le feidhmiú na bpleananna teanga agus na deiseanna feabhais a léiriú mar chuid den athbhreithniú atá ar siúl. Chun tacú tuilleadh le hÚdarás na Gaeltachta sa réimse seo, cheadaigh mo Roinn dhá phost breise don eagraíocht. Tá Foras na Gaeilge ag obair sa réimse seo agus é ag obair le bailte seirbhíse Gaeltachta agus líonra Gaeilge ar fud na tíre.

Ar ndóigh, tá obair ar siúl maidir le cur chun cinn na Gaeilge ar fud an oileáin. Is é Foras na Gaeilge an eagraíocht atá freagrach as an nGaeilge a fhorbairt ar fud an oileáin. Tá áthas orainn go bhfuil Feidhmeannacht Thuaisceart Éireann ag suí arís agus ciallaíonn sé seo gur féidir leanúint ar aghaidh leis an obair thábhachtach atá ar siúl ag an bhforas. Bhí dúshlán ag baint le buiséid an Fhorais Teanga Thuaidh-Theas le cúpla bliain toisc nach raibh an Fheidhmeannacht ina suí, ach tá €700,000 breise san áireamh i mbuiséid mo roinne arís i mbliana don Foras Teanga Thuaidh-Theas agus beifear ag súil sna míonna romhainn obair an fhorais a phlé leis an Roinn Pobail ó Thuaidh. Tá mo Roinn ag comhoibriú le tionscnamh oileán comhroinnte Roinn an Taoisigh freisin maidir le forbairt na Gaeilge ar bhonn uile oileán, agus cúpla seachtain ó shin bhí mé i mBéal Feirste agus bhuail mé le Linda Ervine atá taobh thiar de Naíscoil na Seolta in oirthear na cathrach sin. Tá súil againn tacú leis an obair seo faoi scáth an tionscnaimh oileán comhroinnte. Thug mé cuairt freisin ar Charn Tóchair áit a bhfuil sár obair ar siúl ag pobal beag tuaithe chun an Ghaeilge a athbheochan mar theanga sa phobal. Tá áthas orm a chloisteáil go bhfuil an t-aire nua oideachais sa Tuaisceart, Paul Givan, tar éis cuairt a thabhairt ar Ghaelscoil i gContae Thír Eoghain. Is dea-scéal é seo agus comhartha go bhfuil ré nua ann don teanga ó Thuaidh. Guím gach rath ar an Aire ina ról nua agus freisin ar an Aire Gordan Lyons sa Roinn Pobail, agus tá mé ag súil go mór le bheith ag obair as lámha a chéile as seo amach ar son na Gaeilge.

Deputy Aengus Ó Snodaigh

Don chéad uair le fada an lá, tá breis is 2 mhilliún duine in Éirinn anois a deir go bhfuil Gaeilge acu. Tá breis agus 160,000 Gaeilgeoirí anseo san ardchathair, agus don chéad uair riamh, tá ár gcomhairle cathrach tar éis cruinniú a reáchtáil go hiomlán trí Ghaeilge. Is mór an trua nach dtarlaíonn a leithéid anseo i dTithe an Oireachtais agus go mbeadh cruinnithe Thithe an Oireachtais mar an gcéanna, seachas go mbíonn ráitis anois agus arís ar an nGaeilge, rud a tharlaíonn uair sa bhliain.

Cá bhfuil an cur chuige breise a bhfuil gá leis? Tá pleananna ann ach níl siad ag tarlú tapaigh go leor. Fáiltím d’ár ndóigh roimh an méid Gaeilge bhreise atá á húsáid ag cinnirí le déanaí ach níl dóthain de ag tarlú i dTithe an Oireachais. Caithfear cur le dlús na Gaeilge atá le cloisint san Dáil, agus ní hamháin sin, caithfimid díriú ar phlé a dhéanamh i nGaeilge ar ábhar eile seachas ar an nGaeilge nó ar an nGaeltacht, chun a léiriú don saol i gcoitinne go bhfuil sí mar theanga beo beathach agus gur féidir linn aon ghné nó aon rud a phlé inti. Tá céimeanna beaga á nglacadh i dTithe an Oireachtais, agus is maith sin, ach is gá luas a chur faoin athGhaelú seo má tá meas againn ar a tharla ar chéad lá an Chéad Dáil. Gaeilge amháin a bhí le cloisint ar an lá sin, seachas blúire beaga Fraincise agus Béarla i leaganacha forógraí an lae. Sin 105 bliain ó shin agus níor tharla sé go raibh an Ghaeilge chun tosaigh i dTithe an Oireachtais nó sa Dáil ó shin i leith.

Anuraidh bhíomar ag ceiliúradh éacht "An Cailín Ciúin" mar an chéad scannán Gaeilge a ainmníodh do na hOscars. I mbliana táimid ag ceiliúradh buachaillí glórach, Kneecap, atá tar éis gradam Sundance a bhaint amach. Mo threise leo agus déanaim comhghairdeas leo. Is dream iad seo a bhí faoi chosc ag RTÉ. Ní chloisfeadh tú a chuid ceoil ar RTÉ an t-am sin agus anois tá siad á lorg mar aoí-chainteoirí ag RTÉ. Tá sé go hiontach go bhfuil siad ag spreagadh glúin eile i dtreo na hathbheochana. Beatha teanga í a chanadh nó beatha teanga í a scannánú de réir dealramh.

Díreach inné, sheol teach faisean mór le rá ón Iodáil, Miu Miu, físeán ealaíonta chun aird a tharraingt ar thaispeántas faisean acu. Cén teanga a roghnaigh siad san fhíseán a bhí acu chun a léiriú gur branda tarraingteach, mealltach, gnéasach a bhí acu? An Ghaeilge a bhí á húsáid acu, dar ndóigh. B’fhéidir gur thug siadsan suntas do shuirbhé Ghaelchultúr a léirigh le déanaí go dtaitníonn sé le beagnach 60% de dhaoine a rinne an suirbhé nuair a úsáideann comhlacht Gaeilge ina chuid feachtais margaíochta. Dúirt breis agus ceathrú cuid na ndaoine a rinne an suirbhé go n-íocfadh siad níos mó ar tháirge a bhí fógartha i nGaeilge. Brí nua le saibhreas teanga b'fhéidir.

Le déanaí, don chéad uair sna Sé Chontae, ghlac an Chéad-Aire, Michelle O'Neill, lena ról nua sa teanga náisiúnta. Ainmníodh Aire Sóisearach a d'fhreastail ar oideachas lán-Ghaeilge, Aisling Reilly. Beidh sé mar thosaíocht ag an gCéad-Aire nua coimisinéir teanga a cheapadh. Ní leor sin, ar ndóigh. Tá pobal na Gaeilge buartha faoi na Ranna Oideachais agus Pobail. Ní mór dúinn leanúint leis an mbrú chun cothrom na Féinne a bhaint amach don Ghaeilge agus do Ghaeilgeoirí ó Thuaidh agus ó Dheas.

Toisc go raibh na meáin Bhéarla dírithe ar an achrann atá ag leathadh idir iar-chathaoirleach bhord RTÉ agus an tAire, an Teachta Martin, níor tugadh mórán airde don litir a chuir cathaoirleach Fhoras na Gaeilge, Regina Uí Chollatáin, chugainn ar fad anseo ag cáineadh an titim de 45% sa bhuiséad atá ag an bpríomheagras Gaeilge le 15 bliain anuas. Dúirt sí:

Nuair atá eagraíochtaí spóirt, ealaíon agus cultúir ar fud an stáit ag cur lena gcláir mhaoinithe agus ag forbairt cláir úra, is amhlaidh a bheidh ar Fhoras na Gaeilge ciorrú a dhéanamh ar scéimeanna maoinithe bunúsacha

Tá dochar á dhéanamh don Ghaeilge ag na hAirí atá anseo agus ag an Aire, an Teachta Norma Foley. Ó thaobh cúrsaí oideachais, níl Gaelcholáiste ann ach i 11 de na 26 contae. Fágtar móramh na dtuismitheoirí a roghnódh Gaelscoil dá bpáistí gan soláthar. Tá na folúntais mhúinteora beagnach dhá oiread níos measa i nGaelscoileanna. Tá i bhfad Éireann níos mó ceisteanna agam maidir le Gaelcholáiste do Bhaile Átha Cliath 2, 4, 6 agus 8 agus áiteanna eile ina bhfuil éileamh ar mheánscolaíocht trí Ghaeilge ach nach bhfuil soláthar ann. Tá i bhfad Éireann níos mó le déanamh againn.

Deputy Pearse Doherty

Tá an Teachta Ó Snodaigh tar éis na bhfadhbanna móra agus an ganntanas infheistíochta ón Rialtas seo ó thaobh cúrsaí teanga, cúrsaí Gaeltachta agus cúrsaí oideachais le blianta beaga anuas a chur i láthair. Mar urlabhraí airgeadais, déileálaim leis an cháinaisnéis achan bhliain agus tá a fhios againn an fuílleach airgid de na billiúin euro atá ann, airgead nach bhfuilimid chun caitheamh. I mo cheantar féin, chím arís agus arís eile grúpaí pobail atá ag déanamh obair faoi leith ar son na Gaeilge agus ar son na Gaeltachta agus iad ag iarraidh an ceantar agus an teanga a choinneáil beo. Bíonn siad ag troid agus ag troid arís faoi choinne grabhróga ó thábla na nAirí trasna an urláir ach níl siad ag teacht.

Ceann de na grúpaí sin gur mhaith liom a phlé leis an Aire inniu ná na mná tí. Tá fadhb againn sa Ghaeltacht ó thaobh daoine atá ag teacht isteach sa Ghaeltacht ag iarraidh an Ghaeilge a fhoghlaim. Táim ag caint faoi pháistí agus faoi dhaoine nach bhfuil chomh hóg, daoine atá fásta, ag teacht isteach. Bíonn daoine atá ag dul ar aghaidh le bheith ina múinteoirí agus a leithéid ag teacht isteach sa Ghaeltacht, áit atá mar thobar na Gaeilge, le feabhas a chur ar an Ghaeilge atá acu nó leis an Ghaeilge a fhoghlaim don chéad uair. Is é an fhadhb atá ann ná go bhfuil mná tí ag éirí as a gcuid oibre, obair a bhí acu le blianta anuas. Chímid go bhfuil 30% níos lú ban tí sna Gaeltachtaí anois ná mar a bhí in 2017. Is é an fadhb mhór atá ann ná nach bhfuil an Roinn ag éisteacht leo. Ó mhí Dheireadh Fómhair, níor chuala urlabhraí na mban tí i nDún na nGall aon rud ón Roinn maidir leis na gearáin atá acu. Tá sé cosúil leis an rud a bhí á dhéanamh le RTÉ. Tá Aire ina seasamh amuigh ansin agus tá an chuid eile ag iarraidh plé a dhéanamh, éisteacht a bheith acu agus na fadhbanna atá acu agus na tacaíochtaí atá de dhíth orthu a chur in iúl don Rialtas ach níl aon ní cloiste acu ó mhí Dheireadh Fómhair.

Bhí ar mhná tí i mo cheantar fanacht go dtí mí Dheireadh Fómhair le híocaíocht a fháil faoi choinne na scoláirí a choinnigh siad le linn an tsamhraidh. Tá sé sin dochreidte. Is mná tí iad a bhí ag dréim le teacht isteach an airgid seo lena gcuid páistí féin a chur ar ais ag an ollscoil nó faoi choinne billí, an mhorgáiste nó an infheistíocht atá acu a dhéanamh sna tithe chun na páistí seo a choinneáil ar an gcéad dul síos.

Táimid ag cluinstin anois nach bhfuil cead ag mná tí atá thar 70 bliain d'aois scoláirí a choinneáil. An bhfuilimid chun an rud céanna a rá faoi Theachtaí Dála? Tá daoine sa Dáil seo atá thar 70 bliain d'aois agus níl aon duine ag rá nach bhfuil siad ábalta a gcuid oibre a dhéanamh. Tá ár nUachtarán thar 70 bliain d'aois agus níl aon duine ag rá nach bhfuil seisean ábalta a chuid oibre a dhéanamh ach táimid ag cur síos ar mhná tí atá thar 70 bliain agus ag rá nach bhfuil siad ábalta é sin a dhéanamh.

Deputy Mairéad Farrell

Is maith an rud é go bhfuil cúrsaí Gaeilge á bplé againn anseo inniu ach ní féidir cúrsaí Gaeilge a phlé gan cúrsaí Gaeltachta a phlé. Ba mhaith liom guth agus glór a thabhairt do ghrúpa pobalbhunaithe atá tar éis teacht le chéile i gConamara chun díriú ar chúrsaí tithíochta. Is é Bánú an t-ainm atá ar an ngrúpa. Deireann a ráiteas an méid seo a leanas:

Ó saolaíodh thú is mairg a rá,

Go raibh an long anonn i ndán duit.

Tá na focail chumhachtacha sin ón amhrán "Cóilín Phádraig Shéamais" chomh fíor inniu agus a bhí siad os cionn 50 bliain ó shin. Deireann an grúpa freisin go bhfuil an Ghaeilge i mbaol mar cuireann an easpa tithíochta ár bpobal féin i mbaol. Ón obair atá déanta ag Bánú, is léir go bhfuil easpa ollmhór tithíochta i gConamara. Ó na fíricí atá acu, ó Bhearna go Carna, tá 196 lóistín ar cíos ar Airbnb i gcomparáid le ceithre theach ar Daft.ie. Is é an meánchíos ar theach trí-sheomra, más féidir ceann a fháil, ná €1,773. Tá na héilimh atá ag an ngrúpa fíorshoiléir. Sa rud a chuir sé le chéile, deirtear go bhfuil siad soiléir ina gcuid éileamh. Is éard atá uaidh ná go gcuirfí cúram tithíochta ar Údarás na Gaeltachta, go mbainfeadh Roinn na Gaeltachta úsáid as Acht na dTithe (Gaeltacht) (Leasú), 2001, le cabhrú le muintir na Gaeltachta tithe a thógáil inti, go dtabharfaí tús áite do chainteoirí Gaeilge teach a fháil ar cíos seachas tithe a bheith ag dul ar ligean gearrthéarma agus go bhfoilseodh an tAire tithíochta na dréacht-treoirlínte maidir le dualgas reachtúil i leith na Gaeilge sa nGaeltacht.

Críochnóidh mé ar phointe amháin eile a dhéantar sa ráiteas. Ní bheadh Raidió na Gaeltachta ná Údarás na Gaeltachta ann gan an dúshlán a thug Gluaiseacht Chearta Sibhialta na Gaeltachta don Stát agus dá fhimíneacht agus bhéalghrá i leith na Gaeilge agus na Gaeltachta. Seasann stiúideo TG4 ar an Tulach agus cuireann sé i gcuimhne dúinn an troid agus an bua a bhí ann le muid féin a fheiceáil agus a chloisteáil. Tá cath de chineál eile romhainn anois, cath na tithíochta.

Deputy Aodhán Ó Ríordáin

Is féidir a rá go bhfuil na cainteoirí diúltach ach is féidir linn a bheith diúltach ó am go chéile agus muid ag caint faoi stádas na Gaeilge sa tír seo. Ba mhaith liom a bheith beagáinín níos dearfaí, áfach. Táim lonnaithe i mBaile Átha Cliath agus, chuile oíche, téim amach ar na doirse i mo Dháilcheantar féin agus casaim le duine amháin ar a laghad atá sásta an Ghaeilge a labhairt liom ag an doras. Cuireann sé ionadh ar bhaill de Pháirtí an Lucht Oibre nach as an gceantar go bhfuil an líon sin cainteoirí Gaeilge amuigh ansin atá sásta agus toilteanach an Ghaeilge a labhairt liom agus a gcuid Gaeilge a úsáid.

Tá an Ghaeilge agam toisc gur d'fhreastail mé ar Ghaelscoil i mBaile Átha Cliath, Gaelscoil Míde. Is cuimhin liom an dea-thionchar a bhí ag Máistir Ray, Ray Mac Mánais, orm. Ritheann sé liom gur chaith mé níos mó ná deich mbliana ar bhunscoil i Mullach Íde, gnáth-bhunscoil Bhéarla. Imíonn an chuid is mó de scoláirí in Éirinn ón mbunscoil gan a bheith in ann an Ghaeilge a labhairt. Imíonn siad ón meánscoil agus ní féidir a rá go bhfuil caighdeán sách maith acu ó thaobh na Gaeilge de. Tá fadhb ansin. Ní fhadhb mhúinteoireachta nó oideachais amháin é. B'fhéidir go bhfuil dearcadh diúltach faoin teanga agus cé chomh tábhachtach is atá sí amuigh ansin go fóill. Bhí mé ag breathnú ar dhíospóireacht ar an teilifís idir Síle Seoige agus Ivan Yates agus chuir an méid a bhí le rá ag an iarAire, Ivan Yates, ó thaobh stádas na Gaeilge fearg orm. Táim go huile agus go hiomlán ar thaobh Shíle Seoige ar an gceist sin.

Tá an méid fáis atá ar ghluaiseacht na Gaeilge sna scoileanna agus an líon Gaelscoileanna agus Gaelcholáistí atá amuigh sin dearfach. Ar an ábhar sin, an uair dheireanach a bhí ráitis faoin nGaeilge againn anseo, thug mé cuireadh ar an Aire cuairt a thabhairt ar Ghaelcholáiste Reachrann i mo Dháilcheantar. Tá fadhb mhór mhillteach ag an scoil go fóill ó thaobh na háiseanna agus seomraí ranga sealadacha atá aici. Ní mór dúinn rud éigin a dhéanamh faoi sin.

Is é sin an scoil dara leibhéal is mó atá go huile is go hiomlán trí Ghaeilge i mo dháilcheantar féin agus ní mór dúinn rud éigin a dhéanamh faoi. Táim ag ardú an pointe sin go minic anseo agus sa choiste oideachais. Táim ag iarraidh an smaoineamh a chur chun cinn nár chóir dúinn, b'fhéidir, an bhéim ar fad a chur na Gaelscoileanna agus ar na Gaelcholáistí ach rud éigin a dhéanamh faoi chaighdeán na Gaeilge sna gnáth-bhunscoileanna, más féidir liom an téarma sin a úsáid. B'fhéidir gur chóir dúinn breathnú ar bhliain amháin nó níos mó ná bliain amháin a mhúineadh go huile is go hiomlán trí Ghaeilge.

I mo thaithí féin, is gnáthdhuine agus gnáthpháiste a bhí ionam sna hochtóidí. D'fhreastail mé ar scoil agus ní raibh mórán Gaeilge agam agus mé ag imeacht ón mbunscoil. Is é an rud a tharla ná go ndearna mé an séú rang faoi dhó. Rinne mé an dara huair é i nGaelscoil. Bhí Gaeilge thart timpeall orm agus is é sin an fáth gur fhoghlaim mé an méid Gaeilge is atá agam. Go dtí go bhfuil sí á húsáid agat chuile lá trí gach aon ábhar, is cuma cén t-ábhar atá ann agus atá á mhúineadh ag an múinteoir, ní féidir an Ghaeilge a fhoghlaim i gceart. Is é sin an rud atáimid ag iarraidh a chur chun cinn. In ionad an scoilt seo a dhéanamh idir Ghaelscoileanna agus scoileanna eile, ba chóir do gach aon pháiste inár scoileanna Gaeilge a bheith acu ar feadh bliain amháin i ngach aon scoil in Éirinn ionas go bhféadfaidís an caighdeán sin a fháil agus iad ar scoil anseo.

Mar a dúirt mé ag tús mo chuid óráide, tá sé tábhachtach dúinne mar pholaiteoirí bheith dearfach faoi stádas na Gaeilge agus faoi dhul chun cinn na Gaeilge. Tá lear mór daoine amuigh ansin atá sásta agus toilteanach an Ghaeilge a úsáid, agus, mar a dúirt an Teachta eile, ní hamháin a bheith ag labhairt faoin nGaeilge ach a bheith ag labhairt faoi ábhair éagsúla. Tá sé sin thar a bheith dearfach.

Deputy Éamon Ó Cuív

Fearaim fáilte roimh an Aire Stáit anseo tráthnóna. Is maith an rud é go bhfuilimid ag plé na ceiste seo ach, ar bhealach, is é an rud a gcaithfimid a bheith aireach faoi ná go bpléifimid an cheist seo uair amháin sa bhliain agus ansin go gcuirimid ar leataobh é. Leanann an polasaí agus forbairt pholasaí ar aghaidh chuile lá.

Tá rudaí áirithe curtha i gcrích. Céim mhór chun cinn ag an Rialtas seo ab ea Acht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú), 2021 agus go mór mór feicimid toradh air sin ó thaobh na fógraíochta de. Tá i bhfad níos mó fógraí i nGaeilge ar an raidió agus ar an teilifís agus mar sin de. Níl aon amhras faoi sin. Chomh maith leis sin tá sruth airgid ann le haghaidh na gcraoltóirí atá ag craoladh trí Ghaeilge.

Caithfidh mé a rá go bhfuil díomá orm nár fhaca muid Bille Údarás na Gaeltachta go fóill. Bhí sé sin leis na toghcháin a thabhairt ar ais. Dar liomsa, botún ollmhór a bhí ann deireadh a chur leis na toghcháin. Chomh maith leis sin, tá leasuithe tábhachtacha ag teastáil ó thaobh feidhmeanna an údaráis de, ionas go mbeidh sé soiléir gur féidir leis an údarás plé áirithe a bheith ann. Níl mé ag moladh cumhachtaí nó freagrachtaí comhairle contae a thabhairt dó ach ba cheart go mbeadh an chumhacht ag an údarás an talamh atá aige a úsáid le haghaidh cúrsaí tithíochta sa Ghaeltacht. D'fhéadfaí é sin a dhéanamh go héasca. Go deimhin, rinne an t-údarás, nó Gaeltarra Éireann roimhe, obair den chineál sin.

Tugann sé sin ar aghaidh mé go ceist na pleanála sa Ghaeltacht. I mbunáite na bpleananna contae, tuigim go bhfuil sé de cheart ag daoine as an áit tógáil ach tá go leor leor fadhbanna eile ag eascairt anois, ina measc cúrsaí dabhcha séarachais. Tá áilleacht an cheantair á tabhairt mar leithscéal gan tithe a cheadú do dhaoine áitiúla in ionad a rá go gcaithfí teach feiliúnach a thógáil agus suíomh an tí a bheith feiliúnach. Caithfimid an tírdhreach a úsáid. Ní bhíonn na comhairlí contae sách cruthaitheach - bíonn siad ag iarraidh chuile shórt a chur leis an mbóthar, áit a mbeidh sé le feiceáil. Tá sé an-éasca go mór mór ina leithéidí Chonamara, Tír Chonaill agus Corca Dhuibhne na tithe a cháiliú má thógtar ar an mbealach ceart iad.

Ba mhaith liom focal a rá faoi na hoileáin. Mar atá feicthe arís is arís againn, má thiteann daonra ceantar tuaithe agus ceantar oileánach faoi phointe áirithe, tá sé an-deacair pobal inmharthanach a choinneáil. Dár liomsa, is ceann de na cinntí is fearr a tógadh nó na meánscoileanna a bhunú ar na cúig oileán Gaeltachta. Tá scoláireachtaí ar fáil chun dul go dtí Inis Meáin, Inis Mór agus Inis Oírr. Is mór an trua nach mbainfear leas as an scéim sin chun normalú sa sruth Ghaeilge a dhéanamh ar Thoraigh. Níl a dhóthain scoláireachtaí ann ach murach go bhfuil daoine ag baint úsáid as an remote area grant, ní bheadh na scoileanna sin inmharthanach. Táim ag éileamh agus ag impí go ndéanfaí dúbailt ar líon na scoláireachtaí go dtí na scoileanna sin.

Ba mhaith liom rud eile a lua atá ina fhadhb an-mhór nó atá ina dheis an-mhór. Dar liomsa, is deis an-mhór é ach is rud é nach bhfuilimid ag tabhairt a dhóthain airde air. Is é sin gur cheart go mbeadh deis ag chuile ghasúr sa tír réamhscolaíocht agus seirbhísí naíolanna a bheith ar fáil acu. I ngach uile naíolann, bíodh sí trí Ghaeilge nó trí Bhéarla, ba cheart go mbeadh méid áirithe Gaeilge ar fáil agus tá sé an-éasca é sin a dhéanamh le físeáin, le rannta beaga ar dhlúthdhioscaí agus ar go leor bealaí nua-aimseartha eile. Freisin, ba cheart go mbeadh naíolann rite trí Ghaeilge ar fáil do chuile ghasúr sa Ghaeltacht agus taobh amuigh den Ghaeltacht a dteastaíonn uathu a leithéid de sheirbhís a bheith ar fáil acu. Faighim ríomhphoist, litreacha agus glaonna gutháin ó dhaoine nach féidir leo naíolann a fháil, mar shampla sa Ghaeltacht is mó sa tír i gConamara, áit nach bhfuil seirbhísí naíonra ar fáil. Go deimhin, tá sé fíorthábhachtach go mbeidh seirbhísí naíonraí in go leor áiteanna ceangailte leis an scoil. Tá nós nua ag éirí anois; sé sin, go bhfuil spéis ag tuismitheoirí seirbhísí idir naíolann, naíonra agus bunscoil a fháil ar aon láthair thart ar a chéile.

Ba mhaith liom bogadh ar aghaidh anois go dtí cúrsaí oideachais. De réir mar a thuigim, tá dul chun cinn maith á dhéanamh leis an bpolasaí oideachais don Ghaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht agus is maith ann an polasaí oideachais Gaeltachta, tar éis gur gá linn é a threisiú. Chomh maith leis sin, tá fíorghá taobh istigh den Ghaeltacht díriú ar an bhfadhb is mó agus is é sin an brú atá ar na scoileanna beaga ó thaobh oidí agus scoláirí de. Is ó thaobh scoláirí de atá an fhadhb ar an gcéad dul síos agus de bharr sin, tá baol in go leor scoileanna go gcaillfidh siad oide, agus más le beirt oidí é, go dtiteann an tóin astu ar fad. Caithfimid breathnú ar an gceist sin.

Taobh amuigh den Ghaeltacht, ba cheart go mbeadh fáil ag chuile shaoránach sa tír seo ar oideachas trí Ghaeilge. Bhí sé sin ráite go soiléir i ráiteas an Rialtais i leith na Gaeilge, a cuireadh amach in 2007. Ní thuigim an drogall atá ar na húdaráis agus ar an Roinn Oideachais meánscoil lán-Ghaeilge a cheadú i mBaile Átha Cliath 2, 4, 6 agus 8, an ceantar arb as mé féin. Táthar ag rá gur cheart do leanaí dul amach go dtí Coláiste Eoin, atá lán go béal, díreach mar atá Coláiste Íosagáin, nó go dtí scoileanna eile. Tá siadsan lán agus ar aon bhealach tá siad ró-fhada as baile. Má táthar istigh sa bhaile mór, níl tú ag taisteal chomh fada sin. Mar sin, caithfear díriú ar an gceist sin. Caithfear a dhéanamh cinnte de go bhfuil sé de cheart agus ar a chumas ag gach uile dhuine a dteastaíonn oideachas uathu trí Ghaeilge an t-oideachas sin a fháil.

Má táimid dáiríre ar chor ar bith faoin Acht teanga nua, is cuma cé chomh maith is atá sé, agus má táimid dáiríre dubh, bán nó riabhach maidir leis an 20% d'earcaithe chuig an tseirbhís phoiblí agus cumas acu feidhmiú trí Ghaeilge, caithfimid díriú ar an tríú leibhéal.

Níl muid ag déanamh sin. Tá fallaí iomlán á dhéanamh agus bhí obair ar bun le méadú ar líon na gcúrsaí a bheadh ar fáil ag an tríú leibhéal trí Ghaeilge - chuile cinéal cúrsa - agus stopadh é sin le deich mbliana anuas agus caithfear dul ar ais agus plean cuimsitheach a chur ar fáil. Bheadh súil agam faoin gcoiste nua atá bunaithe go ndéanfar láithreach sin agus go ndeirfear leis an HSE go gcaithfidh sé, mar a rinneadh leis an bhfógraíocht, oiread áirithe den airgid a chur ar leataobh le haghaidh cúrsaí trí mheán na Gaeilge.

Tá 46 soicind agam, tá an t-am atá tugtha don díospóireacht seo i bhfad ró-ghearr, agus tá faitíos orm go bhfuil sé leagtha amach le focail dea-mhéin a thabhairt seachas obair a dhéanamh. Mar sin féin, rud amháin eile atá le rá agam, tá caint ar RTÉ faoi láthair mar an craoltóir náisiúnta, Le héisteacht le daoine sna meán, shílfeá nach bhfuil an dara croltóir náisiúnta ann. Tá agus TG4 an t-ainm atá ar an gcraoltóir sin. Tá sé in am, ó thaobh airgid de, cothrom na Féinne a thabhairt do TG4. Tá sé in am a chinntiú go bhfuil an cineál airgid ag TG4 agus atá, mar shampla, ag S4C thall insan mBreatain Bheag, tír nach bhfuil leath chomh rachmasach leis an tír seo. Go dtí go mbeidh sé sin faighte, ní bheimid ag déanamh agus ní bheimid in ann a rá go bhfuilimid ag déanamh ár gceart ar son na Gaeilge. Tá fáilte roimh an díospoíreacht ach, mar a dúradh cheana, tá go leor déanta ach, by deaid, tá go leor le déanamh fós.

Deputy Mark Ward

Tá mé ríméadach an deis seo a fháil chun labhairt ar Sheachtain na Gaeilge. Níl mé líofa agus ní raibh mo chlann líofa sa Ghaeilge nuair a tógadh mé. Ceann de na cinntí is fearr a rinne mé ná mo pháistí a sheoladh chuig Gaelscoil. Sheol mé iad chuig Gaelscoil na Camóige i gCluain Dolcáin. Ní raibh an dara rogha agam ach an cúpla focal a phiocadh suas mar theastaigh uaim a fháil amach cad a bhí á rá ag mo pháistí. Táim buíoch chun an deis a bheith agam mo pháistí a sheoladh chuig Gaelscoile na Camóige. Anois tá ar Ghaelscoil na Camóige agus Gaelscoil Chluain Dolcáin foirgneamh nua a fháil, an chéad fhoirgneamh go deimhin. Ó d'fhág mé an scoil níos mó ná 30 bliain ó shin, tá na daltaí agus na muinteorí ón dá scoil ag foghlaim agus ag múineadh i bhfoirgneamh réamhdéanta. Níl sé sin ceart do mhuintir Chluain Dolcáin, do pháistí Chluain Dolcáin agus níl sé ceart don Ghaeilge, ár bpríomhteanga. Tá a fhios agam go mbeidh tógála ag tosú sa todhchaí ach, ag an am chéanna, tá an scoil ag fanacht leis an tender report a fháil. Níl pobal Chluain Dolcáin in ann fanacht níos faide. Tá mé ag iarraidh ar an Aire Stáit i láthair an topaic seo a ardú leis an tAire, an Teachta Foley, chun dul chun cinn ar an scoil tábhachtach seo.

The Minister of State can probably tell this is me doing my best to speak cúpla focail. Probably one of the best decisions I made as a parent was sending my children to Gaelscoil and the education they got there was second to none. My kids went to Gaelscoil na Camóige. They are all in secondary school now and one is in Australia. During the lifetime of that school, they have been in prefabs. The children going there now are still in prefabs. In Clondalkin, we have a chance to get two Gaelscoileanna and a secondary school on the one campus but there has been delay after delay. The latest is that they are waiting on a tender report before construction can start. I have been asked to raise this directly with the Minister of State. If he could raise it directly with the Minister, Deputy Foley, on behalf of Gaelscoil na Camóige I would very much appreciate it. I thank the Minister of State for taking the time today.

Deputy Gary Gannon

I am delighted to be given the chance to speak during Seachtain na Gaeilge despite my shortcomings with our native language. I was not as brave as Deputy Ward today. It is something I do regret and I hope this will be the last time there will be a Social Democrat here who will not be talking in their native tongue this week and during the Dáil term.

I will put forward the views of Irish advocates, the voices close to the beating heart of language and those who live it every single day whom we contacted during the past week to ask how we can best express their passions and frustrations about the language. They pointed out that, last week, Airbnb advertised “stays to celebrate the Irish heritage” on its website and advertised listings in Gaeltacht areas from Donegal to Kerry. Many Irish speakers and community leaders found these advertisements nothing short of insulting. It highlighted to them Airbnb’s complete ignorance and lack of care about the enormous disparity between the numbers of properties available for holiday rentals compared with long-term lets available in areas crucial to the survival of the Irish language.

Many who grew up in Gaeltacht areas and are looking to start their own lives outside the family home are unable to find a place to rent in the communities where they are from let alone find a place to buy. One significant cause for this is that homes built for long-term use are being removed from supply and advertised on platforms such as Airbnb as short-term and holiday rental accommodation. Although not the only culprit, Airbnb is the most egregious. It is central to the problems it causes and the erosion of the language that is a consequence. Bánú, an organisation advocating for housing policy reform, has been urging the State to intervene in Gaeltacht areas to facilitate families to work, live and thrive there. The Irish language is exposed to further danger if those Irish-speaking residents in the Gaeltacht areas who want their families to continue living there are no longer able to do so. Recent reports from RTÉ painted a dire picture of housing in Gaeltacht areas. Only four rental properties were available between Bearna and Carna in County Galway, in stark contrast to the 197 listings on Airbnb in those same communities. We are making a Disneyland of the Gaeltacht areas. Planning delays have worsened the situation, with significant obstacles and complications in obtaining permission for constructing new builds in the Gaeltacht taking more than two years to solve. Conradh na Gaelige has asked for a comprehensive national housing policy tailored to counter the decline in population trends in Gaeltacht regions nationwide. It stressed the urgency needed to avoid further decline in Irish-speaking areas. For the health of the Irish language and those who are from and who live in Gaeltacht areas, it is critical there is action from the Department of housing as soon as possible.

There is an array of other problems including the lack of critical infrastructure for building houses and maintaining water and sewerage services in these areas. However, Conradh na Gaelige has been waiting for the promised Gaeltacht planning guidelines for more than two years. These would provide an important context to the Planning Bill which is currently being debated. Without it we cannot know what has been missed in the Bill as it stands. Many of the recommendations from stakeholders are simply not included in what I believe is the third biggest Bill in the history of the State.

On education, the programme for Government promised a policy on Irish from preschool to third level. Several years on, there is still no sign of this. Despite a target to increase the number of pupils attending Irish medium education to 20% within 20 years, instead the numbers have fallen year after year since 2019 to 6.11%. This needs to be urgently and carefully addressed.

I wish to focus on those with intellectual disabilities and special needs in the wake of the gutless reduction in SET hours announced by the Department of Education. A recent DCU study has shown that a lack of SET hours for Irish learning affects those children the most due to communication and language difficulties. Removing SET hours and the criterion of complex needs from the allocation will leave some of these children behind, removing from them their right to learn a native language at a level equal to others. Compassion, common sense and some urgency needs to be demonstrated in this reassessment the rules.

Every year during my time in the Dáil, during Seachtain na Gaeilge, the Dublin 8 community has been outside Leinster House campaigning to have a Gaelscoil in Dublin 8. That is not my area but I hear their passion every single year. It really should not have to be that hard.

Turning closer to home, Gaelscoil Choláiste Mhuire, the Gaelscoil in my community, suffered an horrific experience last year. I acknowledge the staff there who have done the most incredible job in fostering and maintaining the Irish language in inner-city Dublin for decades. This is not only despite what happened last October but also despite the fact they have had to operate in a building which was unsuitable for purpose for the past two decades. Nonetheless, in that building the language thrives and inner-city parents and parents from all over Dublin make that journey. It is incredible to watch and it drives in me a desire to learn the language, and I certainly will try.

Deputy Marc Ó Cathasaigh

Táimid ar ais arís bliain amháin eile le haghaidh ráitis ar Sheachtain na Gaeilge. Ar thaobh amháin, caithfidh mé a admháil go bhfuil frustrachas orm a bheith páirteach sa set-piece seo bliain i ndiaidh bliana ina seasaimid anseo agus muid ag moladh shuaitheantas cultúrtha ár dteanga dhúchais chun go bhfaighfimid tic sa bhosca sula rachaimid ar aghaidh arís eile chun tromlach ár ngnó a dhéanamh, anseo i dTeach Laighean agus ar fud na tíre, trí mheán an Bhéarla.

Ar an lámh eile, tá sé ceart agus cóir go n-aithnímid ag an bpointe seo an obair atá déanta ag an Aire Stáit, ag an Aire sinsearach sa Roinn agus ag an Rialtas seo maidir le maoiniú a mhéadú in earnáil na Gaeilge agus píosaí tábhachtacha reachtaíochta a reáchtáil freisin. Tagraím go háirithe don Acht teanga ach freisin do na forálacha Ghaeilge a cuireadh isteach i reachtaíocht tábhachtach eile atá imithe tríd an Teach seo. Ní cóir go dtiteann tromlach na freagrachta ó thaobh na Gaeilge ar Aire amháin nó ar Roinn amháin, áfach. Caithfimid a bheith níos uaillmhianaí ná sin. Mar sin, is le meascán d'fhrustrachas agus mórtas a fhéachaim siar ar thaifead an Rialtais seo i leith na Gaeilge.

Is beag amhras atá i m’intinn go bhfuil géarchéim ann i leith na Gaeilge. Glacaim leis sin. Léiríonn an daonáireamh go soiléir dúinn an líon íseal daoine a úsáideann an Ghaeilge mar ghnáth-theanga laethúil. Go deimhin, bíonn sé deacair an Ghaeilge a úsáid mar ghnáth-theanga laethúil, fiú do dhaoine a bhfuil cónaí orthu inár gceantair Ghaeltachta. Tá an iomarca de na bunseirbhísí a theastaíonn ó aon phobal - oifigí poist, seirbhísí sláinte agus seirbhísí iompair phoiblí ina measc - á gcailliúint laistigh dár bpobail Ghaeltachta. Cuireann sé sin iachall ar dhaoine sa Ghaeltacht dul isteach go dtí na bailte seirbhíse Gaeltachta, leithéidí Dhún Garbháin atá cóngarach do Ghaeltacht na Déise, chun na bunseirbhísí sin a fháil. Nílimid ag cinntiú go mbeidh na bunseirbhísí sin sna háiteanna sin ar fáil trí mheán na Gaeilge. Tá daoine ag dul isteach go dtí oifig an phoist i gcomhair an phinsin agus caithfidh siad an méid sin oibre a dhéanamh trí mheán an Bhéarla. Tá siad ag dul isteach go dtí an dochtúir i nDún Garbháin, i gcathair na Gaillimhe nó mar sin agus caithfidh siad a gcuid gnó ansin a dhéanamh trí mheán an Bhéarla. Baineann an creimeadh leanúnach seo an bonn de thodhchaí na Gaeilge mar theanga bheo phobail agus ní mór dúinn brú ar ais air sin má táimid dáiríre faoina húsáid a chaomhnú do na glúnta atá le teacht.

Má táimid chun an meath atá tagtha ar an nGaeilge le blianta anuas a aisiompú, tá roinnt rudaí gur féidir linn a dhéanamh a bheidh úsáideach agus praiticiúil. Ag tosú le mo chúlra gairmiúil féin mar mhúinteoir, an cúlra céanna atá ag an Aire, creidim go láidir go gcaithfimid infheistíocht a dhéanamh inár múinteoirí agus ina gcumas féin an Ghaeilge a labhairt agus a úsáid. Chun an fhírinne ghlan a rá, chomh luath is a bhaineann tú do cháilíocht ghairmiúil mar mhúinteoir amach, is beag deis nó dualgas atá ort aon fheabhas a chur ar do chuid Gaeilge. Ó bhliain go bliain, téann do chuid Gaeilge in olcas toisc nach bhfuil tú ag labhairt Gaeilge ach leis na páistí atá os do chomhair amach sa rang. Má táimid dáiríre faoin nGaeilge agus faoi thodhchaí na Gaeilge, caithfimid infheistíocht a dhéanamh inár múinteoirí ionas go mbeidh siad i bhfad níos compordaí an Ghaelainn a labhairt go laethúil leis na páistí atá os a gcomhair amach ach go ginearálta freisin.

Gealladh polasaí don Ghaeilge ón réamhscoil go dtí an tríú leibhéal sa chlár Rialtais reatha atá againn. Cé go bhfuil obair ag dul ar aghaidh ar pholasaí do na scoileanna lán-Ghaeilge lasmuigh den Ghaeltacht, is beag dul chun cinn atá feicthe agamsa go dtí seo maidir leis an bpolasaí cuimsitheach sin don chóras oideachais ón réamhscoil go dtí an tríú leibhéal a fhorbairt, rud a fhágann go bhfuil 93% de na daltaí nach bhfuil aon pholasaí á fhorbairt dóibh faoi láthair.

Fáiltím go bhfuil an tAire Stáit anseo agus go raibh an tAire, an Teachta Martin, ag caint níos luaithe ach tá ceisteanna anseo nach mbaineann le hAire amháin ná le Roinn amháin. Tá sé tábhachtach don Aire Oideachais sa chás seo. Tá ról lárnach ag an Aire tithíochta freisin. Tá an dúshlán dáiríre agus práinneach atá roimh theaghlaigh ar mian leo cónaí laistigh dár bpobail Ghaeltachta chun teacht ar thithe inacmhainne ardaithe agam leis an Aire, an Teachta O’Brien. D'oibrigh an tAire liom air seo agus tá a fhios agam go bhfuil dul chun cinn suntasach déanta i mo Dháilcheantar féin maidir le tithíocht inacmhainne pobalbhunaithe a fhorbairt laistigh de Ghaeltacht na nDéise. Chuir mé roinnt leasuithe isteach ar an mBille pleanála, atá ar Chéim an Choiste faoi láthair, a bhaineann le tithíocht sa Ghaeltacht agus tá freagra dearfach tugtha dom ag an Aire. Caithfimid na treoirlínte pleanála Gaeltachta atá geallta le fada an lá a fheiceáil. Ní mór dúinn a bheith in ann coinníollacha teanga a chur i bhfeidhm ar fhorbairtí nua tithíochta i gceantair Ghaeltachta lena chinntiú nach mbaineann tithíocht a bhfuil géarghá léi an bonn den Ghaeilge mar theanga bheo sna pobail sin.

Seachas na hábhair áirithe seo, atá ríthábhachtach, sílim go bhfuil gá le comhrá níos leithne agus níos ginearálta a bheith againn. B'fhéidir go bhfuil gá le comhrá náisiúnta faoin dearcadh atá againn ar thodhchaí na Gaeilge. Is féidir linn, ar thaobh amháin den scéal, leanúint ar aghaidh leis an mbéalghrá, mar is gnách, agus leis an meon "I’d love to be able to speak it, but..." nó is féidir linn, mar náisiún, a roghnú sinn féin a thiomnú d’úsáid na Gaeilge. Níl sé seo neamhréadúil. Is féidir féachaint ar an mBreatain Bheag nó ó Thuaidh, áit a bhfuil dul chun cinn suntasach déanta maidir leis an nGaeilge. Ní mór an comhrá seo a bheith macánta. Cibé fóram atá againn, tionól na saoránach nó fóram eile, ní mór dúinn na fáthanna ar chóir dúinn ár gcuid ama agus ár n-iarracht a infheistiú sa teanga a bhrath nó measúnú macánta a bheith againn ar gach rud a chaillfimid má leanaimid ar aghaidh leis an mbéalghrá. Creidim go daingean, dá mbeadh an comhrá macánta sin againn, go n-aithneoimid an fiúntas atá sa teanga agus go mbeimid in ann infheistíocht cheart a dhéanamh, ní hamháin ó thaobh airgid ach freisin ó thaobh fuinnimh a chur isteach inár dteanga chun í a thabhairt don chéad ghlúin eile.

Deputy Pa Daly

Coicís ó shin, bhuaileamar le mic léinn taobh amuigh de na geataí anseo. Bhuaileamar le Bláithín Nic a' tSithigh agus a comhghleacaithe in Aontas na Mac Léinn in Éirinn. Bhí siad i mbun agóide taobh amuigh de Theach Laighean mar gheall ar an tábhacht a bhaineann leis an nGaeilge a choinneáil beo laistigh de pholasaí tithíochta na Gaeltachta. Tá a lán teaghlach le Gaeilge ag fágáil ceantair Ghaeltachta toisc nach bhfuil siad in ann tithe a cheannach nó a thógáil iontu. Tá géarghá leis na treoirlínte pleanála Gaeltachta, ar a bhfuilimid ag fanacht le blianta anois. D’fhoilsigh Sinn Féin polasaí tithíochta agus pleanála chun aghaidh a thabhairt air seo. Tá breis agus 150 leasú curtha isteach againn ar an mBille um Pleanáil agus Forbairt (Leasú), 2023, chun pobail Ghaeltachta a chosaint sa phleanáil. Inniu, bhuaileamar le duine ón údarás. Tá a fhios agam go bhfuil plean píolótach ag an údarás ó thaobh cead pleanála i nGaeltacht na Rinne agus in áiteanna eile. Tá súil agam go mbeidh leasú ar an bplean maidir le cead pleanála i gCiarraí foilsithe sa todhchaí.

Ó thaobh eacnamaíochta de, tá cúpla bealach ina gcoimeádtar an Ghaeltacht féin beo. Tá Gaelscoileanna ann agus tugaim tacaíocht don agóid chun Gaelcholáiste breise a bhunú i mBaile Átha Cliath taobh ó dheas d’Abhainn na Life,

Tá pacáiste tarrthála molta ag Sinn Féin d’earnáil na gcoláistí samhraidh Gaeltachta agus tá géarghá leis seo i gCiarraí chomh maith.

Ceann de na príomhbhealaí ina leantar le saol na teanga a thabhairt slán ná trí na healaíona. Trí thiomantas daoine paiseanta, bunaíodh Siamsa Tíre breis is 50 bliain ó shin mar amharclann náisiúnta bhéaloideas na hÉireann. Reáchtálann sé léiriúcháin i nGaeilge agus i mBéarla, ag moladh scéalaíochta, amhránaíochta, rince agus drámaíochta. Chomh maith leis an ionad ealaíne féin atá suite i gcroílár Thrá Lí agus a tharraingíonn líon mór turasóirí do mhuintir na háite, tá dhá ionad traenála i bhFionnúig i dtuaisceart Chiarraí ina bhfuil béim ar an rince, i gCorca Dhuibhne chomh maith sa Mhuiríoch. Tá plean againn leis an gceann atá in aice le Séipéal na Carraige a dhíol agus bheadh sé seo fíorthábhachtach do phobal iarthar Chiarraí. Tháinig ealaíontóirí ó gach cearn den domhan go Ciarraí thiar chun taithí a fháil ar an atmaisféar uathúil agus síochánta agus tarraingíodh inspioráid ó na traidisiúin agus ón teanga chomh maith, is iad in an scéalaíocht agus an ealaín atá in iarthar Chiarraí.

Tá fadhbanna, mar is eol dúinn, i Siamsa Tíre agus bhí orthu An Ghaoth Aniar agus Anam anuraidh a chur ar ceal. Tá a lán imní ann anois mar gheall ar cad atá ag tarlú in iarthar Chiarraí. Ba chóir go mbeadh comhairliúchán leis an bpobal agus beidh tionchar ar chumas léiriúchán na Gaeilge a óstáil i gCiarraí mar rud atá ríthábhachtach chun an teanga a choinneáil beo.

Deputy Paul Murphy

Labhair mé cúpla uair sa Teach seo maidir leis an éileamh do pholasaí don Ghaeilge sa chóras oideachais ón réamhscoil go dtí an tríú leibhéal a fhorbairt, mar atá á mholadh ag an bhfeachtas Gaeilge4All. Ní hamháin nach bhfuil dul chun cinn ar siúl, ach tá rudaí ag dul in olcas. Bhain an Roinn Oideachais 30 nóiméad sa tseachtain ó mhúineadh na Gaeilge i mbunscoileanna. Tarlaíonn sé seo nuair atá brú agus fadhbanna cheana féin ó thaobh foghlaim na Gaeilge i mbunscoileanna.

Ach inniu, táim chun labhairt ar fhadhb eile atá ag cur isteach ar fhorbairt agus fás na teanga. Tá an géarchéim tithíochta sa Ghaeltacht ag éirí níos measa gach uile bhliain. Tá muintir na Gaeltachta ag fulaingt agus tá an teanga í féin i mbaol dá bharr. Cé go bhfuil líon na gcainteoirí taobh amuigh den Ghaeltacht ag fás de réir a chéile, ní sin mar atá sé sa Ghaeltacht. Ní féidir aon athbheochan a bheith ann ó thaobh na Gaeilge de gan na cainteoirí dúchasach a bheith mar croílár air.

Tá muintir na Gaeltachta á brú amach ón nGaeltacht ag an Rialtas. Lig Fianna Fáil agus Fine Gael na blianta de bhrabús teacht roimh mhaitheas na Gaeltachta. I láthair na huaire, ní féidir le daoine óga na Gaeltachta lóistín a fháil ar cíos dóibh féin, nó fiú a lua nó smaoineamh faoi theach a thógáil nó a cheannach ann. Ní féidir le daoine áitiúla cead pleanála a fháil. Ach ag an am céanna, d’fhéadfadh le duine ar bith dul ar Airbnb agus a rogha lóistín a bheith acu ó thaobh teach nó árasán a chur in áirithe sa Ghaeltacht. Léirítear leis seo easpa tola an Rialtais dul i gcoinne leo siúd ina mbíonn siad mar ionadaí dóibh: na tiarna talún, na forbróirí talún, agus na corparáidí móra.

Má táimid ag iarraidh fíor-athbheochan na Gaeilge a bhaint amach, is gá a aithint nach dtiocfaidh sé ón Rialtas agus ón Teach seo. Ní éireoidh leis gan ghluaiseacht ollmhór ó bhun go dtí an pointe nach bhfuil rogha ag an Rialtas ach tabhairt faoi. Tá an toil agus an brú ann ó bhun don athbheochan seo. Feicimid é seo leis an agóidíocht a bhíonn ann chuile bliain, le daoine i gcónaí ag troid agus ag brú an cás ar aghaidh i gcoinne thoil an Rialtais. Cuimhnigh nuair a shúil na mílte ar na sráideanna i mBéal Feirste do Lá Dearg in 2022.

Is léir arís is arís eile go bhfuil formhór na ndaoine ag iarraidh go mbeidh fíor-athbheochan na teanga ann don chéad glúin eile. Feictear é sin i suirbhé i ndiaidh suirbhé. Teastaíonn gníomhaíocht ón Rialtas ó ghníomhaí agus ó mhuintir na Gaeltachta má táimid chun ár dteanga dhúchasach a chaomhnú agus a fhás. Tá beart de réir briathar ag teastáil. Gach bliain le linn Sheachtain na Gaeilge cloisimid ó pholaiteoirí sa Teach seo cé chomh tábhachtach is atá an teanga, caithfidh muid í a shábháil, is araile, ach ní théann an Rialtas i ngleic leis na fadhbanna cuí, cosúil leis an ngéarchéim tithíochta nó na fadhbanna sa chóras oideachais. Dá mbeadh an Rialtas ag iarraidh an Ghaeilge a bheith mar thosaíocht aige, bheadh sí. Tá na milliúin euro aige le rud ar bith gur mian leo a dhéanamh. Bheadh deis ag gach páiste freastal ar chúrsa samhraidh, gan a bheith ag brath ar a dhóthain airgid a bheith acu, nó go mbeidh an bua acu i gcrannchur do scoláireacht. Is “béalghrá” amháin atá le cloisteáil uathu anseo. Is gá fíorghníomh a bheith ann inniu má táimid ag iarraidh go mbeidh an Ghaeilge mar phríomhtheanga na tíre seo do na glúine atá amach romhainn.

Deputy Ruairí Ó Murchú

Táim an-sásta labhairt inniu maidir le Seachtain na Gaeilge agus táim chun an rud a deirim gach bliain a rá, is é sin nach gcleachtaim í minic go leor ach go mbeidh níos mó cleachtadh á dhéanamh agam as seo amach. Táim lándáiríre faoi an uair seo. Táim ag caint liom féin faoi sin. Caithfidh mé é a dhéanamh mar déanaim é seo an t-am ar fad. Bíonn sé ar intinn agam cleachtadh a dhéanamh. Bíonn agallamh agam. Bím measartha in amanna agus in amanna ní bhíonn sé chomh maith is ba chóir dó a bheith, ach ní dhéanaim faic faoi. Caithfidh mé é sin a réiteach. Táim ag rá an méid seo an bhliain seo go bhfuilim lándáiríre agus caithfidh mé é a dhéanamh. Gabhaim buíochas as sin.

Táim tar éis teacht ó chomhchoiste na Gaeilge agus bhí cuid mhór daltaí ann ó chúpla scoil thart faoin tír. Bhí siad ag caint faoin neodrachas, faoi chúrsaí san Úcráin agus an slad i nGaza. Bhí siad an-mhaith ar fad. Bhí a gcaighdeán Gaeilge an-mhaith agus bhí na tuairimí a bhí acu sna ráitis agus sna ceisteanna a d'fhreagair siad an-mhaith ar fad.

Táimid anseo agus ag caint faoi pholasaí na Gaeilge agus a leithéid agus caithfimid amharc ar na hacmhainní nach bhfuil ann maidir leis an oideachas agus nach leor iad. Níl an plean atá de dhíth orainn againn maidir le naíonraí, bunscoileanna, meánscoileanna nó maidir leis na daoine atá ag iarraidh an Ghaeilge a úsáid sa tríú leibhéal. Caithfimid na píosaí sin a chur le chéile mar níl sé maith go leor faoin am seo.

Chomh maith leis na cúrsaí eile, bhí daoine ag caint faoin tacaíocht atá dhíth sa Ghaeltacht, agus caithfimid na rudaí seo uilig a dhéanamh. Tá a fhios agam go bhfuil cuid mhór oibre déanta ag cuid mhór daoine mar gheall ar Ghaelcholáiste Dhún Dealgan agus tá sé mar scoil satailíte de chuid Choláiste Ghlór na Mara i mBaile Brigín. Is smaoineamh maith é seo mar tá a fhios againn go bhfuil cuid mhór fadhbanna ann maidir le cúrsaí na n-aonad agus an córas maidir leis na haonaid agus a leithéid sin.

Tá cuid mhór oibre le déanamh againn chun córas ceart a chur i bhfeidhm chun déileáil leis na cúrsaí seo. Aontaím leis an mhéid a bhí le rá ag an Teachta Gannon maidir le SET. Tá fadhb againn maidir le SET agus an modh allocation. Caithfimid a lán a dhéanamh do na daoine a bhfuil cabhair de dhíth orthu agus caithfimid é sin a dhéanamh maidir leis an nGaeilge agus achan rud eile.

Deputy Brian Leddin

Ag an am seo gach bliain, cuirim romham cúpla rud a rá faoi Sheachtain na Gaeilge. Sna blianta roimhe seo, labhair mé go díreach ar ábhair a bhain leis an nGaeilge í féin, ach anuraidh bheartaigh mé cur síos a dhéanamh ar mo chuid oibre trí Ghaeilge. Is innealtóir mé a ceapadh mar chomhairleoir tar éis toghcháin don rialtas áitiúil i gcathair Luimnigh. Ansin in 2020, chuir muintir mo chontae féin muinín ionam tríd an mbosca ballóide, agus dá bhrí sin tá sé de phribhléid agam labhairt inniu sa Teach seo mar Theachta Dála do Chathair Luimnigh. Mar thoradh ar mo thuras foghlama, bhain mé céim mháistreachta amach a bhaineann leis an bhfuinneamh glas agus díríonn m’obair san Oireachtas go minic ar an bhfuinneamh mar aon le cúrsaí iompair.

Athraíonn an Ghaeilge a húsáidtear le cur síos a dhéanamh ar an gcóras fuinnimh mar aon leis na córais iompair agus geilleagair. Tarlaíonn sé seo ionas go mbeadh teanga atá sean in ann cur síos a dhéanamh ar rudaí nua. Tarlaíonn sé seo le gach teanga dar ndóigh. Le ceithre bliana anuas tá dul chun cinn stairiúil déanta in Éirinn chun dul i ngleic leis an athrú aeráide. Feictear téarmaí ar nós na tuirbíní gaoithe, na painéil ghréine agus an bhithéagsúlacht ar an Idirlíon agus cloistear na téarmaí ar nós an inbhuanaitheacht, an geilleagar ciorclach agus athbhunú an nádúir ar an raidió agus ar TG4, dar ndóigh. Is cinnte go bhfuil áit lárnach faighte ag na téarmaí seo i mbéal an phobail.

Inniu, áfach, tá sé tráthúil domsa labhairt i nGaeilge faoi ócáid stairiúil a bhaineann le mo cheantar féin. An tseachtain seo, síneofar píosa stairiúil reachtaíochta san Áras ag an Uachtarán Ó hUiginn. Is é seo An Bille Rialtais Áitiúil (Méara Luimnigh), 2023. Tá sé seo ag tarlú tar éis blianta d’fheachtasaíochta agus obair na gcapall déanta ag na páirtithe leasmhara éagsúla. Bhí an tAire agus oifigigh a Roinne, mar aon le mo chomhghleacaithe i dTithe an Oireachtais, i mbun oibre crua anseo. Ba mhaith liom an tAire Stáit, an Teachta O'Donnell, a mholadh as an stiúradh a rinne sé ar an reachtaíocht nuair a bhí sí faoina chúram sa Roinn seo. Teastaíonn uaim freisin moladh a thabhairt dá réamhtheachtaithe, na hAirí Stáit, an Teachta Peadar de Búrca, agus roimhe sin, an Teachta John Paul Phelan, a chuir an reachtaíocht chun cinn go mór. Anuas air seo caithfidh mé creidiúint a thabhairt don Teachta Quinlivan as na hiarrachtaí a rinne sé agus é ag comhlíonadh a fheidhm i gceart mar Teachta Freasúra do Luimneach. Tá páirtithe leasmhara seachtracha ann a bhrúigh go mór agus a chabhraigh le múnlú na reachtaíochta seo. Ná déanaimis dearmad orthu siúd a chuaigh i mbun feachtais i gceart sa bhliain 2019. Ba mhaith liom creidiúint a thabhairt freisin don Seanadóir Maria Byrne as an slacht a chuir sí ar an iarracht sin.

Tuigimid go n-athraíonn an stair faoi thionchar daoine agus faoi thionchar eachtraí. Tháinig an dá rud le chéile nuair a bheartaigh pobal Luimnigh glacadh le prionsabal méara dírthofa cé gur diúltaíodh don tuairim i gCorcaigh agus i bpobalbhreith eile i bPort Láirge. In 2019, thapaigh muintir Luimnigh an deis chun méara a roghnú ó liosta agus chun é sin a dhéanamh tríd an mbosca ballóide. I gceann ráithe nó mar sin, i mí an Mheithimh, déanfar an rogha seo don chéad uair in aon áit ar an oileán agus déanfar i Luimneach é. Ní hé seo an chéad uair a bhí Luimneach chun tosaigh ar an slua. Táim dóchasach go mbeidh lá stairiúil eile againn i Luimneach nuair a fhilleann an fhoireann iomána abhaile tar éis samhradh fada ar an bpáirc imeartha.

Níor cheart dúinn dearmad a dhéanamh go bhfuil cónaí orainn i dtír óg ach is tír iontach rathúil í freisin. Cuireann an córas rialtais áitiúil go mór le rathúlacht na tíre agus tá moladh mór tuillte ag daoine de gach taobh a d’oibrigh mar chomhairleoirí cathrach agus contae ar feadh na mblianta trasna na tíre. Chuidigh siad le tógáil na Poblachta. Tá moladh mór tuillte acu siúd a oibríonn agus a d’oibrigh sa chóras rialtais áitiúil. Níor cheart go mbreathnófaí ar an leasú seo ar rialtas áitiúil mar rud a thógann ón seanchóras. Is éabhlóid dhearfach í seo agus is rud é a chuireann leis an gcóras atá againn. Is bóthar fada é ach d’oibrigh an Rialtas in éineacht le lucht an Fhreasúra go han-mhaith. Táimid ar tí anois an beart a chur i gcrích. Ciallaíonn sé seo go bhfuil toghchóras sa bhreis i bhfeidhm i Luimneach agus méara á roghnú ag an bpobal sa chontae sin.

Mar is eol do dhaoine, is iarrthóir mé sa rás seo. Níl sé ar intinn agam an t-ardán seo a úsáid chun abhcóide a dhéanamh ar mo shon féin ach ba mhaith liom daoine trasna na tíre a chur ar an eolas go bhfuil iarrthóirí eile tar éis dul isteach sa rás ón tseachtain seo caite, agus mar sin go mbeidh comórtas ceart againn. Táim den tuairim go bhfuil iarrthóirí maithe ann agus measaim go tiocfaidh níos mó daoine isteach sa rás sár i bhfad. Is iarrthóirí iad siúd ar fad a d’fhógair go bhfuil suim acu sa phost. Léiríonn an tsuim atá acu san oifig an fiúntas a bhaineann leis an reachtaíocht nua seo. Táimid ag plé le toghchán tábhachtach agus muid ag caint faoi thoghchán do mhéara Luimnigh. Tá súil agam go rachaidh daoine i ngleic leis an gcomhrá anseo agus go mbeidh díospóireacht dhearfach acu faoi na deiseanna a chuireann an post seo ar fáil do mhuintir Luimnigh. Ba chóir go mbeadh sé ina ábhar bróid dúinn go bhfuil an deis seo á thapú againn i gcontae Luimnigh. I mí an Mheithimh, toghfar méara díreach ag Luimneach don chéad uair. Beidh an duine seo ar an gcéad mhéara i stair na hÉireann tofa go díreach ag na daoine agus, mar sin, beidh sé nó sí ag teacht isteach san oifig nua le beannacht ón bpobal.

Deputy Aindrias Moynihan

Ar an gcéad dul síos, díreoidh mé isteach ar chúpla rud dearfacha atá ag teacht chun cinn ó thaobh cúrsaí teanga de, ina measc an obair mhór atá ar siúl ag na hoifigigh pleanála teanga agus iad ag díriú isteach ar thorthaí ar leith. Dár ndóigh, tá an t-ádh linn go bhfuil Eibhlín Ní Lionaird tosnaithe linn i gceantar Mhúscraí agus go bhfuil an-obair á dhéanamh aici. Tá oifigigh cosúil léi ar fud na tíre ag déanamh an-obair.

Tá dúshláin ann maidir le cúrsaí teanga a thabhairt chun cinn. Tá sé luaite go minic againn sa choiste Gaelainne go bhfuil deacrachtaí i gceist maidir le soláthar múinteoirí atá ábalta an teanga a chur os comhar glúnta eile agus í a thabhairt chun cinn. Luadh cúpla nóiméid ó shin sa choiste an t-éileamh atá ar mhúinteoirí agus an gá atá ann go mbeadh siad ar ardchaighdeán. Dár ndóigh, tá gá chomh maith le straitéis iomlán don Ghaelainn sa chóras oideachais ón naíonra go dtí an bunscoil, an meánscoil agus ar aghaidh. Ba cheart go mbeadh straitéis cinnte ann. Tá roinnt mhaith cainte déanta air sin le fada agus tá sé in am brú ar aghaidh agus é sin a chur i gcrích más féidir.

Rud amháin eile dearfach gur mhaith liom aird a tharraingt air ná an fuinneamh agus an dea-thoil a bhíonn ann i gcónaí maidir leis an teanga. Tá sé sin le feiscint faoi láthair thíos sa choiste Gaelainne, áit a ina bhfuil glúin nua daltaí tagtha chun ábhair a phlé go flúirseach. Teastaíonn uaim aird a tharraingt ar an ndea-scéal sin chomh maith.

Deputy Carol Nolan

Tá áthas orm an deis seo a fháil chun ráiteas a dhéanamh maidir leis an nGaeilge. Ar dtús, gabhaim buíochas leis na heagraíochtaí cosúil le Conradh na Gaeilge atá ag déanamh sárobair chun an Ghaeilge a chur chun cinn sa tír seo.

Tá TG4 ag déanamh obair den chéad scoth chomh maith. Tá an Ghaeilge ag éirí i bhfad níos láidre ná mar a bhí sí 20 bliain ó shin. Tá sé dearfach é sin a fheiceáil. Tá na múinteoirí atá againn inár nGaelscoileanna agus Gaelcholáistí ar fud na tíre ag déanamh sároibre chomh maith. Tá sé sin fíorthábhachtach.

Tá bearnaí fós ann, áfach, agus caithfimid díriú isteach orthu. Tá fadhbanna ag baint le gach uile pholasaí agus gach uile reachtaíocht ach, ó thaobh na Gaeilge, ba chóir go mbeidh plean éigin ann maidir le Gaelscoileanna agus Gaelcholáistí nua a fhorbairt ar fud na tíre. Sa Bhreatain Bheag, tá spriocanna leagtha amach ag an Rialtas chun líon na scoileanna Breatnaise a ardú. Caithfimid sa Stát seo spriocanna láidre a leagadh amach agus ár seacht ndícheall a dhéanamh chun líon na nGaelscoileanna agus na nGaelcholáistí a ardú. Mar is eol dúinn go léir, tá éileamh láidir ann ar oideachas trí Ghaeilge ach níl go leor Gaelcholáistí ann. Is rud iontach go bhfuil go leor Gaelscoileanna ann ach níl go leor Gaelcholáistí ann agus, ar mhaithe le leanúnachas, caithfimid é sin a chur ina cheart.

Tá géarchéim ann maidir le ganntanas múinteoirí. Tá sé thar a bheith tábhachtach do Ghaelscoileanna a bheith in ann múinteoirí ionaid a fháil i gcomhair lá nó dhó ó am go ham. Bíonn deacrachtaí ann, áfach. Tá an fhadhb sin againn. Caithfimid ár seacht ndícheall a dhéanamh plean éigin a chur le chéile chun a bheith cinnte go bhfuil caighdeán ard Gaeilge i ngach coláiste traenála agus go bhfuil na múinteoirí ullamh le dul isteach i nGaelscoileanna agus sásta é sin a dhéanamh. Fágfaidh mé mar sin é.

Deputy Mattie McGrath

Níl Gaeilge fhlúirseach agam ach déanaim mo dhícheall í a úsáid i gcónaí. Gabhaim buíochas freisin leis na múinteoirí agus na boird bhainistíochta sna naíonraí, sna Gaelcholáistí agus sna Gaelscoileanna. Bhí mé i gCarraig na Siúire Déardaoin seo caite agus tháinig an tAire Oideachas, an Teachta Norma Foley, ann chun an fód a chasadh ar Ghaelscoil nua. Déanaim comhghairdeas leis an bpríomhoide, Ms Forrestal, leis an mbord bainistíochta agus le gach éinne a d'oibrigh le 25 bliain chun an scoil nua a chur suas. Tá sí tosaithe anois agus ag éirí suas sa spéir. Is rud iontach i gCarraig na Siúire é. Rinne gach éinne sárobair chun an scoil nua a fháil.

Tá naíonra i gCaisleán Nua. Thosaigh mé féin agus cúpla duine eile é. Tá sé ag déanamh sároibre. Tá a lán páistí ann. Tá naíonra i gCathair Dhún Iascaigh freisin. Is í Kathleen Lynch an bhean a dhéanann an obair ansin. Tá Gaelscoil nua i gCluain Meala agus Gaelscoil eile i mbaile Thiobraid Árann. Tá a lán Gaelscoileanna agus Gaelcholáiste i gCluain Meala. Tá a lán oibre, obair chrua, being done chun an Ghaeilge a chur chun cinn. That is the way it should be. It is wonderful. Ní raibh focal de Bhéarla ag mo sheanmháthair. I gCaisleán Nua a rugadh mé agus bhí sé ina bhreac-Ghaeltacht up to the fifties. Táimid ag déanamh ár ndícheall chun an Ghaeilge a úsáid arís. We were attached to Gaeltacht na Rinne. Bhí a lán cainteoirí Gaeilge ann up to ten years or maybe 20 bliain ó shin. Déanann muid ár ndícheall chun í a úsáid. Gabhaim buíochas freisin le Conradh na Gaeilge, TG4 agus Tipp FM, a úsáideann a lán Gaeilge i rith Sheachtain na Gaeilge.

Deputy Catherine Connolly

Táim ag tnúth leis an lá nach mbeidh gá le ráitis Ghaeilge, go mbeidh an Ghaeilge fite fuaite i ngach mír de ghnó na Dála agus go mbeidh Dáil dhátheangach nádúrtha againn. Chuige sin, bhí sé de phribhléid agam a bheith mar chathaoirleach ar fhochoiste an bhliain seo caite. Chuir muid le chéile tuarascáil thar a bheith gonta agus gearr. Bhí moltaí praiticiúla ansin ó thaobh líon na gcainteoirí sa Dáil agus ar fud na háite a mhéadú. Faraor, níor tharla aon rud fós. I measc na moltaí praiticiúla bhí, mar shampla, moladh go mbeadh ceist bhreise ar na hAirí gach lá agus í i nGaeilge. Táim ag tnúth leis sin. Bhí moltaí faoi leith ó thaobh daoine a mhealladh chun Gaeilge a fhoghlaim, ina measc, moltaí go mbeadh múinteoirí pearsanta acu agus go gcaithfidís tréimhse sa Ghaeltacht saor in aisce. Is iad sin na moltaí praiticiúla a bhí againn ach níor tháinig siad i bhfeidhm go fóill.

Táim díreach tagtha ón gcoiste Gaeilge. Uaireanta, bím in ísle brí ó thaobh na Gaeilge de ach is tuar dóchais an méid a bhí le cloisteáil agam sa choiste. Bhí daltaí ó cheithre scoil linn: Coláiste Áth a’ Chóiste i gContae Chorcaí; Coláiste Pobail Osraí i gContae Chill Chainnigh; Gaelcholáiste an Chláir i gContae an Chláir; agus Meánscoil Gharman. Bhí togha na Gaeilge acu agus iad i mbun díospóireachta linn ar ábhair atá thar a bheith casta: cúrsaí neodrachta, sochaí uilechuimsitheach agus an bhfeileann an córas oideachais don fheidhm a bhaineann leis. Rith mé amach chun páirt a ghlacadh sna ráitis seo ach beidh mé ag dul ar ais. Is tuar dóchais é gan dabht.

Is tuar dóchais eile agus polasaí dearfach é an polasaí oideachais do na scoileanna Gaeltachta ach, faraor, níl an t-athbhreithniú críochnaithe ag an Roinn Oideachais go fóill. Is rud thar a bheith dearfach é an polasaí ach tá gá le hathbhreithniú chun na torthaí a fheiceáil. Táimid fós ag fanacht ar pholasaí d'oideachas Gaeilge do na scoileanna taobh amuigh den Ghaeltacht. Níl sé sin againn fós ach an oiread.

Buíochas le Dia, tá Acht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú) againn. Feicim Aodhán Mac Cormaic ansin. Bhí an Roinn thar a bheith gnóthach leis an bpróiseas sin. Tá an tAcht againn ach táimid anois ag fanacht ar an gcoiste comhairleach agus ar an tuarascáil. Tá gach rud ag fanacht ar an tuarascáil sin. Beidh na moltaí a dhéantar ansin thar a bheith tábhachtach.

Maidir le hÚdarás na Gaeltachta, níl a fhios agam cé chomh minic is atá sé ráite agam go bhfuil dualgais ollmhóra ar an údarás, dualgais atá i bhfad níos tromchúisí ná na dualgais atá ar an IDA nó an eagraíocht eile. Tá tríonóid i gceist. Tá oibleagáidí air ó thaobh na teanga de, ó thaobh fostaíochta de agus ó thaobh pobail de.

Ó mo thaithí ag taisteal na tíre leis an gcoiste Gaeilge, agus is é seo mo dhara tréimhse ar an gcoiste, is iad cúrsaí tithíochta agus seirbhísí trí Ghaeilge atá i mbéal an phobail. Táim cinnte go bhfuil an tAire ar an eolas faoin eagraíocht nua, Bánú, atá ar an bhfód anois chun a chur in iúl don Rialtas agus do pholaiteoirí go bhfuil gá práinneach chun déileáil le cúrsaí tithíochta. Tá easpa tithíochta i gceist ar fud na Gaeltachta uilig. Tá moltaí faoi leith ag an ngrúpa. Táim faoi shrianta ama so nílim in ann iad a léamh amach ach seasaim leis an ngrúpa go huile agus go hiomlán maidir leis na héilimh atá aige. Go ginearálta, tá gá le scéim tithíochta agus le treoirlínte. Táimid ag fanacht níos mó ná dhá bhliain le rud bun chomh bunúsach le treoirlínte ó thaobh cúrsaí tithíochta sna Gaeltachtaí, gan trácht ar threoracha ó thaobh cúrsaí tithíochta sna háiteanna faoin tuath.

Ansin, tá easpa bunstruchtúir i gceist. Táimid fós ag fanacht le córas séarachais ar an gCeathrú Rua, i gcroílár na Gaeltachta. Tá séarachas ámh ag dul isteach san uisce. Tá muintir an cheantair ag troid le 20 nó 25 bliain. Ar a laghad, tá ciall anois ceannaithe ag Uisce Éireann agus tá suíomh eile á lorg aige. Chuaigh sé ar aghaidh le suíomh a bhí iomlán mícheart agus anois tá air dul sa treo eile agus suíomh eile a fháil.

Tá cosaint faoi leith ag an nGaeilge. Is í an Ghaeilge teanga na tíre go hoifigiúil. Tá dualgas orainn, gach Roinn agus gach Teachta Dála, beart a dhéanamh de réir ár mbriathar agus tógáil ar an dea-thoil atá ar an talamh ionas go mbeidh Dáil dhátheangach agus seirbhísí trí Ghaeilge againn.

Minister of State at the Department of Tourism, Culture, Arts, Gaeltacht, Sport and Media (Deputy Patrick O'Donovan)

Gabhaim buíochas leis na Teachtaí a ghlac páirt sa díospóireacht. Is mian liom freagra a thabhairt ar pointe nó dhó.

Ar an gcéad dul sios, beidh mo Roinn ag cur thart ar €500,000 breise ar fáil i mbliana ar mhaithe le scoláireachtaí breise a chur ar fáil do dhaltaí scoil a fhreastalaíonn ar na cúrsaí samhraidh atá fíorthábhachtach do na ceantair Ghaeltachta.

Luaigh na Teachtaí Doherty agus Connolly cúrsaí tithíochta sa Ghaeltacht. Bhí cruinniú ag oifigigh mo Roinne leis an ngrúpa Bánú le déanaí chun an cheist seo a phlé. Tá mo Roinn ag fiosrú roinnt nithe a d'ardaigh an grúpa sin léi. Chomh maith leis sin, tá mo chuid oifigigh ag obair lena gcomhghleacaithe ón Roinn tithíochta faoi láthair - gabhaim buíochas leo - maidir leis na treoirlínte pleanála Gaeltachta a chur le chéile. Ar ndóigh, tá Údarás na Gaeltachta ag breathnú ar fhéidearthachtaí do shuíomhanna a chur ar fáil do thithíocht inacmhainne sa Ghaeltacht.

Chuir an Teachta Nolan agus go leor cainteoirí eile ceisteanna orm maidir le cúrsaí oideachais. Tá a fhios agam go bhfuil an Roinn Oideachais ag obair ar pholasaí don oideachas lán-Ghaeilge faoi láthair agus bheinn ag súil go dtiocfaidh feabhas ar rudaí nuair a bheidh an polasaí foilsithe.

Luaigh an Teachta Ó Snodaigh na mná tí. Maidir le hairgead na mban tí, beidh áthas ar na Teachtaí a chloisteáil go bhfuil mo chuid oifigeach ag déanamh mionscrúdú ar an gcóras riarachán faoi láthair chun feabhas a chur air i rith an tsamhraidh seo chugainn. Tá sé sin fíorthábhachtach.

Tá obair an-tábhachtach curtha i gcrích ag Údarás na Gaeltachta, i gcomhar le mo Roinn, chun saol phobal na Gaeltachta a fheabhsú agus chun an Ghaeltacht a chosaint agus a fhorbairt. Mar a dúirt an Teachta Connolly, d'éirigh leis an údarás 1,075 post nua a chruthú sa Ghaeltacht in 2023, rud a d'fhág go raibh 9,526 post i gcliantchomhlachtaí an údaráis faoi dheireadh 2023.

Tá na coláistí samhraidh mar chuid lárnach de shaol na gceantar Ghaeltachta. Le tacaíocht mo Roinne trí bheartais ar nós an deontas tosaithe ar luach €6,000 é, agus le hardú beagnach 20% sa deontas laethúil go €12 in aghaidh na hoíche, chomh maith le comhoibriú na hearnála, tá dul chun cinn dearfach tagtha ar chóras na gcoláistí. Léirigh figiúirí an tsamhraidh seo caite go raibh beagnach an líon céanna scoláirí ag filleadh ar an nGaeltacht is a d'fhreastail ar chúrsaí roimh Covid-19. Chun a chinntiú go mbeidh níos mó daoine óga in ann teacht ar na cúrsaí seo, cuireann an Roinn maoiniú €400,000 ar fáil don scéim scoláireachta DEIS Gaeltachta. Cuireann mo Roinn tacaíocht ar fáil chomh maith trí scéimeanna eile ar nós Árainn Gaeltachta agus Erasmus Gaeltachta.

I réimse eile den oideachas, rinneadh infheistíocht shuntasach i mbliana i scéim Ghaelbhratach de chuid Ghael Linn, le breis is €2 milliún in imeacht trí bliana ceadaithe ag mo Roinn don scéim thábhachtach sin. Tá mo Roinn ag leanúint ar aghaidh freisin ag tacú le cláracha ar nós Kinia agus TechSpace. Tá ag éirí go han-mhaith leis an obair sin maidir leis an oideachas a chuimsiú chun saol na teicneolaíochta agus an réimse digiteach a thabhairt isteach sa seomra ranga.

Tacaíonn mo Roinn leis an eagraíocht Comhar Naíonraí na Gaeltachta, a chuireann an t-infreastruchtúr in áit chun seirbhísí luathbhlianta a chur ar fáil as Gaeilge sa Ghaeltacht agus a chuireann seirbhísí do thuismitheoirí, do choistí agus do phobal na Gaeltachta ar fáil freisin.

Scéim fíorthábhachtach de chuid mo Roinne is ea scéim na gcúntóirí teanga. Is scéim í seo a thacaíonn leis an gcóras oideachais sna scoileanna Gaeltachta agus anois tá an scéim ar bun sna bailte seirbhíse Gaeltachta agus sna líonraí Gaeilge. Beidh suas le 30 scoil bhreise ag baint tairbhe as an scéim sa scoilbhliain seo, 2023-24, agus sa bhliain seo chugainn, 2024-25.

Tá rún daingean ag mo Roinn spásanna a chur ar fáil do dhaoine óga chun dul i ngleic leis an teanga lasmuigh den chóras oideachais. Ar an nóta sin, bhí áthas orm a bheith in ann breis is €600,000 a chur ar fáil le déanaí do Raidió Rí-Rá as seo go ceann trí bliana.

Réimse fíorthábhachtach eile ná an obair le cur i bhfeidhm Acht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú), 2021. Bhí áthas orm go raibh mé in ann leithdháileadh breise de €500,000 a chur ar fail i mbliana chun tacú le feidhmiú iomlán Achtanna na dTeangacha Oifigiúla. Leis an maoiniú breise seo, leanfar ag tacú le tionscadail a thagann le cuspóir earcaíochta an Achta, lena n-áirítear Gluaiseacht, seó bóthair de chuid Chonradh na Gaeilge, ar cheadaigh mo Roinn deontas méadaithe dó in 2023.

Ina theannta sin, cheadaigh mo Roinn deontas d'Oireachtas na Gaeilge ionas go mbeidh sé ar chumas na heagraíochta sin gréasáin Ghaeilge a bhunú chun tacú le cainteoirí agus foghlaimeoirí Gaeilge. Cuideoidh an togra sin le daoine atá ag obair san earnáil phoiblí cheana féin a gcuid Gaeilge a úsáid agus iad i mbun a gcuid oibre.

I measc mórspriocanna eile mo Roinne sna blianta beaga atá amach romhainn, i ndáil leis an bplean forbartha náisiúnta, tá forbairt lárionaid Ghaeilge do phobal na Gaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht. Tá mórthogra beartaithe faoina ndéanfar forbairt ar cheannáras Chonradh na Gaeilge i mBaile Átha Cliath. Tá sé i gceist go gcuirfear maoiniú suntasach ar fáil chuige sin sna blianta atá amach romhainn i gcomhar le hOifig na nOibreacha Poiblí. Cruthóidh a leithéidí seo deiseanna breise do phobal labhartha na Gaeilge í a úsáid mar chuid dá ghnáthsaol.

Tá a lán oibre ar siúl ag mo Roinn. Tá a lán bainte amach ag an Rialtas seo ó thaobh neartú agus buanú na Gaeilge mar theanga phobail. Leanfaimid ag obair agus ag tacú leis an bpobal chun ár spriocanna i leith na teanga a bhaint amach. Tá rún daingean agam féin, ag an Aire, an Teachta Martin, agus an Rialtas trí chéile na gealltanais atá déanta againn i leith fhorbairt agus neartú na Gaeilge a chur i gcrích. Leanfaimid orainn á ndéanamh sin le linn na bliana atá amach romhainn.

Beidh mé in ann freagraí na gceisteanna éagsúla a d'ardaigh na Teachtaí Dála a ghlac páirt sa díospóireacht seo a sheoladh chucu ar ríomhphoist. Gabhaim buíochas arís le gach páirtí agus gach duine a ghlac páirt sa díospóireacht. Aontaím leis an Leas-Cheann Comhairle go mb'fhéidir go mbeidh seans againn amach anseo Dáil dátheangach a bheith againn. Bheinn féin dóchasach faoin moladh sin agus críochnóidh mé ar an ábhar sin.