Dáil Éireann debate -
Thursday, 11 Dec 1980

Vol. 325 No. 6

Supplementary Estimates, 1980. - Vóta 38: Roinn na Gaeltachta.

Aire na Gaeltachta (Mrs. Geoghegan-Quinn)

Tairgim:

Go ndeonófar suim fhorlíontach nach mó ná £10 chun íoctha an mhuirir a thiocfaidh chun bheith iníoctha i rith na bliana dar críoch an 31ú lá de Nollaig, 1980, le haghaidh tuarastail agus costais Roinn na Gaeltachta, maille le deontais le haghaidh tithe agus ildeontais-i-gcabhair.

Is é an príomhchuspóir atá leis an Meastachán Forlíontach seo ná £100,000 breise a chur ar fáil do na deontais a íocann mo Roinnse chun tithe a thógáil agus a fheabhsú ar fud na Gaeltachta. Tá an soláthar £800,000 a rinneadh sa Mheastachán Bunaidh caite cheana féin i mbliana. Is maith an comhartha é ar an dul chun cinn atá á dhéanamh sa Ghaeltacht nuair a bhíonn glaoch chomh mór sin ar na deontais tithíochta agus, dá réir sin, níl aon leisce ormsa teacht go dtí an Dáil chun tuilleadh airgid a fháil le freastal orthu. Ar ndóigh, tá na deontais féin go maith freisin ó tháinig an Rialtas seo i gcumhacht. Téann siad suas go £2,000 chun teach a thógáil, £750 chun teach a fheabhsú, £360 do chóras uisce, £300 do chóras séarachais, £600 do sheomra folctha le huisce te, £170 chun córas uisce nó séarachais a fheabhsú, £810 chun trí sheomra do chuairteoirí a chur le teach, agus £600 chun sealla saoire a thógáil.

Is é mo thuairimse go bhfuil sárobair déanta faoi Achtanna na dTithe (Gaeltacht) le leathchéad bliain anuas agus go bhfuil moladh agus buíochas ag dul do na cigirí tithe agus dá gcúntóirí dá bharr sin.

Is eol dúinn uile an tábhacht a bhaineann le cúrsaí tithíochta agus an meas a bhíonn ag muintir na tíre seo ar a gcuid tithe. Ach tá tábhacht ar leith ag baint leis na tithe sa Ghaeltacht sa mhéid gur féidir leis na daoine ansin cur lena dteacht isteach trí chuairteoirí a choimeád i geaitheamh an tsamhraidh agus go háirithe cuairteoirí ar suim leo an Ghaeilge.

Gan trácht ar dhaoine fásta, téann líon mór daltaí — breis agus 18,000 — chun na Gaeltachta gach bliain d'fhonn feabhas a chur ar a gcuid Gaeilge agus teacht isteach ar bhlas agus líofacht nádúrtha na teanga trína gcaidreamh le cainteoirí dúchais. Cuirtear cóir mhaith ar na cuairteoirí uile agus ní aon ionadh go mbítear ag maíomh go minic go bhfuil tithe na Gaeltachta inchurtha lena macasamhail i gceantar tuaithe ar bith sa tír.

O tharla go bhfuil airgead breise ag teastáil do na deontais tithíochta glactar leis an deis chun an soláthar do chúpla cuspóir eile a mhéadú chomh maith. Tháinig ardú i rith na bliana ar na liúntais taistil agus chothaithe agus, ina theannta sin, aistríodh foireann de chuid na Roinne go dtí oifig nua sna Forbacha i nGaeltacht na Gaillimhe. Le freastal ar na héilimh éagsúla tá £10,010 á chur lena bhfuil i bhfo-mhírcheann B den Vóta.

An t-aon mhéadú eile atá le déanamh baineann sé leis an deontas-i-gcabhair d'Údarás na Gaeltachta chun caiteachais riaracháin agus caiteachais i gcoitinne a íoc — fo-mhírcheann H.1. Tá £70,000 breise á chur ar fáil d'arduithe pá nach raibh údaraithe i dtús na bliana ach a tháinig i bhfeidhm ó shin.

Cé go bhfuil méaduithe dar luach £180,000 san iomlán luaite agam is féidir 180,000 a aistriú ó fho-mhírchinn eile. Tagann de sin nach bhfuil ach sium chomharthach £10 le vótáil, agus molaim don Teach é sin a dhéanamh.

Mr. Begley

Níl morán agam le rá i dtaobh an Mheastacháin seo ach cuireann sé díomá orm nach bhfuil san Mheastachán aon ardú i gcóir teach nua a thógáil no córais uisce nó córais séarachais nó chun seallaí saoire a thógáil. Tá a fhios ag an Aire go bhfuil ardú mór ar na costais chun iad sin a thógáil anois. Dúirt an tAire go bhfuil sí ag fáil bhreis airgid i gcóir Údarás na Gaeltachta. An bhfuil an tAire sásta leis an tslí ina bhfuil Údarás na Gaeltachta ag dul agus ag obair? An bhfuil sí sásta go bhfuil dlí nua déanta ag oifigigh an Údaráis nach bhfuil cead ag baill den Údarás bheith i láthair ag cruinniú den Údarás má tá siad ag caint i dtaobh monarchana ina ndúiche féin. Measaim féin, más é sin an scéal, go mba cheart é a bheith scríofa san Acht nuair a bhí an tAcht ag dul os comhair na Dála.

Le cúpla seachtain anuas chuir mé ceist no dhó ar an Aire cén fáth nach raibh tuarascáil Ghaeltarra Éireann nó Údarás na Gaeltachta ag teacht os comhair na Dála. Tá a fhios ag gach éinne anois gur tháinig an tuarascáil inné agus cuireann sé díomá orm go ndúirt an t Ard-Reachtaire Cúntais agus Ciste in Alt 2 sna cúpla focal atá le rá aige i ndeireadh na tuarascála nach bhfuil sé sásta gur chuir Údaras na Gaeltachta nó Gaeltarra Éireann meas £12,000; 234 ar na monarchana agus a leithéid atá acu; deireann an Reachtaire Cúntais agus Ciste ina thuairim féin an figiúr ceart ná £313,483. Má tá difríocht mar sin idir oifigigh Údarás na Gaeltachta agus an Ard-Reachtaire Cúntais agus Ciste ba cheart don Aire a fháil amach dó féin ciocu acu atá ag labhairt na fírinne.

Sé seachtain roimh an toghchán i nDún na nGall chuir me ceist ar an Aire cé mhéid airgid a fuaír gach monarcha, ciocu deontas nó scaireanna, le deich mbliana anuas? Tá mé buíoch den Aire as an freagra a thug sí dom cé nach bhfuil an freagra scríofa isteach i dtuarascáil na Dála, ach ag eirí as an cheist sin, cuireann sé ana-ionadh ar fad orm, mar tá cailliúint 26 mhonarchana dúnta agus tá cailliúint oibre ag 160, ciocu fir nó mná iad, agus, ar an rud céanna, nuair a chuir mé na figiúirí go léile go mór mhór an t-airgead, tá caillte £2,151,823 mar dheontais agus £2,910,586 mar capital advances, níos mó na £5 mhilliún. Má tá an scéal mar sin tá sé go huafásach ar fad ag Gaeltarra Eireann agus anois ag Udarás na Gaeltachta. Measaim féin go gcaithfidh an tAire féachaint go géar ar gach rud atá ar siúl ag Údarás na Gaeltachta. Má tá an scéal chun leanúint mar a léas amach ó 1970 go dtí 1980, go bhfuil an oiread sin jobanna caillte agus go bhfuil an oiread sin airgid caite i leataobh, tá dualgas ar an Aire a fháil amach an fhírinne cén fáth go bhfuil an chailliúint chomh mór sin: an raibh an scrúdú ceart déanta sár a dtáinig na monarchana sin isteach sa tir ar dtús?

Tá ionadh orm nach ndearna an tAire morán tagartha in a ráiteas do mhná tí na Gaeltachta ná na coláistí samhraidh ná an £10 deontas. Tá a fhios agam féin go bhfuil cluais an Aire ag muintir na Gaeltachta i gcónaí, mar is cailín Ghaeltachta í agus tá a fhios aici nach mbeidh na mná tí ábalta na páistí a choimead as seo amach mura bhfuil árdú mór ar an deontas.

Rud eile atá ag cur isteach orm — agus bhí sé seo á rá agam leis na blianta agus mé san Rialtas chomh maith le bheith san bhFreasúra —go gcaithfidh sí athbreithnuí a dhéanamh ar an £10 deontas do pháistí scoile. Tá a fhios ag an Aire go bhfuil na páistí ábalta an Ghaeilge a fhoghlaim i bhfad níos tapúla ná na tuismitheoirí. Nuair a bhíonn páistí ar scoil agus páiste amháin ag fáil an deontais agus páiste in aice leis, le Gaeilge níos fearr aige b'fhéidir, gan an £10 á fháil aige toisc nach bhfuil an Ghaeilge go líofa ag na tuismitheoirí, ní cothrom na féinne é sin. Measaim féin an sórt criteria ba cheart a bheith ag an Aire ná an méid Gaeilge atá ag an páiste. Mar is eol don Aire mar mhúinteoir scoile, nuair a thagann na páistí abhaile bíonn siad in ann focail nua a thabhairt do na tuismitheoirí nó focal Gaeilge a rá anseo is ansúd. Tá mé cinnte go bhfuil cuid de na tuismitheoirí ag foghlaim Gaeilge os na páistí tar éis teacht ón scoil.

Tá obair thábhachtach á dhéanamh ag Bord na Gaeilge. Measaim go bhfuil siad ag déanamh a ndíchill ach is mór an trua nuair a bhí an tAire ag ceapadh daoine do Bhord na Gaeilge nár chuir sí daoine ó gach stratum de society agus gach sórt polaitíochta ar an mbord. Ní le Fianna Fáil an teanga Ghaeilge ach le muintir na tíre ar fad. Uaireannta sna ráitis a thagann ó Bhord na Gaeilge tá sórt slant speisialta orthu agus tá me ag rá anois go poiblí le Bord na Gaeilge go gcaithfidh siad deireadh a chur lena leithéid.

Tá an tAire ag déanamh a dhíchill ach nuair a bhí sí i Dún na nGall chonaic mé bóithre suas go tí amháin agus iad déanta faoi dheontas ó Roinn na Gaeltachta. Chonaic mé ana-chuid acu. Nuair a chuir mé ceist ar an Aire faoin chás céanna i gCiarraí, is é an freagra a fuair mé ná, toisc nach raibh tí amháin sa mbóthar ní raibh sí ábalta aon deontas a thabhairt. Ba cheart an dlí céanna a bheith ann i gcóir Dún na Gall, Maigheo, Contae na Gaillimhe, Ciarraí, Port Láirge nó Corcaigh.

Mrs. Geoghegan-Quinn

Nó Contae na Mí.

Mr. Begley

Contae na Mí, agus Gaeilgeoirí Bhaile Átha Cliath is dócha. Fáiltim arís roimh an Mheastachán Forliontach seo. Tá mé ag rá leis an Aire go bhfuil job mór le déanamh aici le hÚdarás na Gaeltachta. Ní fada uainn an t-am nuair a bheidh gá rud éigin a dhéanamh faoin Údarás. San slí ina bhfuil siad ag obair faoi láthair níl siad ag déanamh aon ní do mhuintir na Gaeltachta.

Aire na Gaeltachta (Mrs. Geoghegan-Quinn)

Ba mhaith liom mo bhuíochas a ghlacadh leis an Teachta Begley as ucht labhairt anseo sa Dáil agus an Meastachán Forlíontach á phlé againn. Glacaim mo bhuíochas leis as ucht an méid a bhí le rá aige, mar sílim i ndairíre go ndearna sé a phíosa cainte ar mhaithe liomsa mar Aire agus ar mhaithe le dul chun chinn na Gaeltachta agus nach raibh sé i gceist aige in aon bhealach a bheith contráilte ina chuid cainte.

Chaith sé cuid mhaith dá chuid ama ag caint faoi Údarás na Gaeltachta féin agus an tslí ina raibh sé ag dul agus chuir sé ceist an raibh mé sásta an ceart go dtiocfadh tuarascáil na bliana seo caite amach an t-am seo den bhliain, agus mura raibh mé sásta an mbeadh rud éigin le rá agam faoi. Tá sé ráite agam cheana go poiblí ar maidin inniu nach raibh mé sásta gur tháinig tuarascáil Ghaeltarra Éireann don bliain 1979 amac inné. Luaigh mé é sin ag an gcéad chruinniú a bhí agam leis an Údarás nuair a cheapadh iad ag lús na bliana seo. Dúirt mé ar an ócáid sin go raibh súil agam go mbeadh an tuarascáil ar fáil chomh luath agus ab fhéidir, go mbeadh sé chlóbhuailte agus go mbeadh seans agam é a chur faoi bhráid na Dála. Is féidir leis an Teachta Begley agus na Teachtaí eile glacadh leis go mbeidh mise ag caint leo aris mar gheall air sin, go mbeidh mo chuid díomá á chur in iúl agam dóibh chomh luath agus is féidir agus go bhfuil mé cinnte go mbeidh plé sonrach faoi ag an gcéad chruinniú eile a bhéas acu fiú amháin an tseachtain seo.

Tá fadhbanna ar fud na Gaeltachta i gcúrsaí tionsclaíochta díreach mar atá ar fud na tíre ar fad, agus tá mise thar a bheith sásta nach bhfuil an céad chodán de na deacrachtaí atá sa Ghaeltacht níos airde san Ghaeltacht ná mar atá siad san chuid eile den tír. Sílim gur toradh maith é sin, gur fiú dúinn a fheiceaál go bhfuil an tÚdarás ag déanamh a chuid gnótha maidir le tionsclaíocht agus fostaíocht a chur ar fáil san Ghaeltacht díreach chomh maith is atá an tÚdarás Forbartha Tionsclaíochta.

Labhair an Teachta Begley faoi gur cheap sé go raibh dlí nua déanta ag an Udarás o tháinig siad i réim nach bhfeadfadh baill den Údaras fanacht ag an gcruinniú agus gnó ina ndúiche féin á phlé. Sílim go bhfuil beagáinín dul amú ar an Uasal Begley agus ní dóigh liom i ndáiríre go ndearna sé é sin le diobháil a dhéanamh inniu ach tá alt — alt 8 ins an Acht a chur Udarás na Gaeltachta ar bun — a deireann "má tá aon leas le baint ag comhalta den Údarás in aon chomhlacht a bhfuil beartaithe ag an Údarás conradh a dhéanamh leis nó a bhfuil siad ag déanamh comhaontú eile leis nó a bhfuil aon leas le baint aige i gconradh ná í gcomhaontú eile a bheartaíonn an tÚdarás a dhéanamh go gcaithfidh sé an leas sin a nochtú don Údarás ag an gcruinniú agus go gcaithfidh sé éirí as an gcruinniú agus gan aon bhaint nó aon phlé a bheith aige leis. Sin an t-aon dlí ann.

Mr. Begley

Ní hé sin an phointe.

Mrs. Geoghegan-Quinn

Níl aon dlí eile ann, agus ba mhaith liomsa dá bhféadfadh an Teachta cruthúnas a thabhairt dom gur cuireadh aon bhall den Údarás amach ón gcruinniú agus gnó ina dhúiche fein á phlé.

Mr. Begley

Déan fiosrucháin.

An Leas-Cheann Comhairle

Ní ceart cur isteach ar an Aire.

Mrs. Geoghegan-Quinn

Dúirt sé go mba cheart iniúchadh níos géire a dhéanamh ar an gcineál tionscail a bhí ag teacht isteach san Ghaeltacht. Aontaím go hiomlán leis. Dúirt mé é sin leis an Údarás nuair a cuireadh ar bun é ag tús na bliana seo. Le fada de bhlianta ceapaim go rabhamar sásta nuair a fheicimís monarchana agus tionscail á dtabhairt isteach san Ghaeltacht agus fostaíocht áithrid á chur ar fáil ach sílim gur ceart dúinn a bheith ag breathnú ar chúrsaí forbartha tionsclaíochta san Ghaeltacht ar bhealach i bfhad níos fad-tearmaí ná mar a bhimís go dtí seo agus nach direach ceist postanna agus an líon postanna is féidir a chur ar fáil taobh istigh de bhliain nó dhá bhliain ach chomh fada agus a leanann na postanna sin ar aghaidh ar feadh go leor blianta agus go gcuireann siad fostaíocht lán aimsire ar fáil.

Labhair an Teachta Begley faoi cheist na Roinne féin. Labhair sé faoi na mná tí agus faoin deontas £10. Nior luaigh mé iad nuair a bhí mé ag caint faoin meastachán forlíontach mar níl aon airgead breise á chur ar fáil san mheastachán seo do na mna tí ná don deontas £10. Braitheann ardú do na mná tí ar an líon airgid a bhéas ar fáil i Meastachán Roinn na Gaeltachta don bhliain seo chugainn agus beidh plé againn faoi sin nuair a thiocfaidh Mí Eanair le cúnamh Dé.

Mr. Begley

B'fhéidir go ndéanfaidh an tAire macnamh air.

Mrs. Geoghegan-Quinn

Tá mé ag déanamh macnaimh ghéar air. Luaigh sé athbhreithiú a dhéanamh ar an slí ina reachtáiltear an deontas £10. Mar atá a fhios ag an Teachta, ní raibh mise ná go leor daoine eile sásta go raibh seans á thabhairt do dhaoine — cuir i gcás ón nGaeltacht a phós duine as taobh amuigh den Ghaeltacht, b'fhéidir ó thaobh amuigh den tír nó pairt eile den tír nach raibh Gaeilge ó dhúchas acu — ní raibh mé sásta leis an gcaoi a raibh an deontas tithíochta á reachtáil acu agus mar sin i lár na bliana seo d'fhógraigh mé scéim nua, scéim ar a dthgtar scéim spreagadh na Gaeilge, agus sin chun labhairt na Gaeilge a chothú, chun chur faoi ndear do mhuintir na Gaeltachta gur fiú dóibh siúd nach bhfuil aon Ghaeilge acu faoi láthair, nó atá pósta san Ghaeltacht agus ina gconaí ann, an Ghaeilge a labhairt agus feabhas a chur air. An chaoi a reach-táiltear an scéim ná go bhfaigheann siad an £1,000 ón Roinn Comhshaoil agus go mbíonn deis acu ansin taobh istigh de cheithre bliana cur isteach ar an gcuid eile den deontas a fháil ó Roinn na Gaeltachta. Má tá an cigire sásta go gcomhlíonann siad an choinníoll faoi labhairt na Gaeilge, go bhfuil feabhas tagtha ar an Ghaeilge agus go bhfuil an Ghaeilge go líofa acu anois nuair a chuireann siad isteach air, ansin cuirtear an deontas ar fáil doibh.

Ba mhaith liom ar an ócáid seo buíochas a ghlacadh le foireann Roinn na Gaeltachta a d'aistrigh dá ndeon féin gan aon bhrú orthu ó éinne, siar go hoifig nua na Roinne sna Forbacha. Sílim go bhfuil ár mbuíochas agus ár moladh ag dul dóibh go ndearna siad é sin. Séard atá beartaithe, ar ndóigh, ná ag deireadh thiar go mbeadh scéimeanna uile na Roinne á reachtáil nó an beartas a bheadh socraithe á chur i bhfeidhm as an ard oifig nua sna Forbacha. Tá buíochas freisin, sílim, ag dul do mhuintir Chois Fharraige féin a chuir fáilte roimh oifig na Roinne nuair a chuaigh siad go dtí na Forbacha, díreach mar a chuir síad fáilte roimh Ghaeltarra Éireann nuair a d'aistrigh siad sin roinnt blianta o shin freisin.

Tá Roinn na Gaeltachta anois ar leac an dorais ag muintir na Gaeltachta féin ach sílim nach bhfuil aon amhras ach gur chun tairbhe dóibh féin, do mhuintir na Gaeltachta, agus chun tairbhe d'oifigigh na Roinne a rachas an t-aistriú sin.

Glacaim buíochas arís leis an Teachta Begley as ucht an méid a bhí le rá aige. Tá súil agam gur chun socair a rachaidh sé sin agus an méid a bhí le rá agam féin ní hé amháin don Údarás agus do Roinn na Gaeltachta ach freisin do mhuintir na Gaeltachta agus tríthe sin do mhuintir na tíre ar fad.

Cuireadh agus aontaíodh an Vóta.