Comhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus Phobal Labhartha na Gaeilge díospóireacht

Múnlú ár dTodhchaí Dátheangaigh agus Seirbhísí Poiblí Dátheangacha: Fondúireacht Eolaíochta Éireann

An Cathaoirleach

Leanfaidh an cruinniú seo ar aghaidh go dtí 3.30 p.m., más gá. Fearaim fáilte roimh chomhaltaí an chomhchoiste, roimh aon Chomhalta eile atá ag freastal ar an gcruinniú, roimh na finnéithe atá os ár gcomhair agus roimh ár lucht féachana ar sheirbhís teilifíse an Oireachtais. Fearaim fáilte roimh Dr. Ciarán Seoighe, leas-ardstiúrthóir; an tOllamh Pádraig Ó Duibhir, stiúrthóir SEALBHÚ, lárionad taighde um fhoghlaim agus teagasc na Gaeilge in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath; agus Dr. Teresa Lynn, ceannasaí ar rannpháirtíocht taighde ar phróiseáil teanga nádúrtha, PTN, ag Ollscoil Mohamed bin Zayed agus comhalta taighde comhcheangailte le ADAPT, ionad taighde Fhondúireacht Eolaíochta Éireann, FEÉ, le haghaidh teicneolaíocht d’ábhair dhigiteacha tiománaithe ag intleacht shaorga. Cuirim ar an taifead go bhfuil na finnéithe go léir ag freastal ar an gcruinniú ó sheomra coiste 4 laistigh de phurláin Thithe an Oireachtais. Ag teacht óna n-oifigí laistigh de Thithe an Oireachtais, tá an Teachta Daly, an Teachta Aindrias Moynihan, an Seanadóir Ward, an Teachta O'Dowd agus an Seanadóir Kyne. Aithním iad ag an staid seo.

Sula mbreathnaímid ar ábhair an lae inniu, "ag múnlú ár dtodhchaí dátheangaigh" agus "cumas agus toilteanas Fhondúireacht Eolaíochta Éireann seirbhís phoiblí dhátheangach iomlán a chur ar fáil go réamhghníomhach dá custaiméirí", tá dualgas orm na rialacha agus na treoracha seo a leanas a leagan faoi bhráid na bhfinnéithe atá ag freastal ar an gcoiste.

Meabhraím do chomhaltaí, d’fhinnéithe agus do bhaill foirne a chinntiú go bhfuil a ngutháin shoghluaiste múchta le linn an chruinnithe mar gur féidir leis na gléasanna seo cur isteach ar chóras craolacháin, eagarthóireachta agus fuaime Thithe an Oireachtais. Tá an rogha ag comhaltaí freastal ar an gcruinniú go fisiciúil sa seomra coiste nó go fíorúil ar Microsoft Teams, ar an gcoinníoll, i gcás cruinnithe phoiblí, gur óna n-oifigí i dTithe an Oireachtais a dhéantar sin. Is de bharr riachtanais bhunreachtúla a dhéantar é sin. Nuair atá comhaltaí ag freastal óna n-oifigí, ba chóir dóibh a bhfíseáin a bheith ar siúl an t-am go léir agus iad féin le feiceáil ar an scáileán. Ba chóir do chomhaltaí a micreafóin a mhúchadh nuair nach bhfuil siad ag caint.

Cuirim ar aird na bhfinnéithe go bhfuil siad, de bhua Bhunreacht na hÉireann agus reachtaíochta araon, faoi chosaint ag lánphribhléid maidir leis an bhfianaise a thugann siad don chomhchoiste chomh fada agus atá siad lonnaithe laistigh de phurláin Thithe an Oireachtais agus an fhianaise sin á tabhairt acu. Molaim d’fhinnéithe a bheith cúramach agus an fhianaise seo á tabhairt acu. Má ordaíonn an comhchoiste dóibh éirí as fianaise a thabhairt i leith ní áirithe, ba chóir go ndéantar amhlaidh láithreach. Ordaítear dóibh gan aon fhianaise a thabhairt nach fianaise í a bhaineann le hábhar na n-imeachtaí atá á bplé ag an gcomhchoiste. Ba chóir dóibh a bheith ar an eolas go ndéanfar na ráitis tosaigh a chuir siad faoi bhráid an chomhchoiste a fhoilsiú ar shuíomh gréasáin an chomhchoiste tar éis an chruinnithe seo. Fiafraítear d’fhinnéithe agus de chomhaltaí araon an cleachtadh parlaiminte a urramú nár chóir, más féidir, daoine nó eintiteas a cháineadh ná líomhaintí a dhéanamh ina n-aghaidh ná tuairimí a thabhairt maidir leo ina ainm, ina hainm nó ina n-ainmneacha ar shlí a bhféadfaí iad a aithint. Chomh maith leis sin, fiafraítear dóibh gan aon rud a rá a d’fhéadfaí breathnú air mar ábhar díobhálach do dhea-chlú aon duine nó eintiteas. Mar sin, dá bhféadfadh a ráitis a bheith clúmhillteach do dhuine nó eintiteas aitheanta, ordófar dóibh éirí as an ráiteas láithreach. Tá sé ríthábhachtach go ngéillfeadh siad leis an ordú sin láithreach.

Tá sé sin ar fad ráite agam anois. Is féidir linn tosú ar ár mbreathnú ar ábhair an chruinnithe seo. Ar dtús báire, iarraim ar Dr. Seoighe a ráiteas tosaigh a dhéanamh.

Dr. Ciarán Seoighe

Tá mé thar a bheith sásta a bheith anseo inniu mar ionadaí Fhondúireacht Eolaíochta Éireann agus an fheachtais Ag Múnlú ár dTodhchaí. Táim anseo inniu chun guth an phobail a chur in iúl don choiste, faoi mar a chualamar é le linn Ag Múnlú ár dTodhchaí. Tá mé sásta freisin na gníomhartha atá idir lámha againn in FEÉ chun tacaíocht a thabhairt don Ghaeilge a phlé.

B'fheachtas de chuid Rialtais na hÉireann é Ag Múnlú ár dTodhchaí. Bhí sé de chuspóir againn comhrá ionchuimsitheach a thosú leis an bpobal ionas gur féidir linn a thuiscint céard ar mhaith leis an bpobal go ndéanfaí taighde air chun todhchaí níos fearr a mhúnlú do gach duine. Spreagadh obair a rinneadh thar lear é, obair san Ísiltír agus i bhFlóndras ach go háirithe. Sna háiteanna sin, rinneadh a leithéid d'fheachtas chun rannpháirtíocht a dhéanamh leis an bpobal siúd agus chun a fhiafraí díobh céard ba chóir do thaighdeoirí breathnú air. Tá rannpháirtíocht i dtaighde ag éirí níos tábhachtaí mar chlaonadh idirnáisiúnta agus ní éireoidh sé ach níos tábhachtaí fós amach anseo.

Bhí comhrá ionchuimsitheach i gceartlár an chuspóra againn san fheachtas. Ciallaíonn sé sin nach suirbhé a bhí i gceist againn ach comhrá dáthaobhach. Ní rabhamar ag dul amach go simplí ag iarraidh ar dhaoine moltaí a thabhairt dúinn. I gcodarsnacht iomlán, bhíomar ag iarraidh comhráite a spreagadh idir thaighdeoirí agus an pobal. Is ann atá croílár na hiarrachta ar fad. De dheasca an chomhrá sin, fuaireamar aighneachtaí i bhfad níos eolasaí ó mhuintir na hÉireann.

Bhí an Roinn Breisoideachais agus Ardoideachais, Taighde, Nuálaíochta agus Eolaíochta i gceannas ar an tionscnaíocht seo. D’oibríochtaigh Fondúireacht Eolaíochta Éireann í. Is é an rud is tábhachtaí a thugamar faoi deara go luath ná nach raibh líon na ndaoine gur mhaith linn cloisteáil uathu á aimsiú trí aon Roinn Rialtais nó gníomhaireacht amháin agus muid ag iarraidh idirphlé ionchuimsithigh. Bhunaíomar fóram chomhairligh le hionadaithe ó Ranna Rialtais, gníomhaireachtaí agus réimse leathan de ghrúpaí pobal, sochaíocha agus fiontar - daoine gur féidir leo eolas agus léargais a sholáthar dúinn - chun a chinntiú go rabhamar chomh hionchuimsithe agus chomh hinrochtana agus ab fhéidir linn agus go rabhamar in ann dul i dteagmháil leis an oiread daoine agus ab fhéidir. Go han-luath tar éis dúinn baint leis an bhfóram chomhairligh sin, chonaiceamar gur tháinig méadú faoi dheich ar an rannpháirtíocht ar na meáin shóisialta ná mar ba ghnách d'Fhondúireacht Eolaíochta Éireann. Thuigeamar ón méid sin go rabhamar in ann dul i dteagmháil le dream daoine i bhfad níos mó ar fud na tíre.

Bhí sé tábhachtach dúinn freisin seó bóthair a bheith againn. Thaistil an fhoireann go dtí gach contae agus shocraíomar muid féin i hallaí baile, i seomraí cruinnithe na ngasóg, i scoileanna, i lárionaid phobail, in ollscoileanna agus in ionaid siopadóireachta. Is é sin le rá go ndeachamar go dtí na háiteanna ina dtagann daoine le chéile. Bhí taighdeoirí inár gcuideachta agus chuireamar in aithne iad le daoine i ngach contae chun comhráite a bheith acu le daoine faoin taighde agus gach rud a bhí tábhachtach dóibh. Ag foghlaim ó leathbhádóirí idirnáisiúnta, roghnaíomar tagarmharc de 10,500 aighneacht agus is amhlaidh a rabhamar ag súil leis. Nuair a chríochnaigh an chéim rannpháirtíochta phobail den fheachtas, bhí breis agus 18,000 d’aighneachtaí faighte againn. Is uimhir ábhalmhór í sin atá i bhfad níos mó, ar ndóigh, ná mar a cheapamar, go háirithe agus an feachtas á thionól le linn na paindéime. Thaispeáin sé cé chomh páirteach a bhí an pobal san fheachtas.

Tá daoine faoi leith gur chóir dom iad a lua chomh maith leis na baill éagsúla de ghrúpaí an fhóraim chomhairligh a d’oibrigh le chéile. Ina measc tá Julie Byrne ó Nokia Bell Labs a bhí mar chathaoirleach ar fhóraim chomhairligh an fheachtais agus Linda Hogan ó Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, a bhí mar chathaoirleach ar an gcoiste saineolaithe, an grúpa a bhí freagrach as an éacht a dhéanamh chun na 18,062 aighneacht a anailísiú. Bhí 70 nó 80 saineolaí agus acadóir ag obair go deonach le chéile ar an gcoiste saineolaithe chun anailís a dhéanamh ar na haighneachtaí uilig. Bhí trí lionsa amhairc nó dearcadh againn. Léigh saineolaí gach aighneacht. Chomh maith leis sin, chaitheamar súil siar ar na haighneachtaí le hintleacht shaorga chun breathnú ar le meon teangeolaíochta. Ansin, d’fhéachamar ar na haighneachtaí le lionsa daonna chun tuiscint a fháil ar céard a bhí i gceist ag na daoine agus céard a bhí á rá acu mar gheall ar a gcuid taithí ar an saol ag an am sin. Bhriseamar na moltaí ón bpobal síos agus d’eagraíomar iad i 16 téama. Bhí réimse aighneachtaí éagsúla sna 16 téama sin.

Tá bunachar sonraí ar fáil ar líne d'aon duine gur mhaith leis taiscéaladh a dhéanamh ar na haighneachtaí go léir.

Mar atá luaite againn san aighneacht scríofa, fuaireamar teachtaireacht soiléir ón bpobal go bhfuil suim acu in áit na teanga i sochaí an lae inniu a thuiscint. Is téamaí coitianta iad i measc na moltaí a fuarthas maidir leis an nGaeilge ná iarratais ar thaighdeoirí agus ar lucht déanta polasaithe taiscéaladh a dhéanamh ar athsmaoineamh a dhéanamh ar modh múinte na Gaeilge i scoileanna; an nasc idir an Ghaeilge agus spórt; tuiscint ar an nasc idir an Ghaeilge agus ár n-aitheantas cultúrtha agus náisiúnta; agus conas is féidir an Ghaeilge a normalú, is é sin í a dhéanamh mar is gnách sa tsochaí.

Ní saineolaí mé, áfach, ar an gcaoi a thabharfaidh lucht an taighde freagra ar na ceisteanna sin ón bpobal, ach i mo chuideachta tá beirt taighdeoir saineolacha atá i bhfad níos oiriúnaí chun léargais bunaithe ar fhianaise a chur os bhur gcomhair. Tá an Dr. Lynn agus an tOllamh Ó Duibhir ag obair i ndisciplíní an-difriúil lena chéile. Ach mar sin féin, tá an bheirt acu ag tiomnú a saolta oibre chun tuiscint a fháil ar chonas is féidir an Ghaeilge a chaomhnú agus tacaíocht a thabhairt di. Taispeáneann an Dr. Lynn agus an tOllamh Ó Duibhir an riachtanas soiléir ar thaighde trasdisciplín agus ildisciplín chun dúshláin sochaíocha a shárú. Táimid ag FEÉ ag cruthú deiseanna go réamhghníomhach, chomh maith leis an spás a dhéanamh le haghaidh taighde ildisciplín. Tá sé seo le feiceáil go paiteanta sna cláir mhaoiniúchán ar bun dúshlán. Tabharfaidh an Bille taighde, atá le teacht go luath, tacaíocht bhreise do na hiarrachtaí seo, agus cruthóidh sé gníomhaireacht nua le haghaidh taighde agus nuálaíochta trí chónascadh a dhéanamh de FEÉ agus an Chomhairle Um Thaighde in Éirinn.

Tá FEÉ tiomnaithe a chuid dualgais a chomhlíonadh faoi Acht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú), 2021, agus ag iarraidh slite chun éiteas níos leithne an Achta a thacú chomh maith. Táimid ag iniúchadh bealaí gur féidir leis na baill foirne an Ghaeilge a chuimsiú. I suirbhé a rinneadh le déanaí, chuir 62% in iúl go bhfuil siad ag iarraidh a gcumas teanga a fheabhsú. Táimid ag tabhairt tacaíochta do chomhlachais a thugaimid maoiniúcháin dóibh a gcuid dualgas faoin Acht a thuiscint chomh maith. An mhí seo caite, chuireamar fáilte roimh ionadaí de chuid Oifig An Choimisinéara Teanga chun faisnéisiú ar an Acht a dhéanamh. Bhí baill an líonra oifigeach cumarsáide ó na hinstitiúidí ardoideachais agus ionaid taighde FEÉ i láthair ag an gcruinniú, chomh maith le baill foirne cumarsáide agus oideachas agus rannpháirtíocht phoiblí de chuid FEÉ. Táim ag súil go mór le comhrá an lae inniu agus gabhaim buíochas leis an gcoiste.

An Cathaoirleach

Iarraim ar an Ollamh Pádraig Ó Duibhir a ráiteas tosaigh a léamh agus nuair a bheidh sé críochnaithe iarrfaimid ar na baill ceisteanna a chur nó ráitis a dhéanamh.

Professor Pádraig Ó Duibhir

Tá sé suntasach gur luadh tuilleadh taighde ar an nGaeilge sna haighneachtaí ar ár gcomhrá náisiúnta maidir le taighde in Éirinn. Bhain formhór na n-aighneachtaí leis an nGaeilge sa chóras oideachas nó sa phobal. Sheas ceist amháin amach domsa agus mé ag léamh trí na tuairimí a leagadh isteach: “How can we use our education system to make Irish a more living language and more used in our day to day lives?”. An freagra simplí ar an gceist, bunaithe ar fhianaise ón taighde, ná nach féidir linn. Ní féidir le córas oideachais ar bith teanga a chur á húsáid níos forleithne ar bhonn laethúil. An t-aon rud gur féidir le córas oideachais a dhéanamh ná daoine a chumasú sa teanga agus é sin a dhéanamh ar bhealach a mbeidh dearcadh dearfach ag na foghlaimeoirí i leith na teanga. Tá ag éirí linn é sin a dhéanamh sna scoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge, áit a bhfuil 8% de dhaltaí ag an mbunleibhéal agus 4% ag an iar-bhunleibhéal ag fáil a gcuid oideachais trí mheán na Gaeilge. Tá scileanna cumarsáide sármhaithe ag na scoláirí a fhágann na scoileanna seo agus iad dearfach faoin nGaeilge agus an taithí a fuair siad ach téann an teagmháil atá acu leis an nGaeilge i léig tar éis dóibh an córas oideachais a fhágáil ceal deiseanna úsáide.

Ní féidir breathnú ar an gcóras oideachais gan bhreathnú ar an bpobal ina fheidhmíonn sé. Leag duine eile a mhéar air sa cheist seo a leanas:

How to integrate the Irish language into daily lives and communities? Explore how Gaeilge can be brought outside of the education system and into the community.

Go dtí go ndéantar é seo, ní bheidh rath ar an gcóras oideachais. Tá an fhís atá againn do mhúineadh na Gaeilge sa chóras oideachais neamhshoiléir, míréadúil agus tá na hionchais ró-ard. Nuair a thosaigh an córas amach in 1922, bhí sé mar aidhm córas lán-Ghaeilge a bheith againn sna bunscoileanna. D’éirigh linn 12% de scoileanna a chur ag múineadh trí Ghaeilge faoi 1940 agus bhí go leor múinteoirí eile ag múineadh ábhair eile trí Ghaeilge. Laghdaíodh an t-am don Ghaeilge sna bunscoileanna go cúig uair an chloig sa tseachtain in 1971, go trí uair go leith sa tseachtain in 1999, agus tá sé molta é a laghdú go trí uair sa tseachtain faoi chreat curaclaim na bunscoile 2023, ach níor athraigh na hionchais atá againn.

Teastaíonn comhrá poiblí, b’fhéidir ag tionól saoránach mar shampla, ar an bhfís atá againn do ról na Gaeilge sa tsochaí agus an chaoi is fearr ar féidir leis an gcóras oideachais cabhrú le baint amach na físe sin. Beimid in ann polasaí Gaeilge sa chóras oideachais ón réamhscoil go dtí an ollscoil a leagadh amach bunaithe ar an bhfís sin. Tá eiseamláirí le fáil againn i ndlínsí eile, ar nós na Breataine Bige agus Tír na mBascach. Gabhaim buíochas leis na baill as ucht a n-éisteacht.

Dr. Teresa Lynn

Gabhaim buíochas leis an gcomhchoiste as an deis labhairt leis. Ba mhaith liom an comhrá faoin nGaeilge sa lá atá inniu ann a leathnú amach beagán le mo chuid óráide.

I saol nasctha digiteach na linne seo, tá tionchar mór ag dul chun cinn san intleacht saorga ar mhodhanna éagsúla: a oibríonn muid; a dhéanann muid gnó leo; a dhéanann muid siopadóireacht leo; a dhéanann muid staidéar leo; agus a thagann muid le chéile go sóisialta leo. Bíonn an teicneolaíocht teanga mar bhonn faoi go leor feidhmchláir agus ardáin a chuireann cumas orainn lenár saolta atá go mór feabhsaithe go digiteach, mar shampla le cúntóirí fíorúla, innill chuardaigh, uirlisí aistriúcháin, litreoirí, uirlisí chun teangacha a fhoghlaim agus mar sin de. Mar sin féin, ní bhaineann gach saoránach Éireannach an tairbhe chéanna as an dul chun cinn seo.

Mar gheall ar easpa teicneolaíochta Gaeilge dóthanach, ní thuigeann ár gcuid ríomhairí agus gutháin phóca Gaeilge. Mar sin, de ghnáth bíonn ar chainteoirí Gaeilge filleadh ar úsáid an Bhéarla. Tá feidhm thábhachtach leis an athrú teanga seo ar bhaol an díothú digitigh; is é sin meath ar úsáid na teanga de bharr easpa tacaíochta teicneolaíochta. Tá an Ghaeilge i gcontúirt agus í in iomaíocht leis an teanga a bhfuil an tacaíocht is forleithne ar domhan aige sa teicneolaíocht. Méadaíonn an bhearna sin de bharr an easpa feasachta ar an riachtanas práinneach do phleanáil straitéiseach, infheistíocht, agus forbairt ar theicneolaíocht Ghaeilge.

Ní fiú dúinn cur le líon na gcainteoirí amháin chun cur le húsáid na teanga má bhíonn ar na cainteoirí sin saolta scartha a chaitheamh, gan nasc a bheith acu. B’fhéidir go bhfuil a fhios ag cuid ag na baill gur léirigh tuarascáil Eorpach ar chomhionannas digiteach teanga le déanaí go bhfuil an baol seo roimh roinnt teangacha de chuid an Aontais Eorpaigh. Díríonn comhlachtaí domhanda teicneolaíochta a gcuid iarrachtaí ar theangacha a sholáthraíonn an toradh is mó ar infheistíocht. Ní mór don chuid eile againn brath ar ár rialtais le haghaidh tacaíochta. Le deireanas, labhair mé ag Parlaimint na hEorpa ar ábhar na Gaeilge agus ar an riachtanas ar infheistíocht bhreise náisiúnta agus ón Aontas Eorpach i dteicneolaíocht na Gaeilge. Labhair mé ar níos mó clár tríú leibhéil chun an bearna scileanna a líonadh; infheistíocht breise sa taighde; cur i bhfeidhm níos fearr den treoir maidir le sonraí oscailte; agus machnamh chomhleanúnach agus comhoibriú níos fearr.

Déanann an plean digiteach don Ghaeilge, a foilsíodh le deireanas agus ar sheol an tAire Stáit, an Teachta Chambers é, iarracht dul i ngleic leis na bacainní teicneolaíochta atá le sárú. Seo bacainní a chuireann cosc ar phobal na Gaeilge na deiseanna céanna le muintir an Bhéarla a fháil i saol digiteach na linne seo. Molaim go mór do bhaill an chomhchoiste a n-aird a dhíriú ar an ról atá ag an teicneolaíocht chun a chinntiú go seasfaidh ár dteanga an aimsir. Iarraim orthu tacú le feidhmiú an phlean digitigh agus é a chur ar aghaidh cibé bealach gur féidir leo.

An Cathaoirleach

Tá deis againn roinnt ceisteanna a chur. Ba mhaith liom na baill agus na finnéithe a chur ar an eolas gur cuireadh roinnt doiciméid chugainn maidir leis an gcur chuige a bhí ag FEÉ.

Beidh siad ar fáil níos déanaí. Cuireadh cuid acu chuig na comhaltaí roimh ré. An bhfuil ceist ag an Teachta Connolly?

Deputy Catherine Connolly

Bhí mé ag ligean do na fir atá ag freastal ar líne ceist a chur. Níl ceist agam mar go bhfuil mé tuirseach. Léigh mé na tuarascálacha. Cuirim fáilte ar ais roimh an Ollamh Pádraig Ó Duibhir. Gabhaim buíochas leis as ucht a chuid oibre i gcónaí. Tá ráiteas tosaigh an-ghearr aige. Is é an dúshlán ná nach féidir an córas oideachais an fhadhb a shárú. B'fhéidir go mbeadh sé cliste dá bhfanfainn i mo thost agus éisteacht leis an Ollamh Ó Duibhir, go háirithe sa chomhthéacs go mbeidh agóid taobh amuigh den Dáil inniu ar 4 p.m. ag cur in iúl nach bhfuil dóthain choláistí Gaeilge ar fáil.

Ar chuala an tOllamh Ó Duibhir maidir le Conamara Láir? Bhí daoine ó Chonamara Láir os ár gcomhair trí sheachtain ó shin ag cur in iúl go raibh easpa infreastruchtúir, tithíochta agus rudaí bunúsacha ann. Ag an am céanna, tá na finnéithe i mbun taighde ach, ag an am céanna, cén fáth? Tuigim gur togra ón Aire agus ón Roinn é ach tá a fhios againn cad atá na daoine ag rá sa Ghaeltacht ó thaobh na Gaeilge de. Tá sé soiléir dúinn leis na blianta, is iad sin, easpa tithíochta, infreastruchtúir, coláiste, pholasaí cuimsitheach don Ghaeilge sa chóras oideachais taobh amuigh den Ghaeltacht agus neart rudaí eile. Níl a fhios agam cén fáth go raibh tuilleadh taighde ag teastáil. Tá mé 100% taobh thiar den taighde ach tá mo cheann i mo lámha anseo agus mé ag iarraidh cad atá i gceist anseo. Sin í an fhírinne. Iarraim ar an Ollamh Ó Duibhir labhairt agus fanfaidh mise i mo thost.

Professor Pádraig Ó Duibhir

Bhí sé spéisiúil féachaint ar an méid a bhí le rá ag an bpobal. Léiríonn sé an dá rud, is iad sin, úsáid na Gaeilge sa phobal agus an córas oideachais. Is iad sin an dá rud is mó. Bhí cúrsaí spóirt ann freisin, mar a luaigh an Dr. Seoighe in a ráiteas tosaigh freisin. Tuigeann an pobal nó na daoine a ghlac páirt cad iad na riachtanais atá ann. Le cúpla bliain anuas, toisc go bhfuilimid ag féachaint siar agus 100 bliain á gcomóradh againn, táimid in ann féachaint ar na ceachtanna atá le foghlaim againn ón tréimhse ar bunaíodh an Stát agus an méid a rabhamar ag iarraidh a bhaint amach ó thaobh na Gaeilge. Ceapaim go mothaíonn daoine, go ginearálta, gur theip a bhí ann, ach tá rudaí sa chóras oideachais gur éirí go maith leo.

Ar bhealach, tá ag éirí go maith linn mar go bhfuil an méid sin daoine ag teacht tríd an chórais trí mheán an Bhéarla agus teagmháil teoranta acu leis an nGaeilge ach fós go bhfuil an méid sin cumais ag daoine. Go minic is de bharr tréimhse a chaith siad sa Ghaeltacht agus rudaí mar sin, anuas ar an méid a fuair siad ar scoil. Léiríonn na scoileanna lán-Ghaeilge gur féidir le daoine, daltaí agus scoláirí a chumasú le Gaeilge a labhairt. Ní hé go bhfuil ag teip ar an gcóras oideachais gach rud a dhéanamh. Is é an rud a chloistear go minic ná dá mbeadh na múinteoirí ag múineadh na Gaeilge i gceart, bheimis go léir ag caint i nGaeilge ach níl sé sin chun tarlú. Caithfimid é sin a aithint ach ní dóigh liom go n-aithnímid é sin go poiblí. Tá an méid sin daoine ag rá, "if only the teachers were doing their job right, we would be always speaking Irish". Níl sé sin chun tarlú. Ní tharlaíonn sé in aon tír eile. Níl aon rud uathúil faoin nGaeilge. Níl sé ag tarlú.

Tá ag éirí níos fearr leo sa Bhreatain Bheag agus i dTír na mBascach ach tá iarrachtaí ollmhóra á ndéanamh chun é sin a bhaint amach, agus in aon áit eile, abair, leis an bhFraincis i gCeanada, níl sé ag tarlú ar scála mór. Caithfimid éirí as a bheith ag súil go bhfuil an córas oideachais chun míorúilt a dhéanamh ar ár son. Níl sé sin chun tarlú. Is é sin an fáth go bhfuil mé ag moladh go mbeadh sé go hiontach dá mbeadh díospóireacht ionraic oscailte ag a leithéid de fóram ar nós an tionóil saoránach. Bheadh deis ag muintir na tíre, mar a dhéanann siad i bpobalbhreitheanna arís agus arís eile, tacaíocht a léiriú don Ghaeilge. Léiríonn Conradh na Gaeilge sna staitisticí a bhailíonn sé bliain i ndiaidh bliana go bhfuil timpeall dhá thriain de dhaoine á rá gur cheart an Ghaeilge a mhúineadh sa chóras oideachais, ach níl ansin ach píosa beag den phictiúir. Táimid ag fágáil úsáid na Gaeilge lasmuigh den chóras oideachais ar leataobh agus táimid ag súil go ndéanfaidh na scoileanna míorúilt dúinn, ach níl sé sin chun tarlú. Caithfidh an pobal a thuiscint cad atáimid ag iarraidh a bhaint amach ó thaobh na Gaeilge de.

Cén áit a bhfuil an Ghaeilge le húsáid? Is í sin an áit a bhfuil an fhadhb, ach amháin go bhfuiltear sa mhionlach a shocraíonn chun an saol a chaitheamh trí Ghaeilge, clann a thógáil le Gaeilge agus mar sin de, ach níl sé sin chun tarlú ach do líon an-bheag daoine. Cá háit ina bhfuil na daoine chun Gaeilge a labhairt? An bhfuil aon réimse den saol gur féidir sin a dhéanamh, mar shampla, cúrsaí spóirt nó gné éigean, go bhfuil spás ann i roinnt ceantar ar fud na tíre spórt a imirt trí Ghaeilge, mar atá á dhéanamh ag na Gaeil Óga? Go dtí go bhfuil áit ann gur féidir linn an Ghaeilge a úsáid, ní bheidh toradh ar na hiarrachtaí sa chóras oideachais.

Teastaíonn uainn athchuairt a thabhairt ar an bhfís. Cad atáimid ag iarraidh a bhaint amach? Cad é an ról a bheadh ag an nGaeilge sa saol? Beidh an córas oideachais in ann freastal ar an éileamh sin ach, faoi láthair, tá sé droim ar ais againn. Táimid ag ceapadh, go dtí go gcuireann an córas oideachais go leor cainteoirí Gaeilge ar fáil, ní bheimid go léir ag caint Gaeilge, ach níl sé soiléir cad chuige atá an córas oideachais ag déanamh na hoibre seo go léir.

Tá cúlthionchar aige sin ar dhaoine sa chóras. Tá na daltaí ag iarraidh cén fáth go bhfuil siad ag foghlaim Gaeilge. Ní chloiseann siad an Ghaeilge timpeall orthu ach amháin na daoine a bhfuil an t-ádh orthu dul chun na Gaeltachta. Ardaíonn an Teachta ceist faoin Ghaeltacht. Ó bunaíodh an Stát, go dtí go mbeidh cúis eacnamaíoch, sóisialta, cultúrtha ag an nGaeilge sa Ghaeltacht, ní bheidh rath ar an nGaeltacht. Is iad sin na trí rudaí a bhíonn ag teastáil nuair atáimid ag iarraidh teanga a réimniú: na rudaí eacnamaíocha, sóisialta agus cultúrtha. Bhíodh siad i gceantair áirithe ach tá siad ag dul i léig. Cheal infreastruchtúir, tithíochta agus mar sin de, rachaidh sé sin i léig tuilleadh.

Tá ról an-tábhachtach ag an gcóras oideachais. Is féidir leis an gcóras oideachais foghlaimeoirí cumasacha a chur amach, ach ní fhreagraíomar ríomh an cheist sa tír, cad chuige an rud ar fad, mar níl an lá chun bláthú uair 50 bliain amach anseo go mbeidh gach aon duine ag caint Gaeilge. Ní mar sin a oibríonn an phleanáil teanga.

Deputy Catherine Connolly

Luaigh an tOllamh Ó Duibhir an fhís. An féidir leis tuilleadh eolais faoin bhfís sin ag daoine maidir leis an nGaeilge?

Professor Pádraig Ó Duibhir

Is dóigh liom go bhfuil sciar suntasach den phobal gur mhaith leo níos mó Gaeilge a úsáid. Tá sé éasca a rá gur mhaith linn go múinfidh é sna scoileanna. Ní bhaineann sé linne. Baineann sé leis na páistí agus cuirimid an t-ualach ar na múinteoirí agus ar na páistí an Ghaeilge a choinneáil beo. Táimid ag lorg daoine atá sásta a bheith gníomhach nó gníomh éigin a dhéanamh ar son na Gaeilge. Dá mbeadh tuilleadh taighde le déanamh le daoine, bheidís ag iarraidh orthu cén áit ina samhlóidís iad féin a bheith ag úsáid na Gaeilge. Dá mbeadh an Ghaeilge acu, cá háit ina samhlóidís a bheith ag úsáid na Gaeilge? Is é an áit is tábhachtaí ná sa teaghlach. Is é sin an áit is fusa mar go bhfuil smacht éigin ag daoine ar an teaghlach, má tá go leor Gaeilge thart. Bheadh daoine ag úsáid Gaeilge lena gcuid páistí agus go leor de na tuismitheoirí a chuireann páistí chuig scoileanna lán-Ghaeilge, ba mhaith leo é sin a dhéanamh. Tá smacht éigin ansin chun an Ghaeilge a normalú. Is lasmuigh den teach ansin atá an dúshlán.

The official date is 2030 and the target is to have 20% of staff completely comfortable in Irish by then but we are on a much better path than I thought, given our starting point.

Senator Rónán Mullen

An Cathaoirleach

Go breá. Ní fheicim aon lámh eile suas. Tá cúpla ceist agam féin. Ba chomhrá spéisiúil é seo nuair a thosaíomar ag bogadh ó aon mhilleán go bunúsach a leagan ar an gcóras oideachais agus a aithint nach féidir leis an gcóras oideachais gach rud a dhéanamh, agus an am céanna a admháil go gcaithfidh an córas oideachais an méid atá roimhe a chomhlíonadh. Ní raibh sé i gceist ag ár bhfinnéithe in aon chor é sin a rá ach go mbeadh an teanga níos feiceálaí agus le cloisteáil níos mó.

Is í seo ceist eile dár bhfinnéithe. Thar na blianta, dom féin go háirithe, bhí na daoine a bhí timpeall orm den tuairim gur teanga sheanfhaiseanta bhí sa Ghaeilge agus nach bhféadfadh sí déileáil leis an eolaíocht nó leis an mhéid atá in ann don saol nua-aimseartha. Conas is féidir linn é seo a cur ina luí ar an dream óg, agus ar Bhéarlóirí go háirithe? Tá an córas críochnaithe den chuid is mó ag Gaeilgeorí agus tuigeann siad céard atá i gceist má tá a gcuid oideachais faighte acu trí Ghaeilge. Athraíonn cúrsaí, ámh, ar an gcéad leibhéal eile. Tagann ísliú stádas ar an teanga dá réir.

Is é ceann de na rudaí móra ar gá a aithint ná gur teanga nua-aimseartha í. Bíonn daoine ag gáire fúm nuair a bhím ag rá go minic nach dtuigim gach rud atá ar mo fhón má tá sé as Gaeilge. Bítear ag féachaint ar logainmneacha nach mbeadh ar eolas agamsa as Gaeilge. Bím ag iarraidh teacht ar áit, fiafraím díom féin céard é sin agus bíonn sé deacair orm mar níl na logainmneacha sin á lua chomh minic agus ba chóir, ionas go mbeidís ar eolas agam nó ag daoine eile.

Is ait le mo lucht aitheantais go bhfuil Google Maps, mar shampla, ann as Gaeilge. Is comhartha mór é sin agus is dóigh liom go bhfuil na treoracha ar an bhfón as Gaeilge go minic. Conas is féidir é sin a dhéanamh ach, i ndáiríre, tá sé simplí.

Is é ceann de na rudaí móra maidir leis an teicneolaíocht ná gur chóir go mbeadh rudaí i bhfad Éireann níos éasca do theangacha agus más féidir linn a bhrú ar dhaoine na teangacha sin a úsáid. Measaim gur luaigh an Dr. Lynn nó, b'fhéidir, an Dr. Seoighe sn scéal ó thaobh an Aontais Eorpaigh de. Thar na blianta bhí an tAontas Eorpach ag tabhairt cosaintí, nó ag lua go mba chóir a leithéidi a bheith ann, do mhionteangacha. An mbeidh cosaintí nó deontais bhreise ag teacht ón Aontas Eorpach nó an mbeidh cur chuige breise ann chun a dhéanamh cinnte de nach mbeidh na mionteangacha thíos leis de thairbhe go bhfuilimid ar fad ag bogadh i dtreo an Bhéarla ar shlí amháin.

Caoga bliain ó shin, bhí an Fhraincis i bhfad Éireann níos mó i réim agus is cuimhin liom a bheith ar scoil nuair a bhí daoine ag labhairt Fraincise, Sínise nó Spáinnise ach, thar thréimhse an-ghairid, tá athrú iomlán déanta ag an mBéarla ar an staid atá ann anois. Nuair a rachfaí thar lear i mbeagnach gach uile thír 20 nó 30 bliain ó shin d'fhoghlaimeofaí roinnt den teanga sna ceantair sin chun go mbeifeá in ann comhrá a dhéanamh. Ní gá é sin anois den chuid is mó toisc go bhfuil an Béarla in a lán áiteanna agus tá an smacht ó thaobh na teanga de aige. Ba chóir dúinn, más féidir, níos mó a fháil ó thaobh na teicneolaíochta nua de. Fágfaidh mé an cheist sin don Dr. Seoighe nó don Dr. Lynn mar níl a fhios agam cé acu atá ag iarraidh an cheist sin a fhreagairt.

Dr. Teresa Lynn

I will be happy to answer that question. Mura miste leis an gcoiste, caithfidh mé an cheist a fhreagairt as Béarla. There are three main points coming from that. The first is about Irish being outdated and how we can make it relevant in a digital world. The second one is how we can get our apps, our phones and our computers to understand Irish. The third question is to do with the European Commission and Union and what they are doing for the language.

I will start with the issue of the outdatedness of the language, which has basically been my motivation and remit for the work that I have done over the past ten years. This is to do with the idea and rhetoric that Irish is outdated, irrelevant and the question that is asked as to what it has to do with my life. One can see that already where one can imagine children going to school, to their French or German classes, and they all have the latest apps to help them along.

If you go into an Irish class, you see paper and pen and the old books. From the minute they go in, children associate it with being outdated. They ask what the point is, why they are learning this archaic language and what it has to do with them and with today's world. You are already facing that hurdle because you do not have the technology in the class. This is a whole area in which research has not been done and it needs to be explored. It is called computer-aided language learning, CALL. It is being done for multitudes of languages across the world. We have plenty of templates and blueprints to draw from for Irish but it has not been done. The funding has not been put into the area and the role of CALL has not been taken as seriously as the education system, the classroom, the curriculum and so on. It is very important we take up CALL.

In the same vein of normalising the use of the language in our lives, not necessarily just among children but among teenagers and adults, we could see more automatic subtitling. We do not have automatic subtitling for Irish. Imagine, in 2023, such a system still has not been built. We do not have it. That should be available, not necessarily only for those who are hard of hearing watching TV but also for those who are trying to watch something on their phone on a bus. It can be done for French, German and English but we cannot subtitle automatically in Irish.

We need translation systems, not to do translators out of a job but to help people get the gist of content in real time. Imagine the parents of kids going to Gaelscoileanna who do not have a very good command of Irish but who are trying to improve it. They get communications through Irish through the door or in their inbox. Translation systems help them get the gist of what is happening.

There are a great many ways we can support teachers and parents through technology and these very simple systems if funding were invested in the research. I am talking about research in artificial intelligence, AI. It is not a case of having someone who knows how to code a little bit in Java or Python and who also speaks a language. It is artificial intelligence, which is what the ADAPT centre covers through funding from Science Foundation Ireland, SFI. The work I have done over recent years was funded through the Department of Tourism, Culture, Arts, Gaeltacht, Sport and Media. That is fantastic but the Department's officials are not AI specialists or scientific researchers. We need broader and more joined-up thinking about how we manage research into this technology and the Irish language. That is exactly what I was referring to in that European report.

As for apps not recognising us, we have a problem. Large technology companies in Ireland enjoy many benefits but there should be a level of corporate responsibility imposed on them to make them give back to the Irish public. The argument, which is understandable, is that there are more than 7,000 languages in the world and it is difficult to decide which of them to support. That is fine but, in Ireland, we could put on more pressure from the perspective of corporate social responsibility and ask that a greater level of support be provided for the Irish language or that companies work with the Department or with SFI on a collaborative approach.

From the European perspective, I mentioned in my summary statement that there is a report on the Irish language from European Language Equality. There are recommendations at the back. That is part of a broader project of European Language Equality, which ran for two years. It was co-ordinated by DCU and involved 52 partners across Europe. Reports were written ten years ago, in 2012, giving status updates for languages across Europe and how well they were supported by technology. Irish fell into the weak or no support category ten years ago. In the latest report, from last year, we are still in the same category because nothing was done. Nobody took any notice or cared.

The risk of digital extinction is not some new buzzword, like ChatGPT might be to some people, or some new idea. The risk of digital extinction is real. That means that languages will start to be used less when the technology is not there. People will shift. The younger generation will shift and use another language the technology is there for. We do not have the funding. It needs to come from the national level and it will come from the European level. A co-operative approach is needed. We spoke to the European Commission last November and put this forward. We highlighted the languages that are at very high risk and those that definitely need more support. We have a long tail effect where English is very well supported with German, French and Spanish not far behind while the rest of us are all in this long tail. If members read the report, they can see where Ireland is down there. We have proposed a long-term programme across Europe to help each member country bring its languages up to speed.

Táim chun ceist a chur faoi rud éigin eile. Dhein muid an tAcht teanga a rith anuraidh. Tá a thionchar le feiscint cheana féin ó thaobh níos mó fógraíocht a bheith i nGaeilge de thoisc na reachtaíochta. Glacaim gur cuidiú é a leithéid chun an Ghaeilge a normalú. Cuideoidh sé leis an obair atá na finnéithe agus daoine eile ag triail a dhéanamh maidir le daoine a mhealladh i dtreo na Gaeilge, nó Gaeilge briste más gá.

Fiú leithéidí TG4, Cúla4 agus na scannáin nua ar fad atá tar éis a bheith sna hamharclanna le dhá bhliain nó trí bliana anuas, cuidíonn sé sin ar fad leis an nGaeilge a normalú. Ardaíonn sé meas an phobail i measc iad siúd a bhí báúil cheana féin.

An cheist a bhí á cur ag an Teachta Connolly ná conas is féidir le hinstitiúidí níos mó a dhéanamh. Bhí na finnéithe ag caint faoi deiseanna caife agus mar sin. Le tamall anuas, tá mé tar éis freastal ar trí pop-up Gaeltacht i mo cheantar. Is fiú iad chun comhluadar difriúil a tharraingt le chéile. Ní gá go mbeadh siad ann gach uile mhí ach nuair a thagann na daoine le chéile aithníonn siad a chéile. Bhí ceann ar siúl i Rialto an tseachtain seo caite. Bhí daoine ann nach raibh aithne agam orthu. Ní raibh a fhios agam go raibh Gaeilge ag roinnt acu siúd a d’aithin mé agus go raibh siad báúil don teanga. Más féidir linn níos mó den tsort sin stuff atá na finnéithe ag caint faoi a dhéanamh, cuideoidh sé. Cothóidh sé na comhphobail sin. Caithfimid an deis a thabhairt dóibh siúd atá ag iarraidh dul chun tosaigh ar díreach an cúpla focal a úsáid anois agus arís, le go mbeadh ranganna acu agus deiseanna a chur ar fáil dóibh freastal ar an nGaeltacht, nó rud éigin beagáinín níos foirmiúla a dhéanamh. In institiúid na bhfinnéithe, nó in aon áit sa tír, is gá dúinn é sin a dhéanamh. Má tá gá le cuidiú Stáit, caithfidh an Stáit seasamh isteach ionas nach bhfuil an t-ualach, mar a dúirt an tOllamh Ó Duibhir, á leagan ar an gcóras oideachais.

An bhfuil éinne eile ag iarraidh ceist a chur ar an Ollamh Ó Duibhir?

Professor Pádraig Ó Duibhir

Bhí mo chomhghleacaí an Dr. Colin Flynn ag caint aréir ag seimineár de chuid SEALBHÚ ar líne. Tá taighde déanta aige ar fhoghlaimeoirí fásta na Gaeilge. Suimiúil go leor, agus mar a bhí Ciarán ag rá faoina eagraíocht féin, ní daoine a rugadh in Éirinn a lán de na foghlaimeoirí fásta a bhí sa taighde aige. Luaigh sé sampla na Breataine Bige. Is dóigh liom go bhfuil sé lárionad d’fhoghlaimeoirí fásta ann. Tá jab le déanamh ag an gcóras oideachais agus tagaim go hiomlán leis an gCathaoirleach faoi sin. Ní raibh mé ag rá nach bhfuil jab tábhachtach ag an gcóras oideachais agus gur cheart an bhéim a bhaint de sin, ach díreach go bhfuil tacaíocht ag teastáil. Chabhróidh sé dá mbeadh ionaid ann áit a bhféadfadh dhaoine fásta an Ghaeilge a fhoghlaim. Faoi láthair táimid ag braith ar Conradh na Gaeilge, Gaelchultúr agus eagraíochtaí príobháideacha don chuid is mó leis na deiseanna sin a chur ar fáil. Ba cheart go mbeadh siad ar fáil don phobal, go gcuirfí fáilte roimh na daoine nua atá tagtha chun na tíre, agus go mbeadh deis acu siúd an Ghaeilge a fhoghlaim gan an meon sin a bheith againn nach mbeadh suim acu. Tá suim ag a lán acu. Ní bheidh suim ag gach duine acu ach tá suim ag cuid acu ar a laghad. Tá siad ag cur a gcuid páistí ag scoileanna lán-Ghaeilge. Tá áiteanna do dhaoine fásta ag teastáil. Baineann an freagra a bhí mé ag iarraidh a thabhairt don Teachta Connolly le tearmainn teanga. Tá siad seo cosúil le leithéidí an pop-up Gaeltachta. Labhraínn fear darb ainm Colum Williams ón mBreatain Bheag faoi “safe spaces” nó tearmainn teanga, is é sin áiteanna inar féidir an mhionteanga a labhairt. Tá níos mó de sin ann anois.

Measaim go bhfuil sé iomarcach a rá, mar a cheistigh an Seanadóir Mullen, go bhfuil sé faoi na daoine féin teacht chun cinn. Ar bhealach is faoi na daoine féin é ach ní leor é a fhágáil faoi na daoine. Má tá sé taobh thiar den rud seo, caithfidh an Stáit rud éigin a dhéanamh. Is é sin an fáth go bhfuil gá le díospóireacht phoiblí, ionraic, faoi céard atáimid ag iarraidh a bhaint amach ó thaobh na Gaeilge sa lá atá inniu ann. Más fíor na rudaí atá á rá ag muintir na hÉireann sna pobalbhreitheanna go bhfuil thart ar dhá thrian de mhuintir na tíre báúil don tacaíocht seo, tgann sé sin teachtaireacht don Rialtas, don státseirbhís agus do gach cuid den státchóras gur cheart go mbeadh sé taobh thiar den rud seo. Braithim nach bhfuilimid cinnte faoi láthair. Cinnte, ní fheictear domsa go bhfuil dóthain rud réamhghníomhach á dhéanamh. Ní hé nach bhfuil aon rud ar siúl. Tá an Stáit ag tacú leis na hiarrachtaí ar fad sa chóras oideachais agus roinnt mhaith tionscadal eile ach ag leibhéil an phobail, ní fheicim go bhfuil an Stát gníomhach go leor agus é ag tacú leis na hiarrachtaí. Teastaíonn rud éigin ón mbonn aníos, mar a fheicimid sna scoileanna lán-Ghaeilge, agus ón mbarr anuas, chun tacú leis sin. Níl dóthain de sin ann. Tá ceannaireacht ag teastáil ón Stát agus gan é a fhágáil faoi cheannaireacht an duine aonair. Tá rudaí luaithe ag Teresa a chabhródh leis an gcóras oideachais agus a chabhródh leis na deiseanna úsáide, le go mbeadh an Ghaeilge inár bpóca againn sa fón ach na huirlisí a bheith ann.

Deputy Catherine Connolly

Bhí an méid a luaigh an Dr. Lynn an-suimiúil agus an tuarascáil ach go háirithe. Rachaidh mé ar ais agus léifidh mé an tuarascáil sin. Tá ceist agam maidir le dhá rud. Luaigh sí “corporate responsibility” agus “the level of corporate social responsibility”. Tá sé sin suimiúil. Luadh gur chóir dúinn níos mó brú a chur ar na comhlachtaí. Luaigh sí an 7,000 teanga atá á labhairt ar fud an domhain. Tá difríocht mhór idir na teangacha sin agus an Ghaeilge - go hoifigiúil ar aon nós - mar is í an Ghaeilge príomhtheanga na tíre seo. Ní mionteanga í, in ainneoin gur mionlach iad na daoine a labhraínn í. Tá ag teipeadh orainn ar gach leibhéil brú a chur ar na comhlachtaí móra. Dúirt an Dr. Lynn go bhfuil Science Foundation Ireland i mbun caidrimh leis an Roinn. An féidir tuilleadh sonraí a thabhairt dúinn faoi stádas na gcomhrá sin nó cá bhfuil cúrsaí? Cad atá faoi chaibidil sa phlé sin leis an Roinn?

Dr. Teresa Lynn

I refer to the topic of corporate social responsibility. Irish is our first official language. It is considered a minority language in terms of the number of speakers who speak it. There are a couple of reasons why technology is behind. First, because we have a small population of Irish speakers, large technology companies do not see it as a financial investment. There is no return on investment. That is a worldwide problem. There are various ways around trying to convince some of these technology companies that we have a digital presence. First, we could increase the size of our Wikipedia presence and increase the number of people who are tweeting. We could try to get more people in the digital world and then those companies might realise Irish is in demand in a digital world and want to support these people. It usually comes down to numbers like that.

We are not the only language that is being left behind when it comes to these large tech companies. There are some companies which have supported us and there are some tools available to us. I will not name any names but most of them have done it through voluntary translators. They have had volunteers translate the software; they have not paid for it. They pay for the software engineers’ time, but they do not actually pay for the translations. My argument, and that in the report, is that because we are host to the main headquarters for a lot of these companies, we could at least put some pressure on from the perspective of corporate social responsibility.

In terms of work with the Department of Tourism, Culture, Arts, Gaeltacht, Sport and Media with special responsibility for the Gaeltacht, I see Deputy McHugh here who has helped and supported us in the past. I received funding from the Department for over seven years for a research programme which funded PhD and masters students and we had a few interns come through as well. However, there is very little you can do on a small project, that is not long term, large scale and with a wider support. The wider support needs to be from the university itself and from the science groups and so on. The Department has been fantastic with the little knowledge it has of artificial intelligence, AI. That is said with no offence to the Department. It has really been fantastic because it has seen the need for the work. In the past, we have built machine translation systems for use within the Department with responsibility for the Gaeltacht and have been working with the European Commission to try to improve machine translation and the e-translation system with is used by the Directorate-General for Translation, DGT, in Europe by making a co-ordinated effort of collecting translated documents from across public administration. These are called parallel texts in which English and Irish has been aligned and professionally translated to train these machine translation systems. As it is taxpayers’ money which pays for the translation, much of that data is available to us under the open data directive. That is why I mentioned that directive earlier. In this world of machine learning and AI, many of these systems are reliant on data to build them.

We need a more co-ordinated effort in trying to collect this data and in having the experts who are able to engineer the data to build these systems.

We work closely with the Department in writing the digital plan, which we launched in December with the Minister of State, Deputy Chambers. Out of that the ongoing discussions are around what we can do and what type of tools we can build, not for research purposes alone but for practicality. For example, there might be a writing assistant that could help parents communicate with teachers in a Gaelscoil. It could be something as simple as that or maybe making the machine translation systems more widely available across different Government Departments and not just within the Department of Tourism, Culture, Arts, Gaeltacht, Sport and Media. These have to be tailor-made; Google translate is no good. We need to tailor-make these systems to the genre of text that needs to be translated, perhaps for the language officers in various Departments around the country, universities or even within schools. The idea is not to have a machine translation system that would remove a human; it always needs to be post-edited and checked by the human but it reduces the cost of translation, if nothing else, and ensures consistency. It also allows people to do other parts of their jobs and not be bogged down with translation. We have various conversations ongoing, resulting from the publication of the digital plan, as to what we could do next.

Deputy Catherine Connolly

Gabhaim buíochas leis an Dr. Lynn. Bhí sé sin cabhrach.

An Cathaoirleach

An bhfuil aon rud le rá ag an Teachta McHugh?

Deputy Joe McHugh

Tá sé deas an Dr. Lynn, an Dr. Seoighe agus an tOllamh Ó Duibhir a fheiceáil arís. Tá an díospóireacht seo iontach suimiúil. Is iad na spriocanna atá againne ná na rudaí cruthaitheacha sa chomhrá. Ba mhaith liom tuairimí na bhfinnéithe faoin cheist mhór sa tír, is é sin cad a thagann ar dtús, an teicneolaíocht ná an Ghaeilge? Tá mé ag smaoineamh faoi na Gaelscoileanna, na Gaelcholáistí agus na scoileanna lán-Ghaeilge sna ceantair Ghaeltachta agus tá siadsan ag bogadh ar aghaidh agus ag éirí níos láidre. Ó a tháinig an tumoideachas isteach i 2015 sna ceantair Ghaeltachta tá na scoileanna sin in áit iomlán difriúil. Mar shampla, bhí mé i mo pharóiste cúpla seachtain ó shin, i Scoil Naomh Bríd, Na Dúnaibh, agus bhí achan scoláire ag labhairt na Gaeilge. Bíonn siadsan ag obair ar chúrsaí teicneolaíochta agus cruthaíochta istigh sa scoil. Cad a thagann ar dtús; an sicín nó an ubh? An dtagann an teicneolaíocht ar dtús nó an dtagann an Ghaeilge ar dtús?

Tá mise i gcónaí ag smaoineamh faoi na scoileanna lán-Bhéarla. Sin an dúshlán. Níl mé chun an focal "fadhb" a úsáid. Tá an dúshlán sna scoileanna lán-Bhéarla atá ag foghlaim Gaeilge ar feadh cúpla uair sa tseachtain. Sin an dúshlán is mó agus tá FEÉ ag déanamh taighde iontach tábhachtach agus taighde den scoth. An bhfuil aon léargas nó taighde ag teacht amach as an obair atá FEÉ ag déanamh faoi na réamhscoileanna? B'fhéidir go bhfuil léargas ag teacht faoi thumoideachas sna réamhscoileanna in achan páirt den tír. Sin cheist fá choinne na Roinne Oideachais agus cúrsaí polasaí. Tá mé ag smaoineamh ar ais go dtí 2014 nuair a tháinig mé isteach sa Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta. Bhí mé ag smaoineamh faoi na daoine uilig sna tithe tábhairne agus timpeall na tíre agus an bealach is fearr iad a chur ag labhairt, agus i mo thuairimse is é an bealach is fearr – an bealach amháin - ná an tumoideachas.

Tá dúshlán sna scoileanna lán-Bhéarla gan dabht agus tá mé iontach dáiríre fá choinne an dúshláin sin. Bheadh sé go maith dá mbeadh na hacmhainní ann fá choinne na réamhscoileanna agus cúpla bliain sna bunscoileanna, b'fhéidir i naíonáin bheaga agus i naíonáin sinsearacha, ag úsáid na teanga Gaeilge sa tumoideachas amháin agus ag déanamh deiseanna fá choinne chúrsaí cruthaitheach fá choinne na daoine óga. Is iad na daoine atá ag déanamh agus ag tógáil na teicneolaíochta trí Bhéarla ná na daoine óga sna hollscoileanna agus iad siúd atá ag teacht amach as na meánscoileanna. Bheadh sé go maith dá mbeadh siad ábalta an Ghaeilge a úsáid mar theanga amháin. Tá an Dr. Lynn ag déanamh an nasc idir an Ghaeilge agus cúrsaí nádúrtha. Bheadh sé go maith dá mbeadh siad ag déanamh plean fá choinne an chomhthéacs agus na rudaí ábhartha. Dá mbeadh na daoine óga ag teacht go dtí na bunscoileanna agus go dtí na meánscoileanna agus gan a bheith ag déanamh na Gaeilge ach ar feadh cúpla uair in aghaidh na seachtaine, ní bheidh muid ar an bhealach ceart amach anseo. Sin an dúshlán dáiríre atá ann.

Bím ag labhairt leis na daoine óga sna mbunscoileanna agus sna meánscoileanna agus bíonn siad i gcónaí ag rá nach mbíonn an Ghaeilge ábhartha, nach mbíonn an comhthéacs ceart, nach bhfuil siad ag labhairt Gaeilge lena chéile taobh amuigh den seomra ranga agus nach mbíonn siad ag labhairt Gaeilge agus iad ag imirt spóirt ná i mbun cúrsaí sóisialta ar nós a bheith ag dul go cóisir bhreithlá a gcairde agus rudaí mar sin. Sin an fhadhb agus is é mo thuairim gurb é an chéad bhealach ná a bheith ag amharc agus ag breathnú ar na réamhscoileanna agus a bheith ag cur na hacmhainní agus an brú istigh sna réamhscoileanna.

Na daoine atá ag obair sna réamhscoileanna, b'fhéidir gurb iad stiúrthóirí nó ceannairí sna réamhscoileanna, agus níl Gaeilge acu. B'fhéidir go bhfuil ról ann fá choinne na n-ollscoileanna, mar shampla Institiúd Oideachais Marino nó DCU, atá na finnéithe ag obair leo agus ag déanamh rudaí dearfacha. Tá níos mó obair le déanamh in DCU fosta ach b'fhéidir go mbeidh plean úr le slat tomhais fá choinne na n-acmhainní a chur isteach sna hollscoileanna atá freagrach as múineadh na ndaoine atá ag múineadh sna réamhscoileanna i dtús báire. Tá mé ag lorg tuairimí na bhfinnéithe faoi sin.

Gabhaim buíochas leis na finnéithe fá choinne achan rud mar tá an t-eolas agus na sonraí agamsa thar na blianta faoin sárobair atá déanta agus faoin obair atá na finnéithe ag déanamh. Tá an taighde agus an léargas sin iontach tábhachtach.

Professor Pádraig Ó Duibhir

Gabhaim buíochas leis an Teachta agus is deas bualadh leis arís. Tagaim go hiomlán leis go mbeadh sé go hiontach tacú leis an nGaeilge sna réamhscoileanna. Tá sé spéisiúil go bhfuil daoine ag tógáil a bpáistí le Gaeilge agus ag iarraidh iad a chur chuig naíonraí. An fhadhb a bhíonn acu ná go bhfuil siad ag obair agus nach mhaireann an naíonra ach ar feadh dhá uair nó dhá uair go leith ar maidin. Is cúram leanaí trí Ghaeilge atá ag teastáil. Aontaím leis an Teachta ach tá níos mó ná an réamhscoil i gceist. Baineann sé le cúram leanaí. Mar shampla, má tá mise ag obair ó 8 a.m. go dtí 6 p.m. nó 8 p.m. nó cibé uair beidh mé ag lorg duine éigin a thabharfaidh aire do mo pháiste trí mheán na Gaeilge ar feadh an lae. Teastaíonn réamhscoileanna mar aon le cúram leanaí, agus buíochas le Dia tá siad sin againn i go leor de na ceantair Ghaeltachta ina bhfuil na haonaid chúram leanaí ann.

Tagraím do chumasú na stiúrthóirí. Mar a deir an Teachta, tá gá le clár ansin mar go mbíonn sé deacair do na naíonraí cúntóirí agus mar sin de a earcú a bhfuil Gaeilge líofa acu. Arís, mar phlean, mar atá á lorg ag Conradh na Gaeilge ón réamhscoil go dtí an ollscoil, bheadh sé sin mar chóras agus bheadh sé bunaithe ar an bpobal timpeall ar an scoil, is é sin an réamhscoil, an Gaelscoil, an Gaelcholáiste agus mar sin de. De réir mar a bheadh daoine ag teacht amach as an nGaelcholáiste, bheadh fostaithe ansin a bheadh sásta dul ag obair san earnáil ag na leibhéil eile.

Tá an seanphort a leanas agam.

Caithfimid an sprioc a bheith againn níos mó Gaelscoileanna a bhunú. Tá an t-éileamh ag teacht ó na tuismitheoirí. Tá feachtas ann do Ghaelcholáiste a bhunú i mBaile Átha Cliath 2, 4, 6 agus 8. Tá an tAire Oideachais tar éis a rá, "No" agus nach bhfuil an Roinn sásta.

Tá na bunscoileanna plódaithe. Is é an rud atá ag tarlú anois ná go bhfuil tuismitheoirí ag rá, nuair atá páistí i rang a trí nó rang a ceathair, nach fiú dóibh smaoineamh faoi Ghaelcholáiste mar níl siad ann. Tá an t-éileamh níos mó ná mar atá á léiriú agus tá sé ag teacht amach trí anailís atá ar siúl agam don Roinn Oideachais ar an bpolasaí don oideachas trí mheán na Gaeilge lasmuigh den Ghaeltacht. Tá tuismitheoirí ag rá nach fiú dóibh smaoineamh air mar níl na háiteanna ann. Tá siad 40 km uathu nó lán cheana féin.

Tá an-chuid go bhféadfadh leis an Stát a dhéanamh chun cuidiú leis an éileamh ón talamh leis an oideachas trí mheán na Gaeilge a chur chun cinn. Tagaim go hiomlán leis an Teachta. Tá 92% de na bunscoileanna ag múineadh trí mheán an Bhéarla; tá 96% de na hiar-bhunscoileanna ag múineadh trí mheán an Bhéarla. Ba cheart dúinn a bheith ag tógáil ar an rud atá ag obair agus ag cabhrú leis na daoine eile. Mar a léirigh an Teachta dúinn, go hiontach, d'éirigh leis filleadh ar a thuras teanga agus chabhraigh an tumoideachas go mór leis in Oideas Gael, is dócha, agus in áiteanna eile. Thug sé faoin dúshlán go hiontach. Eiseamláir don phobal a bhí ann.

Tá sé an-suimiúil domsa a bheith ag éisteacht leis an Dr. Lynn. Tá cur amach agam, beagáinín, ach tá go leor foghlamtha agam féin inniu as an teicneolaíocht. D'fhéachfainn ar an teicneolaíocht mar uirlis foghlamtha ach mar ghléas le húsáid leis an teanga a úsáid. Bíonn na fóin in úsáid againn. Bíonn na páistí ar an iPad agus mar sin de. Má tá acmhainní, cluichí agus rudaí ar fáil i nGaeilge, tá siad ag úsáid na teanga lasmuigh den seomra ranga ach d'fhéadfadh sé a bheith ina uirlis foghlamtha agus mar a deir an Dr. Lynn, d’fhéadfadh sé a bheith mar chuid de CALL, computer-aided language learning. Chabhródh infheistíocht sa teicneolaíocht ó thaobh na Gaeilge de. Chabhródh sé leis an gcóras oideachas ach chabhródh sé ansin an Ghaeilge a thabhairt lasmuigh den chóras oideachais, rud atá an pobal ag iarraidh, tríd an suirbhé ag Fondúireacht Eolaíochta na hÉireann.

Dr. Ciarán Seoighe

Tá cúpla focal eile agam le cur leis sin chomh maith. Tá brón orm nach bhfuil an Ghaeilge agam chomh líofacht is a bhí. With regard to the Deputy's question on Irish in preschools, I am not sure if it was his submission, but it has definitely shown up in the feedback we go from the voice of the public, in that it has been suggested by a couple of individuals that we could do better by having a basis that everybody gets. One puts children into that environment, they get the Irish and it is in there for life.

With regard to journeys in Irish, my education was all through Irish. I was educated through Irish in primary and secondary schools, up until university. At that point, one of the challenges is in the technical and business worlds is that the lingua franca is effectively English. There is quite a challenge. Having learned all one's technical and science terms and everything else through Irish, moving into the university, switching to English and re-learning many of the terms and language can be a challenge in that journey.

Science Foundation Ireland, SFI, when we look at other funding agencies, sees we are not alone as a country in the challenges faced in keeping languages active and alive in these environments, because many other countries are also dealing with the fact that the scientific community, the peer review and international papers and publications are predominantly done through English. That will always be a challenge.

However, we talked earlier on about digital enablement and keeping the language relevant and alive. The digital opportunity we talked about has also come across. The public say to us that there is really an opportunity to bring the language to life and give the opportunities from an early stage. Those are the three things we talked about. It needs to be in the rethinking the education system; in what happens outside of education, from sports to social life in general and taking cognisance of the digital opportunity that the new tools and capabilities are giving us these days.

Dr. Teresa Lynn

There is a lot we an learn from other countries, in what they do and how they use technology, with regard to naíonraí agus preschools. This is where research comes in. If we start to examine how other countries have managed to do things well, such as the Basque Country, Wales and so on, we can learn from that. We can have a blueprint and a template and adapt it. There are so many innovative ways in which one can use technology for education.

Virtual reality is one of them. I know it sounds a little bit out there, but it is one, because immersion can happen in virtual reality. It may be a bit scary for the little ones, but the older ones can definitely use it. Virtual reality will become a thing. It is normalised in some places the world and it will become normal. I saw Chinese students in DCU had virtual reality during the week, where they felt they were in a world where they could speak Chinese and feel they were in China. With the absence of one-on-one tuition, that fills a gap. I am just throwing it out there. It sounds a bit futuristic, but my point is there are innovative ways in using technology, to try to cultivate a language-learning environment that is a little bit more fun and engaging, especially for younger people, than currently might be the case with regard to Irish.

Deputy Joe McHugh

It is an interesting debate and I am delighted the Chair had this up for discussion. I know the Cathaoirleach is faoi bhrú. I came across a Séamus Heaney poem in the past week which I had not been able to find for years called "The Gaeltacht" and it is about him thinking back to when he was in my parish in the Atlantic drive with his friends and wondering what it would be like to speak to their age group, some of whom had passed on, when they were younger on the Atlantic drive.

Dr. Seoighe was talking about his own language journey and thinking back to primary school. We all do that. We all wish to go back to talk to that four-, five- or six-year-old. I think Dr. Lynn has nailed it. I think we need to go to a place where our experiences are more relevant, fun and context-based to the world people live in and the virtual world young ones live in. I do not like saying this, but I am extremely worried for the language in English-medium schools. That is no disrespect to the teachers who are trying to manage syllabuses and curriculums and deal with all the changes. They are working under time pressure. However, we should look at the thing chronologically. Let us look at building from the bottom, because building from the bottom does not take long.

In 2015, we went into those weak Gaeltacht areas and they were teaching Irish through the medium of English. Let us call a spade a spade. In 2015, some of the weaker Gaeltacht schools were teaching through the medium of English. The tumoideachas and incentives put in has transformed that in seven or eight years. It is gone. Those fifth- and sixth-year students, who were in there at the time, are out the other end and they are going to their Gaelcholáistí. It can change so quickly.

When we talk about what needs to be done with Irish, we say what needs to be done in secondary school and primary school, but we should manage to get into the bottom. What are young ones at preschool-age talking about? They are looking for stuff. They are asking where their lunch is. They are asking when they are going outside to play. It is very simple vocabulary. When they are little sponges is the time to do it.

My challenge to the university sector is to be bold. Let us do what they did in Marino College and Limerick Institute of Technology. They introduced very good master's programmes to get good Irish students in there to learn and teach Irish. Let us be bold. Let us look at the naíonra section. Let us introduce childcare courses where we are training people up, that is, the leaders who will be working in childcare settings in Irish. They should be given incentives. Let us give them more resources. They did it in the Gaeltacht schools and areas. We have to build from the bottom.

É sin ráite, tá mé iontach dóchasach faoi choinne na todhchaí. I am very positive for the future, but if we do not do anything, nothing will change. The witnesses are doing all of this good research work, taighde agus léargas, to give us an insight. I know the witnesses meet with officials in the Department of Tourism, Culture, Arts, Gaeltacht, Sport and Media but, more importantly, with the officials in the Department of Education. I have worked with them. The bona fides of the people who are pushing the Irish language in the Department of Education are spot on.

They want to make this happen. It always goes back to resources and people saying "sure that will never happen" or believing people will never want this or that. We need to be bold. The university sector should follow the lead of the witnesses in this area. I am talking about the likes of Mary Immaculate College in Limerick and Marino College of Further Education and their courses. Hopefully that will happen.

Deputy Aindrias Moynihan

Mar iarinnealtóir, táim ag teacht ón taobh tech de. Feicim go bhfuil uirlisí iontacha ansin chun rudaí a bhrú ar aghaidh. Luaigh na finnéithe VR. Bhí deis agam é sin a phlé le grúpa i mo dhúiche le déanaí. Bhíodar ag féachaint ar shlite chun é a chur i bhfeidhm i gcomhair seomraí ranga agus go leor eile chun go mbeadh an experience sin ar fáil do dhaoine ag teacht isteach ann. Go minic, cuireann an-chuid de na comhlachtaí teicneolaíochta, má tá siad ar an bhfón nó ar an Idirlíon nó pé áit, deiseanna ar fáil chun rudaí a dhéanamh as Gaelainn. Tá an fón ar fáil, mar shampla, le settings as Gaelainn, agus uirlisí eile chomh maith. An bhfuil tuairimí ag na finnéithe mar gheall ar na huirlisí nó na deiseanna eile atá ann chun an teicneolaíocht a chur i bhfeidhm agus tacaíocht a thabhairt? Tá muidne ag féachaint ar an-chuid de na huirlisí agus á bhfoghlaim ach tá glúin eile ag teacht agus tá digital natives ann atá i bhfad níos compordaí leo. Beidh sé níos éasca orthu a ngnó a dhéanamh leo as Gaelainn nó i Spáinnis nó pé teanga a theastaíonn uathu. An bhfuil eolas ag na finnéithe ar na huirlisí eile teicneolaíochta a bheadh ar fáil chun deiseanna Gaelainne a thabhairt chun cinn ann? Braithim go minic go bhfuil sé níos cabhraí má thagann dream éigin ón taobh amuigh ag féachaint isteach. Luaim go minic na supermarkets. Tháinig Aldi agus Lidl chuig an tír seo agus ní raibh focal Gaelainne acu. D’fhéachadar isteach ar an margadh a bhí ann agus thuigeadar go raibh suim againn inár dteanga féin agus chinntíodar go raibh comharthaí as Gaelainn sna siopaí. Ní raibh na siopaí Éireannacha toilteanach ina leithéid ach chonaic an dream ón taobh amuigh é. Feictear é sin le Wetherspoons, Lidl agus go leor dreamanna eile. Go minic bíonn an dearcadh ón taobh amuigh níos cabhraí ná daoine a deir “oh sure it is the way they taught us” agus atá an nimh sin ina n-intinn acu. Bheadh suim agam cloisteáil ó na finnéithe mar gheall air sin.

Dr. Teresa Lynn

There are a few areas there. I am not sure if the Deputy is familiar with the European language equality project and the report on the Irish language but I would recommend reading that. It is not too long and answers most of the questions he asked. I will go through a few of the topics. The Deputy said the tech-savvy youth of today will be living in a world where it will be easier to speak in Irish or Spanish and so on through technology. It should be easier but it is not. It only will be if the funding is put up by the Government to build the technology. It is not enough to say we have tech-savvy people coming along who will be more comfortable with it. We have had technology experts in our universities for years. We also had an undergraduate course in DCU 20 years ago, which I did, in computational linguistics but it was done away with in 2004 because there was no need. We do not have Irish computational linguists anymore. We have a couple of people coming through the Trinity course, which is very theory-based. We have two or three people coming through a year who speak Irish and the rest elect French or German as their language. If those two or three are not swept up by Google or Facebook, we might be lucky to get them to work on a research project. We need to fill the skills gap. As I said earlier, it is not a case of having tech people who can code in Python and Prolog and speak a bit of Irish. This is artificial intelligence we are talking about. It is a very specific area in computer science that we need people to be skilled up in. We need them to understand the linguistics of the language and have a good command of the language. When you fill that skills gap, you can expect to have the technology that supports these people in the future in a technical world.

There are some phones, technologies and software that have settings for Irish but it is always very basic and minimal. You can change your phone settings but the phone does not listen to you. It cannot understand people or go off and search the Internet properly for them in Irish. It is all done as a facade. If you go to your favourite search engine, it might be in Irish on the front end but at the back end it is not doing a whole lot of intelligence in terms of Irish.

Deputy Aindrias Moynihan

Níl Gaelainn ag Siri.

Dr. Teresa Lynn

Níl. I did not want to mention names but that is effectively the problem. I agree about the outsider’s perspective and the example of Lidl. I did my PhD in Australia. It was a co-PhD between Australia and DCU. It was only because I was in Australia that I felt I had the right – bhí cead agam – or the ability to do this work on the Irish language. I needed the outsider perspective and not to be bogged down in the story of who I needed permission from or whose support I might need. I did not need it. I did it self-funded. You need to have the outside perspective because there is a lot of being bogged down in the rhetoric around the Irish language. In DCU we built a language model. I am not sure if the Deputy is familiar with language models like ChatGPT but we built a language model for Irish last year. On the team we had Irish speakers and a couple of Irish computational linguists but we also had a German guy and the main lead was an Irish guy who did not speak Irish. Their input was just as valuable as everybody else’s. We also have a PhD student in DCU - he could be with the Adapt Centre; I am not sure - who is building a computer-aided language learning system for Irish. He is Chinese. He did not really speak Irish but he is able to do this work and has the willingness to do it. We need to be a little more open to the possibilities around bringing in the international perspective and learning from Irish and international colleagues, like Professor Ó Duibhir said, in the Basque Country, Wales and other places where smaller languages are supported better with technology.

An Cathaoirleach

Gabhaim mo bhuíochas leis na finnéithe. Bhí sé sin an-spéisiúil agus tá súil agam go dtiocfaidh rath éigin as. Guím gach rath ar an obair atá á déanamh ag na finnéithe, go háirithe an plean digiteach don Ghaeilge, má thagann sé i gceart agus má chuirtear an t-infheistiú ceart ann. Sin an príomhrud. Tá go leor smaointe ag daoine agus go leor doiciméad againn – bhuel, níl go leor ach tá roinnt. Tá na hacmhainní ag teastáil chun níos mó taighde a dhéanamh agus chun tograí a thosú agus a chríochnú. Tá súil agam go gcuirfidh an díospóireacht agus an plé inniu leis an eolas atá ag daoine amuigh ansin maidir leis an nGaeilge agus an teicneolaíocht, maidir leis an nGaeilge agus an tsochaí, agus maidir leis an ról atá ag an nGaeilge ann. Leis sin ráite, gabhaim buíochas arís leis na finnéithe a bhí os ár gcomhair inniu.

Cuireadh an comhchoiste ar athló ar 3.09 p.m. go dtí 1.30 p.m., Dé Céadaoin, an 19 Aibreán 2023.

Comhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus Phobal Labhartha na Gaeilge díospóireacht - Wednesday, 29 Mar 2023

Múnlú ár dTodhchaí Dátheangaigh agus Seirbhísí Poiblí Dátheangacha: Fondúireacht Eolaíochta Éireann

Dr. Ciarán Seoighe

Professor Pádraig Ó Duibhir

Dr. Teresa Lynn

Professor Pádraig Ó Duibhir

Professor Pádraig Ó Duibhir

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Teresa Lynn

Dr. Teresa Lynn

Dr. Teresa Lynn

Dr. Ciarán Seoighe

Professor Pádraig Ó Duibhir

Dr. Teresa Lynn

Professor Pádraig Ó Duibhir

Dr. Ciarán Seoighe

Dr. Teresa Lynn

Dr. Teresa Lynn

Dr. Teresa Lynn

Comhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus Phobal Labhartha na Gaeilge díospóireacht -
Wednesday, 29 Mar 2023