Tá an plé seo thar a bheith spéisiúil. Gabhaim buíochas as an gcur i láthair. Tá dúshlán sa nGaeltacht. Bhí dúshlán ann ó 1890. Bhí an Ghaeltacht ag fáil bháis ag an am sin. Ag breathnú ar na figiúirí go lom, is é an t-iontas gur mhair sé ar chor ar bith. I nGaeltacht Shorcha Ní Chéilleachair féin thíos i bPort Láirge, An Rinn, ní raibh ach dornán beag clanna á dtógáil le Gaeilge, 26 nó mar sin, sna 1950idí. Ba chóir breathnú ar an obair iontach atá déanta ansin. Is dóigh liom nach fiú tabhairt faoi obair mura bhfuil dóchas agat. Caithfidh tú na dúshláin a aireachtáil.
Tá rud éigin eile a cheap mise i gcónaí agus ba mhaith liom tuairim an fhinné faoi. Ar nós aon teanga eile, is é an chaoi chun an teanga a sheachadadh nó ó na tuismitheoirí go dtí na gasúir. Sa saol atá inniu, tá Béarla ag chuile dhuine sa Ghaeltacht. Níl éinne ann nach bhfuil Béarla aige nó aici. Nuair a tháinig mise go Gaeltacht Chonamara, bhí roinnt daoine nach raibh Béarla ar bith acu. Mar sin, is rogha a chaithfidh tuismitheoirí a dhéanamh. An bhféadfadh muid teacht thar an bpointe ar a raibh daoine díreach ag labhairt teanga mar ba í sin an teanga a bhí acu go dtí pointe ar a raibh formhór ag roghnú na Gaeilge mar theanga le tabhairt do na gasúir toisc go dtuigeann siad go mbeadh Béarla acu ar aon chaoi agus gur bronntanas mór millteach í le tabhairt, gur céim iontach chun tosaigh í agus go mbeadh buaine i gceist léi? Bheadh baint ollmhór aige sin le cothú jabanna tarraingteacha teangalárnacha sa nGaeltacht. Tá seans i bhfad níos mó ann go labhródh daoine Gaeilge lena gclann má tá poist acu féin atá bainteach leis an nGaeilge ar bhealach amháin nó ar bhealach eile. Cad iad tuairimí an fhinné air sin? Ag deireadh an lae, is faoin teanga é seo ar fad. Ní bheadh an t-údarás ann murach é sin.
Ag éirí as sin, tá ceist na gcumhachtaí. D'fhéadfadh mé féin agus an finné aontú anseo. Dá mbeadh muide mar dheachtóirí ar an tír, bheadh míle agus céad cumhacht ag an údarás ach, ag deireadh an lae agus taobh istigh den chóras ina bhfuil muid ag feidhmiú, níl sé chomh simplí leis sin. Is dóigh liom gur féidir teacht chuig an bpointe ar a mbeidh níos mó seans againn má iarraimid ar bheagán agus éileamh láidir a dhéanamh ná má iarraimid ar an domhan agus a mháthair agus gan tada a fháil.
An dtuigeann mé ón bhfinné go bhfuil cúrsaí pleanála ard ar an liosta? An aontódh sí liom go bhfuil cumhacht ag an gcomhairle contae rudaí a fhorbairt? Mar shampla, tá cead ag an gcomhairle contae cead pleanála a thabhairt do thithíocht fiú gurb í a dhéanann an plean contae. Is forbróirí iad na comhairlí contae agus b'fhorbróirí i bhfad níos mó iad san am atá caite. An aontódh Sorcha Ní Chéilleachair liom ná gurb é an leagan amach atá ar a leithéidí sin gurb é bord an údaráis a dhéanann an plean contae nó an plean Gaeltachta agus a leagan amach ach nach mbeadh feidhm ag an mbord i gcinntí pleanála sonracha ar an gcaoi chéanna nach bhfuil feidhm ag comhairleoirí contae i gcinntí pleanála aonaracha - is ag na feidhmeannaigh amháin an fheidhm sin – agus go mbeadh an rannóg phleanála scoilte amach ón gcuid eile den údarás?
Tá sé seo luaite cúpla uair agus sin mar a fheidhmíonn an chomhairle chontae cheana féin. Luadh tithíocht anseo; dá mbeadh an dara rogha agat ar chumhachtaí, agus tiocfaidh mé ar cheist ghasúir i gceann soicind, cén chumhacht a theastódh ar thithíocht nó ar céard eile? B'fhéidir go ndéarfaidh Sorcha rud éigin eile ar fad. Ba mhaith liom a dhá rogha de chumhachtaí a fháil.
Tagraím do rudaí a stiúriú ionas go mbeadh an t-údarás mar ghníomhaire Gaeltachta. Ní hé go mbeadh sé i mbun caighdeáin a leagan amach is mar sin de ach go mbeadh sé i mbun ghníomhaireachta Gaeltachta. An gceapann Sorcha go mbeadh cumhacht, feidhmiú nó an gnó gníomhaireachta ar naíolanna agus ar naíonraí lárnach sa rud a theastaíonn? Is é sin nach féidir le aon duine a theacht isteach sa Ghaeltacht agus naíolann nó naíonra a chur ar bun ach an t-údarás agus ar ndóigh go ndéanfaí trí Ghaeilge ar fad é.
Tagraím do cheist an chothromais. Is cás casta é seo ó thaobh an toghcháin. Aontaím le Sorcha ó thaobh na traenála ach tá rud eile tarlaithe agus b'fhéidir nach mbeidh an fhadhb chomh mór. Tá molta sa mBille seo nach féidir a bheith ar an gcomhairle contae nó bheith i do Theachta Dála nó bheith i do Sheanadóir agus bheith ar bhord an údaráis. Bheadh an ról teoranta sa mhéid sin ó thaobh ní fhéadfá a bheith ag déanamh double is triple jobbing. Déanfaidh sé sin difríocht agus ba mhaith liom barúil Shorcha air sin.
Ag breathnú thart sa Ghaeltacht, má bhreathnaím ar TG4 agus an fhoireann atá aige, agus má bhreathnaím ar Raidió na Gaeltachta, is cuimhneach liom go raibh plé mó ag RTÉ faoin easpa mná sna poist móra ag láithriú cláracha. Ag an am bhí "Adhmhaidin" curtha i láthair ag bean, bhí mná mar thráchtairí spóirt agus mar cheannasaí spóirt. Go leor den dream a bhí ag cur clárachaí i láthair i rith an lae is mná a bhí ann. Mar sin, bhí Raidió na Gaeltachta i bhfad ar aghaidh ar RTÉ i dtaobh na ceiste sin. Má bhreathnaítear thart ar an nGaeltacht, ar TG4 agus ar Raidió na Gaeltachta, tá mná i gceannas ar go leor de na heagraíochtaí pobalbhunaithe, pleanálaithe teanga agus an post atá ag Sorcha san áireamh. An bhfuil seans ar bith ann go bhfuil muid imníoch faoi rud nach gá a bheith imníoch faoi mar go bhfuil mná tar éis teacht chun cinn go mór agus mar gheall go bhfuil obair fíor-throm déanta agus go bhfuil mná sna heocharphoist cheana féin? B'fhéidir go gciallóidh sé sin go dtiocfaidh mná ar aghaidh go nádúrtha le bheith ar bhord an údaráis, go mór mór má tá sé teoranta, mar a dúirt mé.
Tá ceist phraiticiúil agam. Ceann de na fadhbanna atá againne mar ionadaithe poiblí ná méid an cheantair a bhfuiltear ionadaíoch ar a shon. Ní bheadh mórán faidhbe i gContae na Mí, bheadh fadhb níos lú i bPort Láirge agus ní bheadh sé ródheacair i gCorcaigh seachas go mbeadh ar an duine dul amach go hOileán Chléire anois is arís. Bheadh sé beagáinín níos gafa thíos i gCiarraí ach dhá mhórcheantar a bheith ann. An rud céanna atá i Maigh Eo agus tá roinnt ceisteanna faoi. Nuair a thagtar go Conamara agus go deisceart Mhaigh Eo, is é sin Tuar Mhic Éadaigh, agus go Dún na nGall, tá dhá bhealach go bhféadfaí é a dhéanamh. D'fhéadfadh toghchán a bheith ann do Chonamara ar fad agus do dheisceart Mhaigh Eo mar is dlúth an cheangail atá ansin ná le Béal an Mhuirthead. Nó d'fhéadfadh trí cheantair a dhéanamh le haon suíochán. An buntáiste a bhaineann leis sin ná gur ceantair níos lú a bheadh faoi chúram duine agus go mbeadh siad mar a chéile leis na ceantair eile; is é sin gur toghchán aon suíochán amháin a bheadh ann do chuile dhuine. B'fhéidir gur cheist gur mhaith le Sorcha machnamh a dhéanamh air ach cé acu ab fhearr agus cé acu ab fhearr len é a dhéanamh éasca go mbeadh cothromas ann agus go dtarraingeodh muid níos mó daoine isteach sa gcúram mar nach mbeadh an oiread sin taisteal i gceist le fáil thart ar do cheantar féin? Tá tionchar mór aige sin. Má tá duine ina cónaí, abair, i gCois Fharraige agus má chaitear freastail ar cheantar chomh fada ó thuaidh le Tuar Mhic Éadaigh táthar ag caint faoi phíosa maith de bhóthar ar jab, mar a deirim, nach jab lán-aimseartha é. Ba mhaith liom barúil Shorcha air sin mar is rud beag praiticiúil é a d'fhéadfadh muid a dhéanamh.
Abair gur toghadh seisear fear agus ceathrar bean nó vice versa, an nglacann Sorcha leis go mba cheart go mbeadh sé leagtha síos go gcaithfidh cothroime a fháil, chomh fada agus is féidir a dhéanamh, sna hainmniúcháin? Bhíodh mo mháthair i gcónaí ag rá nach ionann gnéas agus inscne ach gur téarma gramadach é inscne agus go bhfuil "cailín" firinscneach agus taispeánann sin go bhfuil an Ghaeilge i bhfad roimh a ham. Sa mhéid is go bhfios go mbeadh an toghchán i bhfábhar gnéis amháin nó gnéas eile nó inscne amháin nó inscne eile, le déanamh cinnte go mbeadh cothromas ann, chomh fada agus is féidir, an chaithfeadh an córas ainmniúcháin an cothromas a chinntiú má tá éagothromaíocht ann? Aontaím le Sorcha; más féidir linn cúrsaí a chur ar bun agus mar sin le daoine a mhealladh, go mba cheart é sin a dhéanamh.
Ní oibreoidh ceist chuóta mar ní raibh polaitíocht, go hoifigiúil, i dtoghcháin an údaráis ariamh. Ní raibh na páirtithe polaitiúla, go hoifigiúil, mar chuid de thoghcháin an údaráis agus ní cheart iad a thabhairt isteach ann. Mura bhfuil páirtithe ann ní féidir cuótaí a leagan amach mar sin caithimid é sin a chur as an áireamh mura bhfuil i gceist na páirtithe a thabhairt isteach, agus bheadh daoine in aghaidh sin. Is é mo thaithí mar ionadaí poiblí ná nuair a thoghtar daoine go n-oibríonn siad le chéile.
Tagraím do cheist na gcáilíochtaí Gaeilge. Tuigim an méid a tá Sorcha ag rá ach ag an am céanna tá a fhios ag polaiteoirí, más féidir é a dhéanamh déanfar é. Ní bheidh am ann teorainneacha na Gaeltachta a athrú ar mhórscála roimh an toghchán mar sin próiseas fada. Bhí sé i gceist tosú air sin deich mbliana ó shin agus bhí na céad céimeanna á nglacadh agus bhí plean ann cén chaoi a ndéanfaí déileáil leis na háiteanna thar a bheith lag. Is é sin go mbreathnófaí amach ar na Gaeilgeoirí ann ach nach bhfanfadh siad taobh istigh de theorainneacha oifigiúla na Gaeltachta agus go ndéanfadh gréasáin Ghaeltachta astu, mar atá i gCluain Dolcáin nó sna háiteanna seo i mBaile Átha Cliath. Níor tharla sé sin, áfach, agus mar a deirim, caithfear é a dhéanamh i bpróiseas. Ag glacadh leis mar theorainneacha na Gaeltachta, le nó gan an chathair, agus sin scéal eile, an nglacann Sorcha leis go bhféadfadh sé tarlú go mbeadh daoine gan Ghaeilge nó gan chumas a ghnó a dhéanamh trí Ghaeilge curtha ar bhord an údaráis? Má tharlaíonn sé sin, an iontóidh daoine ar an mBéarla, go mór mór taobh amuigh de chruinnithe?
Ar an taobh eile den scéal, tá Sorcha ag fiafraí cén fáth go gcaithfeadh mise, ise nó éinne eile dul agus scrúdú Gaeilge a dhéanamh chun bonn Teastas Eorpach na Gaeilge, TEG, B2 a bhaint amach? Phasálfadh Sorcha é ach níl a fhios agam fúmsa. Tuigim é sin ach caithfidh mé dúshlán chuig Sorcha. Mura bhfuil dream neamhspleách taobh amuigh ag déanamh na seiceála seo, cibé cén bealach a dhéantar é, tá taithí againn sa státchóras le 100 bliain anuas ar chur i gcéill. Ba mhaith liom tuairim Shorcha air sin. Tuigim an t-amhras atá ar Shorcha. Ar an taobh eile den scéal tá súil agam go dtuigeann sí an tuairimíocht atá taobh thiar den rud seo. Táimid ag iarraidh an tríú bhealach a aimsiú ach go ndéanfaí cinnte gur Ghaeilgeoirí a bhéas i mbun an jab mar ní cheapfaí duine i mbun jab innealtóireachta, is cuma cé chomh maith is a bheadh siad, gan cáilíocht innealtóireacht a bheith acu. Ní cheapfaí duine ag tiomáint leoraí gan cheadúnas acu. Sin an cheist faoi sin.
Baineann sé seo leis an dream nach spéis leo an Ghaeilge. Más fíor, a Chathaoirligh, go ndearna an Public Appointments Service, PAS, an earcaíocht trí Bhéarla, ba cheart dúinn é sin a h-ardú le PAS.
Is náire shaolta gur tharla sé sin. Ní raibh a fhios agamsa gur tharla sé sin.
