Tá mé ag déanamh roinnt pointí anseo bunaithe ar mo thaithí mar phríomhfheidhmeannach agus ar mo thaithí, le os cionn 40 bliain anuas, ag obair in áiteanna éagsúla tríd an údarás sna réigiúin éagsúla agus i gcursaí forbairt pobail áitiúil tuaithe agus mar sin. Mar atá leagtha amach agam i mo ráiteas tosaigh, aithnímid gur áit ar leith atá sa Ghaeltacht. Aithnímid gur áit é a bhfuil fíorbhuntáistí ag baint leis ó thaobh na n-acmhainní, an acmhainn daonna agus an acmhainn nádúrtha san áireamh, le gnó a chur ann agus mar sin agus tá an cultúr agus an teanga mar rudaí ar leith ann. Aithnímid chomh maith go bhfuil roinnt mhaith dúshlán le sárú ag an nGaeltacht, cosúil le go leor ceantair tuaithe eile, ó thaobh easpa infheistíochta; imeallachais; áiteanna tearcfhorbartha éagsúla; brúnna ar theanga agus ar chultúr; bánú na tuaithe; easpa bunstruchtúir; easpa tithíochta; dífhostaíocht; agus an imirce.
Sa chomhthéacs seo tá buntáiste cruthaithe ann don Ghaeltacht go bhfuil agus go raibh eagrais mar Údarás na Gaeltachta freagrach aisti. Bhí eagrais ar leith ann, eagrais a bhí éagsúil ó aon eagras forbartha eile sa mhéid is go raibh níos mó ná cúraimí forbartha eacnamaíoch acu ach go raibh cúraimí forbartha sóisialta agus cultúrtha acu, leis an teanga lárnach. Ó bunaíodh Údarás na Gaeltachta in 1980, tá cumas agus taithí aige. Tá go leor foghlama déanta ag an eagraíocht agus é anois mar eagraíocht atá réamhghníomhach, cruthaitheach agus nuálach, agus mar eagras a bhíonn ag comhoibriú agus ag dul i gcomhpháirtíocht le gach geallsealbhóir sa Ghaeltacht agus taobh amuigh den Ghaeltacht. Tá aidhm ag an údarás an Ghaeltacht a fhorbairt agus a bhrandáil mar réigiún den chéad scoth. Táimid ag feidhmiú i ngeilleagar domhanda, ní hamháin ceann náisiúnta, agus tá an réigiún den scoth seo in ann dul i ngleic leis na dúshláin agus leas a bhaint as na hacmhainní uilig atá ann.
Tá straitéis leagtha amach ag Údarás na Gaeltachta atá bunaithe ar an dá ghné mhór sin. Tá sé bunaithe ar an ngné fiontraíochta agus fostaíochta agus ar an ngné cultúir agus teanga. Sa straitéis seo, atá anois ag clúdach an tréimhse ó 2021 go dtí 2025, tá mórsprioc fiontraíochta go mbeadh 9,000 post ar an talamh sa Ghaeltacht ag deireadh 2025. Chomh maith, tá an mórsprioc cultúrtha go mbeidh 29 plean teanga faofa agus á gcur i bhfeidhm le linn an tréimhse sin. Mar a dúirt mé, tá an t-údarás nuálach agus ag breathnú chun cinn. Tá an straitéis atá ag an údarás bunaithe ar rudaí cosúil leis an eacnamaíocht ghlas; an eacnamaíocht ghorm; an eacnamaíocht chultúrtha agus cruthaitheach; an turasóireacht; agus an eacnamaíocht dhigiteach.
Chomh maith leis na mórspriocanna sin atá leagtha síos ag an údarás ó thaobh a bheith ag cabhrú le gnólachtaí agus le pobail agus mar sin, tá roinnt tosaíochtaí leagtha amach ag an eagras féin mar chuid den stratéis seo, rud atá fíorthábhachtach. Ceann acu sin ná forbairt ghréasán digiteach na Gaeltachta leis an nuálaíocht a chur chun cinn agus le leas a bhaint as cianobair i gceantair tuaithe. Tá 28 mol digiteach ar an talamh anois agus tá togra diaspóra ag aithint go bhfuil pobal na Gaeltachta níos mó ná na daoine atá díreach ina gcónaí sa Ghaeltacht. Tá daoine ar fud na tíre agus ar fud an domhain go bhfuil luí acu leis an nGaeltacht is atá mar acmhainn don Ghaeltacht.
Tá branda na Gaeltachta fíorthábhachtach. Tá sé tábhachtach go tuigfeadh agus go bhféachfadh daoine na rudaí speisialta atá ag teacht as an nGaeltacht. Tá páirc nuálach, Páirc na Mara, fíorthábhachtach ní hamháin do Chonamara agus don Ghaeltacht ach go náisiúnta mar gur togra é a d'fhéadfadh athruithe an-mhór tairbhiúil a dhéanamh ó thaobh acmhainn mara na tíre. Is féidir liom an Ghaeltacht ghlas agus tograí straitéiseacha turasóireachta a lua sa chomhthéacs seo freisin, mar aon leis an ngá atá ann an Ghaeltacht a bhuanú i measc óige na Gaeltachta. Tá cumasú agus oiliúint fíorthábhachtach chun cinntiú go bhfuil na scileanna ag muintir na Gaeltachta ní hamháin le haghaidh na jabanna atá ann anois ach le haghaidh na jabanna atá ag teacht thíos an bhóthair. Caithimid an fhiontraíocht a chur chun cinn agus gné thábhachtach de seo ná clár na gcomhlachtaí a bhíonn á reáchtáil i scoileanna na Gaeltachta chuile bhliain.
Tá stratéis na Gaeltachta ag teacht le agus ag cuidiú le straitéisí eile, réigiúnacha, naisiúnta agus Eorpacha agus tá sé ag cuidiú leis sin agus an comhoibriú sin ar siúl. Mar a dúirt mé, tá an Ghaeltacht éagsúil agus tá an t-údarás éagsúil mar go bhfuil forbairt pobail lárnach sa Ghaeltacht. Tá 33 eagras forbartha pobail atá ag fáil tacaíocht ón údarás agus atá mar phairtnéirí i gcur chun cinn forbairtí tríd an Ghaeltacht uilig, ó Dhún na nGall síos go Port Láirge. Tá scéimeanna fostaíochta pobail á reáchtáil a bhfuil os cionn 1 milliún duine agus 56 saoiste ag obair ag an údarás ar an talamh le coistí éagsúla.
Tá an cultúr agus teanga lárnach agus luaigh mé ansin go bhfuil 26 limistéar pleanála teanga ansin a bhfuil pleananna teanga ón mbun aníos forbartha acu is á gcur i bhfeidhm anois. Tá trí bhailte seirbhíse Gaeltachta, mar a chéile, a bhfuil pleananna curtha le chéile acu agus tá sin fíorthábhachtach. Is gné réasúnta nua é seo in obair an údaráis agus feicimid na hathruithe buntáistiúil dearfacha a thiocfaidh as an obair seo. Is cinnte go bhfuil ceannaithe isteach ag na pobail Ghaeltachta anseo, go bhfuil comhoibriú agus comhpháirtíocht ar siúl agus go bhfuil pleananna ansin gur féidir an-leas a bhaint astu. Sa ghné sin chomh maith tá fochomhlachtaí de chuid an údaráis, cosúil le Muintearas, Ealaín na Gaeltachta agus comhlacht atá i bpairtnéireacht, Comhar Naíonraí na Gaeltachta, atá ag déanamh obair mhór ar son na teanga.
Is cuid thábhachtach de na struchtúir atá á gcur i bhfeidhm ag Údarás na Gaeltachta iad seo. Ó thaobh fiontraíochta agus fostaíochta de, rudaí atá fíorthábhachtach, ní féidir le pobal inmharthana a labhraíonn Gaeilge a bheith ann mura bhfuil na daoine ann agus mura bhfuil na jabanna ann. I láthair na huaire, tá 8,235 post ar an talamh i ngnólachtaí a fuair tacaíocht ó Údarás na Gaeltachta. Is poist lánaimseartha iad seo. Tá 400 post páirtaimseartha ann chomh maith. Nuair a bhíonn muid ag rá go dteastaíonn tacaíocht ó na ceantair Ghaeltachta imeallacha seo, is fíorthábhachtach é a chuimhneamh ní hamháin ar an aisíoc cultúrtha agus pobal agus ar an gcaipiteal cultúrtha agus sóisialta a bhfaigheann an Rialtas ar ais, ach ar an aisíoc eacnamaíochta fosta. Ag dul siar dhá bhliain ó shin, bhí díolacháin d'os cionn €1 billiún ag cuid de na comhlachtaí a fuair tacaíocht ón údarás. Bhí os cionn €600 milliún de sin easpórtáilte agus caitheadh €400 milliún de i ngeilleagar na hÉireann ar sheirbhísí agus ar amhábhair. Bhí €175 milliún i gcaiteachas pá i gceist agus fuarthas €150 milliún ar ais in íocaíochtaí cánach chuig an Státchiste. Caithfear cuimhneamh go bhfuil an trácht ag dul sa dá bhealach. Is áit í an Ghaeltacht ina bhfuil pobal inmharthana agus gnólachtaí inmharthana. Is ceart cuimhneamh air sin nuair atá muid ag rá go bhfuil tacaíocht ag teastáil.
Ó bunaíodh an t-údarás in 1980, bhí an gaol a bhí ag an mbord leis an bpobal thar a bheith tábhachtach. Bhí daoine tofa go díreach ag na pobail chuig an mbord i dtús báire. Le deich mbliana anuas, tá daoine ar an mbord tofa go hindíreach. Táthar anois ag caint ar dhul ar ais agus toghcháin dhíreacha a bheith ann. Is cinnte agus níl dabht faoi ach go bhfuil seirbhís an-mhaith tugtha ag na boird éagsúla idir na daoine a bhí tofa agus na baill a bhí ainmnithe a thug scileanna éagsúla leo. Bhí meascán maith ansin. Is cinnte go bhfuil fáilte le cur roimh aon rud a thabharfaidh an bord níos gaire don phobal. Maidir leis an údarás féin mar eagraíocht, chomh maith leis an mbord, buaileadh buille ar an eagraíocht tar éis an lagtráth ó thaobh na hacmhainne airgeadais agus na hacmhainne daonna, an fhoireann a bhí aige. Chuir sé sin as go mór do rudaí a chur chun cinn ach tá rudaí ag teacht ar ais go maith anois. Tá plean fórsa saothair nua ullmhaithe agus á chur i bhfeidhm i gcomhair le Roinn na Gaeltachta.
Cosúil leis an rud a bhí á rá ag Anna Ní Ghallachair, is maith an rud é go mbeidh ionadaithe tofa ann ach caithfear cinntiú go mbeidh clúdach ceart ag na Gaeltachtaí beaga ansin. Tá tábla i m'aighneacht maidir le daonra na Gaeltachtaí éagsúla. Taispeánann sé go bhfuil roinnt mhaith daonra in áiteanna éagsúla, agus is maith é sin, ach tá áiteanna ann atá níos imeallaí agus tá siadsan fíorthábhachtach. Más rud é go gcuirtear roinnt ionadaíocht bhreise in áiteanna mar Thír Chonaill, mar Ghaillimh agus mar Chiarraí le cinntiú go bhfuil an ionadaíocht sin ann, bheadh luach breise an-mhaith le fáil as an ionadaíocht sin. Sílim go mbeadh sé sin tábhachtach.
Bhí tagairt do na struchtúir réigiúnacha. Má tá daoine ag caint ar struchtúir réigiúnacha, tá trí struchtúr réigiúnach ann cheana féin. Ba cheart go mbeadh aon rud a dhéantar i dtaobh struchtúr réigiúnacha amach anseo bunaithe ar na trí struchtúr atá ann. Arís, má bhreathnaítear ar an daonra, déanann sé níos mó céille. Déanann sé ciall sa mhéid go bhfuil trí bhainisteoir réigiúnacha agus trí fhoireann réigiúnacha ag an údarás i láthair na huaire a bheadh in ann freastal a dhéanamh mar is ceart ar trí struchtúr réigiúnacha, is iad sin, Mumhan, Connacht-Laighean agus Tír Chonaill. Ba chóir a bheith cinnte go mbeadh ról aon choiste réigiúnach a bhunófaí sonraithe agus go mbeadh téarmaí tagartha an-soiléir aige. Má bhíonn coiste réigiúnach á bhunú, ba cheart breathnú ar na róil a bhíodh ag na coistí ag dul siar roinnt blianta ó shin. Rinneadh tarmligean dóibh le hairgead suas go méid áirithe a cheadú go háitiúil. Ba rudaí iad a baineadh úsáid as eolas áitiúil, as scileanna áitiúla agus as an bhfoireann áitiúil agus a saoradh suas an lárbhord chun a bheith ag breathnú ar rudaí eile. Is cuma cé chomh beag is atá rud, tá sé le dul ag an mbord mór agus súnn sé sin suas go leor ama. D'fhéadfaí na struchtúir réigiúnacha an cúram sin a dhéanamh le tarmligean. Bheadh sé go maith ó thaobh prionsabal na coimhdeachta, the subsidiarity principle, de chomh maith é seo a dhéanamh.
Ag caint ar choistí réigiúnacha, aontaím go bhféadfaidís an-luach a thabhairt i leith rudaí cosúil le pleanáil teanga agus forbairt phobail. Ba cheart breathnú ar an bhféadfaí iad a leathnú amach i gcomhair gnéithe áirithe den chruinniú. B'fhéidir go mbeadh ionadaíocht sheasmhach nó ionadaíocht ad hoc a bheith i gceist, cé gur féidir le hionadaíocht sheasmhach a bheith níos fearr ó thaobh na héifeachtachta de. Bheadh ionadaíocht in ann teacht isteach ó na meithleacha pleanála teanga nó na heagrais forbartha phobail le bheith mar chuid den chruinniú. D'fhéadfaidis go leor luach a thabhairt don phróiseas. Ar aghaidh mar sin, b'fhéidir go bhféadfaí cuireadh isteach a thabhairt do na geallshealbhóirí tábhachtacha eile atá fíorthábhachtach i gcomhair forbairt na Gaeltachta, go mór mór ó thaobh na teanga agus saol an phobail de. Táim ag caint faoi na húdaráis áitiúla, Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte, na boird oiliúna agus oideachas agus mar sin de. D'fheadfaí iad sin a thabhairt isteach ar bhonn córasach le cinntiú go bhfuil gach duine ar an leathanach céanna agus go bhfuil cur chuige comhordaithe agus comhpháirtíochta ag tarlú.
Luaigh mé go raibh plean fórsa saothair réitithe ag an údarás. Tá sé fíorthábachtach go gcuirfí é sin in áit. Thit an fhoireann go tubaisteach tar éis an lagtrátha ach tá plean curtha le chéile anois atá an Roinn tar éis glacadh leis. Thar an 100 plean eile, ba cheart é sin a chur i bhfeidhm le cinntiú go bhfuil an acmhainn ag an údarás leis an misean agus an réimse leathan freagrachtaí atá aige a chur i bhfeidhm.
I dtaobh bhuiséad caipitil an údaráis, caithfear é a mhéadú. Teastaíonn airgead le hinfheistíocht a dhéanamh. Ba bhuntáiste an-mhór a bhí ag an údarás agus é ag iarraidh na Gaeltachtaí a bheith iomaíoch le réigiúin eile le blianta anuas ná go raibh stoc foirgneamh aige ó aimsir Ghaeltarra Éireann sna 1970idí agus ó thús aimsir an údaráis sna 1980idí. Nuair atá stoc foirgneamh mar sin agat, tá tú in ann a bheith i gcoimhlint iomaíoch le háiteanna atá níos lárnaí toisc go bhfuil na foirgnimh sin agat. D'éascaigh é sin forbairt an ghréasáin Gteic chomh maith ach anois tá an stoc sin ídithe. Gan an stoc sin, beidh an Ghaeltacht faoi mhíbhuntáiste. Caithfear breathnú ar infheistíocht ansin.
Ní údarás tithíochta atá san údarás ach tá an tithíocht ábhartha. Tá an ghéarchéim tithíochta ag cur as do chuile ghné d'fhorbairt na Gaeltachta agus d'inmharthanacht na Gaeltachta. Cuireann sé as do rudaí ó thaobh fostaíochta, ó thaobh pobal inmharthana agus ó thaobh an chultúir. Tá géarghá go mbeifí ag breathnú chun tosaigh go réamhghníomhach agus rud éigin a dhéanamh faoi sin. B'fhéidir gur chóir breathnú ar an stoc tithe tréigthe atá tríd na Gaeltachtaí agus ar bhealaí chun iad a thabhairt ar ais in úsáid. Nuair atá eagras ar nós an údaráis ann, tá bunstruchtúr riaracháin ann cheana féin. Tá an t-údarás ag cur go leor clár ar fáil do Roinn na Gaeltachta, don Roinn Cosanta, don Roinn Coimirce Sóisialaí agus don Roinn Forbartha Tuaithe agus Pobail. Táim ag caint faoi chláir cosúil leis an gclár LEADER. Arís, chun an leas is fearr a bhaint as sin agus chun dul chun cinn a chinntiú, ba chóir gurb é an t-údarás an dream atá ag cur na rudaí sin i bhfeidhm agus ag cinntiú go bhfuil siad á gcur i bhfeidhm sna Gaeltachtaí trí mheán na Gaeilge. Freisin, ba chóir go mbeadh an t-údarás in ann a bheith ag breathnú ar fhoinsí eile airgeadais le cinntiú go bhfuil sé in ann an infheistíocht atá ag teastáil leis an nGaeltacht a thabhairt chun cinn a chur in áit. Táimid ag caint ar an gCiste Infheistíochta Straitéisí d’Éirinn agus rudaí mar sin. Is nithe praiticiúla iad sin taobh istigh den na struchtúir a bheidh éigeantach má táimid leis an nGaeltacht a thabhairt chun cinn bunaithe ar fhorbairt inbhuanaithe agus le pobail inmharthana.
