Tairgim:
Go ndeonófar suim nach mó ná £14,496,000 chun íoctha an mhuirir a thiocfaidh chun bheith iníoctha i rith na bliana dar críoch an 31ú lá de Nollaig, 1986, le haghaidh tuarastail agus costais Roinn na Gaeltachta, maille le deontais le haghaidh tithe agus ildeontais-i-gcabhair.
Tá breis is £19 milliún á chur ar fáil i mbliana do Roinn na Gaeltachta, d'Údarás na Gaeltachta agus do Bhord na Gaeilge lena chaitheamh ar mhaithe leis an nGaeltacht agus leis an nGaeilge. Anuas ar an tsuim £14,496,000 atá i Leabhar na Meastachán, tá soláthar £4,850,000 á chur ar fáil ó fhoinsí eile: airleacan a íoctar díreach as an Státchiste leis an Údarás; £4,750,000 atá i gceist i mbliana; agus iasachtaí as Ciste na nIas-achtaí Áitiúla a cheadaíonn mo Roinnse do thithe sa Ghaeltacht; £100,000 atá údaraithe don bhliain reatha.
Is iad na príomhshuimeanna a bhfuil cur síos orthu i Leabhar na Meastachán ná: £1,625,000 do dheontais tithíochta faoi Achtanna na dTithe (Gaeltacht); £1,800,000 do Scéimeanna Feabhsúcháin sa Ghaeltacht: áirítear £950,000 den tsuim sin mar chaiteachas caipitil d'fhonn bunstruchtúr na Gaeltachta a fhorbairt; £1,630,000 do Scéimeanna Cultúrtha agus Sóisialacha ar a n-áirítear Scéim na bhFoghlaimeoirí Gaeilge, nuachtán agus ìrìsí Gaeilge; £2,197,000 do Chiste na Gaeilge as a dtugtar deontais do Bhord na Gaeilge agus d'eagrais dheonacha Gaeilge; £6,217,000 d'Údarás na Gaeltachta idir chaiteachas reatha agus chaiteachas caipitil ar dheontais: chomh maith leis an airleacan a luaigh mé tugann sé sin iomlán an chúnaimh ón Stát don Údarás go £10,967,000.
Is maith liom a bheith in ann a chur in iúl don Teach, d'ainneoin géar-chéim airgeadais an Státchiste, go bhfuill méadú, cé gur méadú beag é, sa soláthar don Roinn i mbliana i gcomparáid le meastachán agus caiteachas na bliana seo caite.
Is cúis sásaimh dom gur tháinig méadú arís anuraidh ar an bhfostaíocht lánaimseartha i dtionscail a fuair cúnamh ó Ghaeltarra Éireann/Údarás na Gaeltachta. Tá méadú leanúnach bainte amach le ceithre bliana anuas ar líon na ndaoine atá fostaithe i dtionscail faoi scáth an Údaráis. Ó 1982 go deireadh 1985 tháinig méadú breis is 16 faoin gcéad ar an bhfostaíocht sin agus ag deireadh 1985 bhí 4,656 dhuine fostaithe go lánaimseartha sna tionscail éagsúla i gcomparáid le 4,405 dhuine ag deireadh na bliana roimhe sin — meadú de 251 dhuine. Is dul chun cinn sásúil é sin ag féachaint do na deacrachtaí iomadúla a bhíonn le sárú ag an Údarás chun tionscail fhiúntacha a mhealladh chuig an nGaeltacht.
Ó thús 1986 tá tograí ceadaithe ag an Údarás a bhfuil timpeall 860 post nua sa bhreis iontu agus, cé nach bhfuil ach cúig mhí den bhliain imithe, sáraíonn an figiúr sin an sprioc de 600 post nua a sonraíodh don leathbhliain. Tá béim ar leith á cur ag an Údarás ar fhorbairt acmhainní nád-úrtha na Gaeltachta agus is comhartha maith ar an dul chun cinn atá bainte amach an líon mór tograí iascaireachta atá ag teacht ar aghaidh. Tá borradh suntasach tagtha ar shaothrú na mara sa Ghaeltacht de bharr obair thaighde agus cheannrodaíochta an Údaráis agus léiríonn líon na n-iarratas ar cheadúnais d'fheirmeoireacht éisc sa Ghaeltacht agus ar chósta an Iarthair i gcoitinne na féid-earthachtaí gnó a bhaineann leis an tionscal sin faoi láthair.
Tá thart ar £11 milliún á chur ar fáil ag an Rialtas i mbliana don Údarás le caitheamh ar mhaithe leis an nGaeltacht agus leis an nGaeilge agus bíonn airgead de bhreis air sin le fáil acu ó fhoinsí eile. Agus é sin ráite, is eol dom go bhfuil deacrachtaí airgeadais ag an Údarás faoi láthair agus tá gach dícheall á dhéanamh agam chun an fhadhb sin a réiteach le cinntiú nach gcuirfear bac ar an obair thábhachtach atá ar siúl ag an eagraíocht chun fostaíocht bhreise a chur ar fáil do mhuintir na Gaeltachta. Tá súil agam go mbeidh réiteach ar an bhfadhb sin agam go han-luath. Ba mhaith liom tagairt a dhéanamh don tuarascáil ar an Údarás ón gComhchoiste den Oireachtas um Chomhlachtaí Stát-Tionscanta Tráchtála a foilsíodh le déanaí agus a rá go bhfáiltím roimpi. Is tuarascáil chuimsitheadh í agus ní raibh deis agam go fóill í a scrúdú go hiomlán. Féadfar glacadh leis go mbreith-neófar na moltaí atá ann go cúramach.
Tá dul chun cinn suntasach á dhéanamh i gcónaí ar obairt thithíochta sa Ghaeltacht agus tá moladh mór dá réir tuillte ag muintir na Gaeltachta. Bhí an-áthas orm, dá bhrí sin, go raibh ar mo chumas méadú sa deontas do thithe nua a cheadú amhail ó 1 Bealtaine 1985. Méadú ó £2,000 go £3,000 a bhí i gceist agus méadú go £4,500 ar oileáin Ghaeltachta amach ón gcósta. Ina theannta sin, bhíos in ann a fhógairt roimh Nollaig go raibh deontais fheabhsúcháin agus sláintíochta á méadú, agus deontais nua á gceadú chun seomraí breise a chur le tithe cónaithe, chun fuinneóga agus doirse fabhtacha a athnuachan agus go mbeadh deontas £5,500 le fáil chun mór-oibreacha riachtanacha feabhsúcháin agus athnuachana a dhéanamh ar thithe cónaithe a tógadh roimh an mbliain 1940. Is maith liom go bhfuil méadú mór tagtha ar líon na n-iarratas faoi Achtanna na dTithe (Gaeltacht) sa chéad chúig mhí den bhliain seo i gcomparáid leis an tréimhse céanna anuraidh. Tá soláthar £1,625,000 sa Mheastachán le haghaidh tithíochta i mbliana i gcomparáid le £980,000 anuraidh i.e. méadú 66 faoin gcéad.
Ó tharla raon níos leithne deontas ar fáil anois agus méadú mór i leibhéal na ndeontas tá súil agam go gcuirfear tuilleadh leis an mborradh atá le haireachtáil sa tionscal tógála sa Ghaeltacht.
Tá tionchar tábhachtach ar fhorbairt na Gaeltachta ag na Scéimeanna Feabhsúcháin atá á reachtáil ag mo Roinnse agus is cúis bhróid dom mar sin go bhfuil soláthar na bliana seo — £1.8 milliún — cuid mhaith níos airde ná an soláthar a bhí ar fáil in aon bhliain le trí bliana anuas. Cabhraíonn na scéimeanna seo le feabhas a chur ar bhunstruchtúr na Gaeltachta trí sholáthar uisce agus saor-áidí séarachais a chur ar fáil, saoráidí calaíochta a fheabhsú, bóithre a dheisiú agus mar sin de. Le cúpla bliain anuas ní raibh ar mo chumas, de bharr na géar-chéime airgeadais, ach suim bheag a chur ar fáil do bhóithre: is breá liom go bhfuil ar mo chumas i mbliana an tsuim sin a mhéadú go suntasach agus tá liosta, in ord tosaíochta, de bhóithre a bhfuil obair de dhíth go géar orthu á ullmhú ag mo Roinnse faoi láthair agus meastacháin chostais iarrtha ar na comhairlí contae cuí. Tá súil agam gur gearr anois go mbeidh an t-eolas uile agam i gcaoi go mbeidh ar mo chumas na deontais a cheadú. Tá súil agam go mbeimid ábalta é sin a dhéanamh roimh dheireadh na míosa seo. Braitheann sé ar chomh luath agus a thagann na meastacháin ó na comhairlí contae. Tugtar cúnamh freisin chun hallaí pobail a thógáil agus a chóiriú agus áiseanna chaitheamh aimsire ar nós páirceanna peile, pinniúir liathróid láimhe, cúirteanna leadóige agus cispheile a sholáthar — rud a chuireann, ar ndóigh, leis na saoráidí sóisialacha sa Ghaeltacht.
Mr. O'Toole
Glactar leis go coitianta go mbíonn tionchar nach beag ag comharchumainn i bhforbairt iomlán na gceantar ina mbíonn siad ag gníomhú ach iad bheith ag feidh-miú go héifeachtach, ar ndóigh. Cuireadh cúnamh speisialta ar fáil do chomharchumainn áirithe cúpla bliain ó shin agus d'éirigh lena bhformhór sin dul chun cinn nach beag a dhéanamh dá bharr sin. Bhí ar na comharchumainn sin scaireanna breise a bhailiú mar chionúireacht áitiúil den phacáiste tarrthála agus léirigh na pobail éagsúla a dtacaíocht dá gcomhar-chumainn trín mbealach inar infheistigh siad airgead breise i scaireanna. Ní éir-eóidh le comharchumann ar bith mura mbíonn tacaíocht láidir aige ón bpobal agus is dá bharr sin atá dualgas leagtha agam ar na comharchumainn suim áirithe mar scaireanna breise a bhailiú gach bliain d'fhonn an deontas reachtála uasta a thuilleamh. Is ar an mbealach seo, le tacaíocht leanúnach ó mhuintir an cheantair, is fearr a bheifear in ann dul chun cinn a dhéanamh.
Faoi scéim na bhFoghlaimeoirí Gaeilge tugtar deis do dhaoine óga, nach as an nGaeltacht iad, tréimhse a chaitheamh sa Ghaeltacht áit a mbíonn deis acu teacht isteach ar bhlas agus líofacht nádúrtha na Gaeilge trína gcaidreamh le cainteoirí dúchais. Íoctar deontais díreach le mná tí Gaeltachta a mbíonn foghl-aimeoirí aitheanta ar iostas acu — rud a chuireann lena dteacht isteach, ar ndóigh. Anuraidh d'fhreastail os cionn 15,600 dalta ar chúrsaí Gaeilge sa Ghaeltacht agus rinne 1,340 dalta eile freastal ar chúrsaí Gaeilge i gColáistí sean-bhunaithe lasmuigh den Ghaeltacht. Tá an deontas a íoctar faoin scéim méadaithe agam i mbliana go dtí £3.10 in aghaidh an lae do gach dalta nó suas go £74.40 don ghnáthchúrsa. Is eol dom go gcuirfeadh na mná tí fáilte roimh mhéadú níos mó fós ach caithfear a aithint go bhfuil géarchéim airgeadais ann agus nach bhfuil sa deontas a íocann mo Roinnse ach cuid den teacht isteach a bhíonn ag dul dóibh i leith na bhfoghlaimeóirí. Is as na táillí a ghearrann údaráis na gcoláistí Gaeilge ar thuismitheoirí na ndaltaí a thagann an chuid eile den teacht isteach. Tá soláthar £1,170,000 á chur ar fáil i mbliana chun freastal ar an scéim agus ar ndóigh is le teaghlaigh Ghaeltachta a íocfar formhór mór an airgead sin.
Bíonn cuid de na cúrsaí níos fearr ná a chéile, agus tá súil agam go mbeidh ar mo chumas cuairt a thabhairt ar choláistí i rith an tsamhraidh féachaint an féidir iad a fheabhsú in aon tslí.
Maidir le Scéim Labhairt na Gaeilge, is scéim sean-bhunaithe í seo chun muintir na Gaeltachta a spreagadh leis an nGaeilge líofa shaibhir atá acu a thabhairt dá gcuid páistí ionas go gcoinneófar an teanga beo bríomhar i measc bunadh óg na Gaeltachta. Cuireann oifigigh mo Roinne agallamh ar ós cionn 9,000 páiste gach bliain i mbeagnach 200 scoil ar fud na Gaeltachta agus ar a himeall. Is oth liom a rá go mbíonn titim bheag le haithn-eachtáil ó thráth go chéile sa líon daltaí a thuilleann an deontas seo agus ba mhaith liom an deis seo a thapú chun a iarraidh ar thuismitheoirí na Gaeltachta gan seod seo na teanga a cheilt ar a bpáistí: is trí labhairt na teanga sa teaglach agus sa phobal a chinnteofar go mairfidh an Ghaeilge sa Ghaeltacht, áit a mbeidh sí mar fhoinse as a dtarraingeoidh daoine díograsacha ar fud na tíre meanma agus misneach chun leanúint dá n-iarrachtaí ar mhaithe leis an teanga.
Táimid uile buíoch do mhúinteoirí scoile a chaitheann díogras agus dúthracht le forbairt na teanga sna scoileanna Gaeltachta ach, mura bhfuil a gcion á dhéanamh ag na tuismitheoirí ar leac an teallaigh, ní féidir a bheith ag súil go mbeidh an líofacht ag na páistí a chuirfidh ar a gcumas siúd an teanga a thabhairt don chéad ghlúin eile.
Is rud tábhachtach é go mbeadh nuachtán tarraingteach Gaeilge ar fáil agus is ar an gcúis sin atá airgead mór á chur ar fáil ag mo Roinnse don nuachtán seacht-ainiúil Anois. Tá teorainn, ar ndóigh, leis an gcúnamh gur féidir leis an Stát a chur ar fáil d'aon chuspóir dá fheabhas é. Mea-bhraím arís do phobal na Gaeilge agus na Gaeltachta a riachtanaí atá sé go dtabharfaí tacaíocht leanúnach do Anois trína cheannach gach seachtain. Mura mbíonn díol maith ar nuachtán bíonn sé níos deacra air fógraí a mhealladh agus ar ndóigh is cuid bhunúsach d'ioncam aon nuachtán an chuid sin de a thagann ó fhógróirí.
Tá cúnamh ar fáil ó mo Roinnse freisin do thréimhseacháin áirithe Ghaeilge, mar shampla Comhar, Feasta, Deirdre, An tUltach, Agus, An Sagart, An Gael Óg, Tír na nÓg agus An Timire.
Tá an Plean Gníomhaíochta don Ghaeilge 1983-1986 a d'ullmhaigh Bord na Gaeilge sa bhliain dheiridh anois dá théarma gníomhaíochta agus táthar tosaithe ar an gcéad phlean eile don tréimhse 1987 go 1990 a ullmhú. Léiríonn na tuar-ascálacha don chéad dhá bhliain den phlean — tá an tuarascáil don tríú bliain á hullmhú faoi láthair — gur baineadh amach cuid mhaith de na spriocanna a sonraíodh do na blianta sin. Is cosúil nár éirigh le Ranna agus Comhlachtaí áirithe Stáit a gcion féin a dhéanamh i ndáil leis na spriocanna teoranta a sonraíodh dóibh don chéad bhliain den phlean. Is den riachtanas é go mbeadh socruithe sásúla i bhfeidhm san earnáil phoiblí, ar a n-áirítear Ranna Rialtais, comhlachtaí Stáit, údaráis áitiúla agus a leithéidí, chun seirbhís chothrom trí Ghaeilge a thabhairt do gach duine a bheadh á lorg agus go mbeadh sé soiléir dóibh go gcuirfear an tseirbhís sin ar fáil le fonn agus le fáilte. Is maith liom gur léirigh an tuarascáil don dara bliain den phlean gur tháinig feabhas ar na cúrsaí seo agus tá súil agam gur fearr fós a bheidh an scéal sa tuarascáil don tríú bliain.
Tá faitíos orm, áfach, dá ainneoin sin uile, nach bhfuil freastal trí Ghaeilge ón Stát chomh sásúil agus ba chóir dó a bheith agus go bhfuil fadhb mhór ann i gcás na Gaeltachta. Mura bhfeictear do mhuintir na Gaeltachta go bhfuil oifigigh de chuid an Stáit dáiríre faoin nGaeilge, agus go bhfuil meas acu uirthi, is beag fonn a bheidh orthu a dteanga dhúchais a úsáid agus a chaomhnú. B'fhacthas dom anuraidh nár mhiste an bhunfhadhb faoi sheirbhísí trí Ghaeilge do phobal na Gaeltachta a ionsaí ar an leibhéal logánta agus dá bhrí sin bhunaigh mé dhá choiste faoi chathaoirleach mo Roinne-se, ceann do Ghaeltacht na Gaillimhe agus ceann do Ghaeltacht Chiarraí chun:
1. a fháil amach cé chomh fada atá freastal trí Ghaeilge á dhéanamh ag an earnáil phoiblí ar an nGaeltacht, agus
2. slite a aimsiú leis an staid sin a fheabhsú.
Tá an dá choiste sin, ar a bhfuil ionadaithe ó na heagraíochtaí poiblí is mó a mbíonn baint acu leis an nGaeltacht, i mbun oibre ó mhí na Samhna seo caite agus tuigim go bhfuil dul chun cinn á dhéanamh acu. Tá i gceist agam coiste eile do Ghaeltacht Dhún na nGall a bhunú go luath.
Cuireadh béim ar leith sa Phlean Gníomhaíochta don Ghaeilge ar thábhacht na teilifíse i gcur chun cinn na teanga. Glactar leis go coitianta go bhfuil gá le méadú mór ar líon na gcláracha Gaeilge ar an teilifís agus cé go bhfuil feabhas éigin le sonrú le bliain anuas tá gá le cláracha den uile chineál thar an raon spéise atá ag an bpobal. Tá an cheist sin ag déanamh tinnis dom le fada agus tar éis dom an scéal a phlé leis an Aire Cumarsáide shocraíomar ar mheitheal beag oibre a bhunú chun na fadhbanna a chíoradh agus moltaí a dhéanamh maidir leis na slite ina bhféadfar réiteach a fháil orthu. Tá oifigeach sinsearach ó mo Roinnse mar chathaoirleach ar an meitheal agus tá ionadaithe uirthi freisin ón Roinn Cumarsáide, ó RTÉ agus ó Bhord na Gaeilge.
Is as Ciste na Gaeilge a chuirtear cúnamh Stáit ar fáil do Bhord na Gaeilge agus do na heagrais dheonacha Ghaeilge — Comhdháil Náisiúnta na Gaeilge, Gael-Linn, Conradh na Gaeilge, An tOireachtas, Cumann na bhFiann, An Comhlachas Náisiúnta Drámaíochta, agus do Bhord na Leabhar Gaeilge, Taibhdhearc na Gaillimhe, Amharclann Ghaoth Dobhair agus an Gael-Acadamh. Tá áthas orm gur éirigh liom an soláthar sa Chiste a mhéadú i mbliana — rud a chuir ar mo chumas breis agus 6 faoin gcéad a chur leis an gcúnamh do Bhord na Gaeilge i gcomparáid leis an méid a fuair siad i 1985.
Tá £170,000 á chur ar fáil i mbliana do Bhord na Leabhar Gaeilge — méadú de bhreis ar 13 faoin gcéad ar bhunsoláthar na bliana seo caite ach is cosúil go bhfuil díomá ar fhoilsitheoirí áirithe faoin tsuim atá curtha ar leataobh dóibh ag an mbord. Ní foláir do gach foilsitheoir rogha a dhéanamh i dtaobh na leabhair a fhoilseoidh sé ag cur san áireamh an soláthar airgid atá ar fáil dó. Tá súil agam gur leabhair d'ard-chaighdeán a bheidh á bhfoilsiú dá bharr sin. Ba mhaith liom go dtuigfí go soiléir nach mbeidh ar mo chumas cur leis an soláthar £170,000 don bhord i mbliana.
Níl i gceist agam mórán a rá faoin gComhchoiste Oireachtais don Ghaeilge anocht. Tá sé i mbun oibre agus tá dhá thuarascáil faoi staid na Gaeilge sna Tithe foilsithe aige. Tá moltaí ciallmhara sna tuarascálacha sin agus tá súil agam go gcuirfear i bhfeidhm iad. Níl aon amhras ach go bhféadfadh Teachtaí Dála agus Seanadóirí cur go mór leis na hiarrachtaí atá á ndéanamh ar mhaithe leis an teanga tríd an dea-shampla a thabharfaí dá mbeadh níos mó Gaeilge in úsáid in imeachtaí agus in obair na Dála agus an tSeanaid.
Is le muintir na hÉireann uile an Ghaeilge agus is fíor a rá go bhfuil a bhformhór báúil léi. Is gá go mbeadh stádas fiúntach, feiceálach ag an teanga i ngnáthshaol na tíre agus tá obair mhór le déanamh fós chun an staid sin a bhaint amach. Tá sé mar nós sa tír seo, faraor, an milleán a chur ar an Rialtas, ar an gcóras oideachais nóar institiúid éigin eile má bhíonn ag teip orainn an dul chun cinn a raibh súil leis a dhéanamh. Is eol dom, ar ndóigh, go bhfuil tacaíocht na ndreamanna sin uile agus tuilleadh nach iad de dhíth ach is é fírinne an scéil go bhféadfadh go leor daoine níos mó a dhéanamh ar bhonn pearsanta dá dtogródh siad. Tá súil agam gur féidir brath orainne sa Teach seo chun an dea-shampla i ndáil le húsáid na Gaeilge a thabhairt do mhuintir na hÉireann agus iarraim ar an Teach glacadh leis an Meastachán seo mar chabhair chun leas na Gaeilge agus leas na Gaeltachta a chur chun cinn.